رودهای ایران

در ایران بعلت کمی بارندگی رودهای پرآب دائمی زیاد نیست و گذشته از این چون بیشتر رودخانه‌های ایران از مناطق کوهستانی عبور می‌کنند قابل کشتیرانی نیستند، تنها رود قابل کشتیرانی قسمت سفلای رودخانه‌ی کارون است، رودخانه‌های ایران را می‌توان به چند گروه به شرح زیر تقسیم کرد:

الف: گروه‌ دریای خزر

بیشتر رودهای این گروه از دامنه‌های شمالی کوههای البرز سرچشمه می‌گیرد و بعلت فاصله کمی که البرز با دریا دارد طول این رودخانه‌ها (به استثنای رودهایی که از طرف مغرب با مشرق به دریا می‌ریزند) زیاد نیست.
1. ارس: رودخانه ارس قریب 800 کیلومتر طول دارد، سرچشمه‌ی آن کوههای هزاربر که (1) ترکیه است که تا محل قره‌دونی مرز ایران و اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل می‌دهد و در حوالی سالیان به دریای خزر می‌ریزد، شعبات ارس در ایران رودخانه‌های ماکو و رودهای خوی و مرند است.

2. سفیدرود:

سفیدرود (قزل اوزن) نام یونانی باستانی آن آماردوس (2) و در مأخذ اسلامی نهرالابیض است. در قرون وسطی نام سفیدرود به همه‌ی این رود گفته می‌شد (3) ولی بعدها این نام به قسمتی از آن که بین منجیل و دریای خزر است اختصاص یافت. در مهرماه 1314 فرهنگستان ایران نام سفیدرود را برای همه‌ی رود مقرر کرد لیکن امروز نام سفیدرود به قسمت بین منجیل و دریای خزر اطلاق می‌شود، سفیدرود از کوههای چهل چشمه کردستان سرچشمه می‌گیرد، شعبات مهم آن عبارتند از قرانقو و میانه و هشترود و زنجان رود و رودهای شال و گدیو که از منطقه خلخال به آن می‌ریزد که قبل از رسیدن به تنگه منجیل، شاهرود که از طالقان سرچشمه می‌گیرد به سفیدرود می‌پیوندد و سرانجام در بندر حسن کیاده به دریای خزر می‌ریزد.

3. رود سه هزار:

رود سه هزار از سلیم بار و کندوان سرچشمه می‌گیرد و پس از مشروب کردن تنکابن به دریای خزر می‌ریزد.

4. رود چالوس:

رود چالوس قریب 80 کیلومتر طول دارد و از کوههای طالقان و کندوان سرچشمه می‌گیرد که با شعبات خود زانوس و میخساز پس از گذشتن از تنگه‌های باریک به دریای خزر می‌ریزد.

5. رود هراز (4):

رود هراز از دره لار در شمال دماوند سرچشمه گرفته مهمترین شعبه‌ی آن رود نور است که در محل کیالوبند به آن پیوسته و پس از عبور از شهر آمل در بابلسر به دریا می‌ریزد، طول رودخانه هراز قریب 150 کیلومتر است.

6. رود بابل:

رود بابل قریب 78 کیلومتر طول دارد، سرچشمه‌ی آن سوادکوه می‌باشد که پس از گذشتن از مغرب بابل در بابلسر به دریای خزر می‌ریزد.

7. رود تالار:

رودخانه تالار از سوادکوه سرچشمه گرفته و طول آن 150 کیلومتر است و پس از عبور از شاهی به دریای خزر می‌ریزد.

8. رود تجن:

رود تجن از حوالی رودبار هزار جریب سرچشمه گرفته دارای 120 کیلومتر طول است و پس از عبور از مشرق ساری نزدیک فرح‌آباد به دریای خزر می‌ریزد.

9. رود نکا (نیکا):

رود نکا از شاهکوه در ناحیه‌ی گرگان سرچشمه گرفته شاخه‌ی معروف آن شوراب نام دارد، نکا دارای 100 کیلومتر طول است که به خلیج گرگان می‌ریزد.

10. رود گرگان:

رود گرگان از کوههای الاداغ سرچشمه گرفته قریب 300 کیلومتر طول دارد، نام این رودخانه در مآخذ اسلامی به نام رود طیفوری و آب جرجان ضبط شده است، شعبات مهم آن عبارتند از: رود نردین که سرچشمه‌ی آن در جاجرم است و دیگری رود آب گرم است که پس از عبور از سنگسر به رود گرگان می‌پیوندد و رودخانه‌های نوده و چقالی که پس از مشروب کردن فندرسک به رود گرگان می‌پیوندند؛ رود گرگان پس از عبور از کوکلان و شهر قدیمی جرجان به دو شعبه تقسیم می‌شود یکی در خواجه نفس و دیگری در جنوب آن به خلیج گرگان می‌ریزد.

11. رود اترک:

رود اترک از کوههای هزار مسجد سرچشمه گرفته و به خلیج حسین قلی واقع در جنوب شرقی دریای خزر به دریا می‌ریزد، طول آن را در منابع مختلف از 500 تا 600 کیلومتر نوشته‌اند. در محل قلعه‌ی چات رود سومبار از ترکمنستان شوروی به آن می‌ریزد، به موجب قرارداد 1882 ایران و روسیه رود اترک از چات به بعد خط مرزی بین دولتین ایران و شوروی است.

ب. گروه خلیج فارس

مهمترین رودهای گروه خلیج فارس عبارتند از:

1. رود گاماسب:

سرچشمه رود گاماسب کوههای چهل نابالغان نهاوند است و شعبات عمده‌ی آن رود ماهیدشت و کرند و قره سو و دینور است که در خاک کرمانشاه به رود گاماسب می‌ریزند، از سیروان به بعد به نام سیمره خوانده می‌شود، مهمترین شعبه‌ی آن در لرستان کشکان رود است از نقطه معروف به پای پل به بعد رود سیمره به نام کرخه که نام باستانی آن خوآپ سس (5) است نامیده می‌شود که توسط سد کرخه قسمت غربی جلگه خوزستان آبیاری می‌شود، مازاد کرخه از راه باتلاقهای مرزی ایران و عراق به رود دجله می‌پیوندد.

2. رود کارون:

رود کارون با 800 کیلومتر طول با شعبات خود طویلترین رودخانه‌های ایران است و تنها رودی است که در آن کشتیرانی می‌شود. سرچشمه‌ی اصلی آن در زردکوه بختیاری است، مهمترین شعبه‌ی کارون آب دز یا آب دزفول است که در محل بندقیر به کارون می‌پیوندد، کارون بعد از عبور از اهواز دو شاخه می‌شود یکی به نام بهمن‌شیر به خلیج فارس می‌ریزد و دیگری به نام کارون در کنار خرمشهر به شط العرب می‌پیوندد.
در ایران باستان این رودخانه را پاسی تیگریس (6) می‌نامیدند (یعنی پس دجله) و به استناد کتیبه‌ی بیستون داریوش اول، پارسیهای قدیم دجله را تیگر می‌گفتند، اعراب رود کارون را دجیل اهواز می‌خواندند (که به معنی دجله کوچک است) و چون از اهواز می‌گذشت آن را دجیل الاهواز می‌گفتند تا با نهر دجیل که از رود دجله جدا شده و از شمال بغداد می‌گذرد اشتباه نشود، اسم دجیل بعدها تغییر کرد و آن را کارون که بنابر آنچه که مشهور است از کلمه کوهرنگ مأخوذ است نامیدند.

3. رودخانه جراحی:

رودخانه‌ی جراحی از کوههای مشرق خوزستان سرچشمه می‌گیرد و دارای دو شعبه است یکی به نام آب زلال و دیگری مارون‌رود که در محلی موسوم به کلات بهم متصل شده جراحی نامیده می‌شود و پس از عبور از باتلاق دورق دو شاخه شده یکی موسوم به شادکان به کارون می‌پیوندد و دیگری به نام جراحی به خورموسی می‌ریزد.

4. رود زهره یا هندیجان:

رود زهره از کهگیلویه سرچشمه می‌گیرد و شعبات معروف آن عبارتند از آب شیرین یا خیرآباد و آب شور یا شولستان که شعبه اخیر پس از عبور از هندیجان به خلیج فارس می‌ریزد.

5. رودخانه دالکی:

رود دالکی از کوههای مجاور دشت اژرن سرچشمه گرفته دارای دو شعبه است یکی به اسم دالکی و دیگری به نام شاپور که در کولال بهم پیوسته و پس از عبور از روحله به خلیج فارس می‌ریزد.

6. رود مند:

رود مند از کوههای شمال غربی شیراز سرچشمه گرفته دارای چند شعبه است و از شمال محلی به نام زیارت عبور نموده به خلیج فارس می‌ریزد.

8. رودخانه مهران:

رود مهران از کوههای جنوب لار سرچشمه گرفته و در شمال جزیره‌ی قشم به خلیج فارس می‌ریزد.

9. رودخانه شور:

رود شور از کوههای داراب سرچشمه گرفته در شمال جزیره‌ی قشم به خلیج فارس می‌ریزد.

10. رود میناب:

رود میناب از کوههای شرقی داراب سرچشمه گرفته در شمال تنگه‌ی هرمز به خلیج فارس می‌ریزد.
رودهایی که در مکران و بلوچستان جاری است مانند جاگین و سادویچ و غیره بعلت عبور از اراضی شوره‌زار غالباً شور و کم آب هستند، تنها رودخانه‌ی پرآب این قسمت سرباز است که از بمپور سرچشمه گرفته به خلیج گواتر می‌ریزد و رود نهنگ که قسمتی از آن مرز ایران و پاکستان است و به نام رود داشت به خلیج گواتر می‌ریزد.

ج: گروه دریاچه‌ها و باتلاقها

گروه دریاچه‌ها و باتلاقها و نمکزارهای عمده موجود ایران همگی بقایای دریای خشک شده‌ای است، پاره‌ای از آنها بواسطه آبرفت رودخانه‌ها پرو تبدیل به باتلاق گشته و برخی به علت تبخیر زیاد بصورت کویر و شوره‌زار درآمده است، مهمترین دریاچه‌های ایران به شرح زیر است:

دریاچه ارومیه:

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران در مرکز نجد آذربایجان به ارتفاع 1200 متر از سطح دریا قرار گرفته است، طول آن 140 کیلومتر و عریض‌ترین جای آن 40 کیلومتر است و مساحتش در حدود 6 هزار کیلومتر مربع است، البته به علت تغییر سطح آب مساحتش در فصول مختلف فرق می‌کند، بنادر مهم آن عبارتند از بندر شرفخانه در شمال شرقی و گلمانخانه در مغرب و حیدرآباد در جنوب، آب آن بسیار شور و ملخ و املاح آن 23% است که به علت زیادی املاح هیچ نوع جانوری در آن زندگی نمی‌کند، در مشرق آن شبه جزیره‌ای موسوم به شاهی بطول 8 و عرض 3 کیلومتر واقع شده است که در مواقع ارتفاع آب دریاچه به شکل جزیره درآمد و از خشکی جدا می‌شود، استرابون این دریاچه را زپاتا (7) نامیده که بعضی آن را کاپاوتا (8) (کبود) دانسته‌اند، بطلمیوس آن را مارگیانه (9) خوانده است. در زند اوستا چیچستا ذکر شده است و لفظ چیچست که در شاهنامه آمده و تا زمان حمدالله مستوفی نیز معمول بوده از همین نام فارسی قدیم گرفته شده است. مسعودی و ابن حوقل آن را بحیره کبودان که از لغت ارمنی گبوئید که به معنی دریاچه آبی است نامیده‌اند. استخری آن را دریاچه ارومیه نوشته و در جای دیگر آن را دریاچه شراة یعنی دریاچه مخالفان نامیده به علت اینکه در سواحل آن فرقه‌ای از خوارج تحت این نام سکونت داشته‌اند، ابوالفدا آن را دریاچه تلا نامیده که معنی آن معلوم نیست. حمدالله مستوفی غالباً آن را چیچست نامیده، بمناسب جزیره شاهی آن را دریاچه شاهی نیز نامیده‌اند. بنا بقول حمدالله مستوفی و حافظ ابرو هنگامی که سطح آب پایین می‌رود جزیره‌ی آن دریاچه که شاها نام دارد بصورت شبه جزیره درمی‌آید که در آن قلعه‌ی بزرگی است بر بالای کوهی که قبر هولاگو و سایر سرداران مغول در آنجاست (10).
رودهایی که از اطراف وارد آن می‌شوند عبارتند از:

1. تلخه‌رود (آجی چای):

تلخه‌رود دارای 160 کیلومتر طول است که از کوههای سبلان سرچشمه گرفته از شمال تبریز گذشته به دریاچه می‌ریزد.

2. صافی‌رود:

صافی‌رود از سهند سرچشمه گرفته طول آن 120 کیلومتر است و پس از آبیاری مراغه به دریاچه می‌ریزد.

3. مردی رود:

مردی رود از سهند سرچشمه گرفته از مشرق مراغه گذشته به دریاچه می‌ریزد.

4. زاینده‌رود (جغتوچای):

زرینه رود از چهل چشمه‌ی کردستان سرچشمه گرفته طول آن 240 کیلومتر است و پس از عبور از سقز و لیلان رود به آن می‌پیوندد، سپس میاندوآب را مشروب کرده بادلتای وسیعی از سمت جنوب به دریاچه می‌ریزد.

5. سیمینه رود (تاتائو):

سیمینه‌رود از کوههای سقز و بانه سرچشمه گرفته پس از گذشتن از مهاباد به دریاچه می‌‎ریزد، در قسمت شمالی ناحیه واقع میان زرینه‌رود و سیمینه‌رود را میان‌دوآب نامیده‌اند.

6. قادررود:

قادررود از کوههای مرزی بین ایران و ترکیه سرچشمه گرفته پس از پیمودن مسافتی به دریاچه می‌ریزد.

7. باراندوزرود:

باراندوزرود از کوههای مرزی سرچشمه گرفته پس از عبور از دهکده باراندوز به دریاچه می‌ریزد.

8. نازلورود:

نازلورود از کوههای ترکیه سرچشمه گرفته پس از مشروب کردن جلگه‌ی شمالی ارومیه به صورت دوشاخه وارد دریاچه می‌شود.

9. شهری‌رود (شهرچای):

شهری‌رود نیز از کوههای مرزی سرچشمه گرفته، طول آن 60 کیلومتر است که پس از عبور از ارومیه به دریاچه می‌‎ریزد.

حوضه‌ی دریاچه قم:

دریاچه قم یا دریاچه ساوه یا دریاچه حوض سلطان بطول 80 کیلومتر و عرض 30 کیلومتر در گودال و پست‌ترین قسمت دشت تهران و قم و ساوه قرار دارد. آب آن به علت هوای متغیر نجد مرکزی دستخوش دگرگونی است، بهمین علت سطح آب دریاچه کم و زیاد می‌شود و کمترین وسعت آن 24400 کیلومتر مربع است، در حقیقت در این حوضه سه دریاچه وجود دارد، یعنی دریای نمک یا کویر مسیله و دو دریاچه کوچکتر که بوسیله باریکه‌ای از خشکی از یکدیگر جدا شده‌اند و از میان آن دو راهی از قم به خرابه‌های حوض سلطان عبور می‌کند، ولی گاهی دریاچه شرقی پر شده و به دریاچه‌ی غربی می‌پیوندد. آبهای قره‌چای و رود شور به کویر مسیله می‌ریزند، عده‌ای معتقدند که تا چند سال قبل از مسافرت سال 1306 هـ. ق ناصرالدین شاه به قم دریاچه‌ای به این صورت وجود نداشته است. امین سلطان صدر اعظم وقت املاک زیادی در مسیر جاده قم داشت ولیکن از این راه عبور و مرور زیادی نمی‌شد و بیشتر کاروانها از راه کوتاهتری که از میان دریاچه می‌گذشت استفاده می‌کردند، امین سلطان برای آبادی املاک خود فرمان داد تا مسیر رودخانه شور را منحرف کردند و آب آن را در دشتی که محل عبور کاروانها بود انداختند که در نتیجه به دریاچه کنونی قم به وجود آمد. آب دریاچه شور و تلخ است و سواحل آن غالباً باتلاقی و تا مسافت 20 کیلومتر پوشیده از رسوب نمک است، مهمترین رودهایی که وارد این دریاچه می‌شود عبارتند از:

1. زرین‌رود (قرسو):

زرین‌رود دارای چندین شعبه است که از نواحی سربند و کوههای شاه‌زند و کوههای خونسار و گلپایگان سرچشمه می‌گیرد و پس از دریافت شعبات نامبرده با دو شاخه به دریاچه می‌ریزد.

2. ابهررود (رود شور):

ابهررود از کوههای سلطانیه قزوین سرچشمه گرفته پس از آبیاری ابهر و قزوین به رود کرج پیوسته به باتلاقهای شمالی دریاچه می‌ریزد.

3. رود کرج:

رود کرج از دامنه‌های شمالی کلون بستک سرچشمه می‌گیرد و شعبه‌ای از شهرستانک به آن می‌پیوندد و پس از مشروب کردن اراضی کرج و شهریار مازاد آن وارد دریاچه قم می‌شود، قسمتی از آب رودخانه‌ی کرج به مصرف ساکنین تهران می‌رسد. در سالهای اخیر در 63 کیلومتری تهران سد امیرکبیر بر روی آن بسته شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.

4. جاجرود:

جاجرود دارای دو شعبه است، شعبه‌ی اصلی آن از دره‌ی خرسنگ در دامنه‌ی کلون بستک سرچشمه می‌گیرد و از نواحی رودبار در قصران می‌گذرد و چندین شاخه دارد، شمشک و فشم و اوشان و لتیان و دماوند در کنار همین شاخه قرار دارند. شاخه‌ی فرعی آن به نام دماوند در محل یوردشاه به شاخه‌ی اصلی آن می‌پیوندد و سپس از دروازه گذشته به پارچین می‌رسد در همین محل نهرهایی از آن جدا شده بهریک از نواحی ورامین رفته به مصرف کشاورزی می‌رسد، قسمت مهمی از آب آن از طریق جریانهای سطحی و زیرزمینی وارد دریاچه قم می‌شود، جاجرود از جهت تأمین آب آشامیدنی و زراعتی حائز اهمیت است و ساختمان سد لتیان که بر روی آن بسته شده است به همین منظور است.

5. حبله‌رود:

حبله‌رود از مغرب فیروزکوه سرچشمه گرفته پس از آبیاری دهکده‌های خوار و گرمسار از ایوانکی گذشته وارد باتلاقهای غربی دریاچه قم می‌شود.

حوضه‌ی دریاچه نیریز یا بختگان

دریاچه بختگان در 50 کیلومتری مشرق شیراز قرار گرفته است، طول آن قریب 100 و عرضش 30 کیلومتر است، از شمال غربی به جنوب شرقی بین دو رشته کوه موازی واقع شده، عمق آن کم است و آبش بسیار شور است، بواسطه دوزبانه باریک با دریاچه‌ی کوچکتری به نام نرگس یا طشت ارتباط دارد و میان این دو دریاچه جزیره علی یوسف به وجود آمده است، بختگان از سمت مغرب به باتلاق مرودشت منتهی می‌شود؛ مهمترین واردات دریاچه‌ی بختگان رود کریا کوروش است که از کوههای اوجان و خسروشیرین سرچشمه می‌گیرد و شعبه‌ی مهم آن کام فیروز است که نزدیک خرابه‌های استخر به رود کر می‌پیوندد و از بندامیر گذشته از مغرب به دریاچه می‌ریزد، این رود دارای دو سد تاریخی است یکی به نام رامجرد (رامگرد) که متعلق به دوره‌ی هخامنشیان است و تاکنون بارها ویران شده و مجدداً تجدید بنا گردیده و دیگری بندامیر است که در زمان عضدالدوله دیلمی (337-372 هـ. ق) بنا شد، که 106 متر طول دارد، بعضی از نویسندگان ساختمان اولیه سد را مربوط به دوره‌ی هخامنشی می‌دانند و در حال حاضر نیز مورد استفاده است، ساختمان دیوارها با قلوه‌سنگ و ملاط محلی به نام رونک (ترکیبی است از ماسه و آهک و خاکستر و سفال کوبیده) بنا شده است که برحسب گفته جغرافیادانان قدیم در آن محل سیصدچرخ ساخته بودند که هریک از آنها آسیابی را بحرکت درمی‌آورده است.

حوضه‌ی گاوخونی یا گاوخانی

مرداب گاوخانی در جنوب شرقی اصفهان واقع شده است. وسعت آن در بهار بواسطه طغیان زاینده‌رود زیاد می‌شود و تا 30 کیلومترمربع می‌رسد و به صورت دریاچه درمی‌آید، از قدیم‌الایام محل مناسبی جهت شکار بوده و می‌گویند بهرام گور در پی شکار گورخر در آن فرورفته است، مهمترین رودی که به این باتلاق می‌ریزد زاینده‌رود است که سرچشمه‌ی آن زردکوه بختیاری است، طول آن 160 کیلومتر و فاصله‌ی آن از اصفهان تا باتلاق 140 کیلومتر است، زاینده‌رود پس از دریافت چند شعبه و مشروب کردن جلگه‌ی اصفهان وارد باتلاق می‌گردد. بنابه عقیده‌‎ی جغرافیادانهای عربی نویس و فارسی نویس قرون وسطی زاینده‌رود تا قریب 60 کیلومتر از محلی که ناپدید می‌شود در مجرایی زیرزمینی جریان دارد و سپس دگربار بر روی زمین جریان پیدا می‌کند، ظاهراً حمدالله مستوفی نخستین کسی است که بی‌اساس بودن این مطلب را خاطرنشان کرده است، زاینده‌رود از حیث استفاده آبیاری یکی از مهمترین رودهای مرکزی ایران بشمار می‌رود، بین شهر اصفهان و جلفا بر روی زاینده‌رود پلهای مهم و معروفی بسته‌اند که مهمتر از همه پل الله وردیخان (سی و سه پل) و پل خواجو از بناهای دوره‌ی صفویه است. نظر به وسعت کشتزارهای استان اصفهان و کمبود آب این ناحیه طرح الحاق آب کوهرنگ به زاینده‌رود که در زمان صفویه آغاز شده بود و بواسطه‌ی سرمایه زیاد و بخارهای گوگردی و کافی نبودن وسایل فنی متروک مانده بود با ادامه‌ی حفر تونل کوهرنگ به طول 2835 متر به اجرا درآمد و در سال 1332 هـ. ش به پایان رسید، توزیع آب زاینده‌رود بر طبق طومار شیخ بهائی صورت می‌گیرد که در زمان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی این سند بوسیله شیخ بهائی تنظیم شد و در سال 923 هجری قمری فرمان اجرای طومار توسط شاه طهماسب صادر شد و از آن به بعد مبنای عمل قرار گرفت.

حوضه‌ی باتلاق جزموریان

جزموریان در جنوب کوه شاهسواران کرمان واقع شده، اراضی اطرافش لجن زار و باتلاق است، مهمترین رودهایی که وارد آن می‌شود عبارتند از: هلیل‌رود و رود بمپور که اولی از کوههای کرمان سرچشمه گرفته و پس از آبیاری جیرفت وارد جزموریان می‌شود و دومی از مشرق بلوچستان سرچشمه می‌گیرد و از سمت مشرق وارد جزموریان می‌شود.

کویر نمک رفسنجان:

در مغرب سعیدآباد واقع شده، مارون رود و سرخ رود پس از مشروب کردن رفسنجان مازاد آنها وارد این باتلاق می‌شود.

نمکزار:

نمکزار در مشرق کرمان واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 300 متر است که پست‌ترین نقاط داخلی ایران محسوب می‌شود، اطراف آن را شنزارهای وسیعی احاطه کرده است، در بهار مازاد چند رودخانه از جمله رود شور که از بیرجند به سمت جنوب جریان دارد به آن می‌ریزد و نظر به پستی سطح باتلاق آبهای کوههای مجاور در اراضی نفوذ کرده و از زیرزمین به آن منتهی می‌شود.

کویر بافق:

کویر بافق در مشرق یزد و شمال غربی بافق واقع شده رودهایی چند از جله شوراب و رود شور که سرچشمه‌ی آنها از کوههای کرمان است وارد آن می‌شود.

دریاچه پریشان (فامور):

دریاچه‌‌ی پریشان دریاچه‌ای است بطول 8 و عرض 3 کیلومتر بین دهستان فامور و کازرون دارای آبی شیرین ولی ناگوار، این دریاچه به وسیله آب چشمه‌های فامور و آبگینه تشکیل شده است.

دریاچه بهارلو:

دریاچه‌ی بهارلو در هیجده کیلومتری جنوب شرقی شیراز واقع شده، در بهار طول آن در حدود 50 و عرض آن قریب 12 کیلومتر است، آب آن فوق‌العاده شور و یک چهارم آن را املاح مختلف تشکیل می‌دهد، رودخانه‌ی قره‌باغ که از کوههای قبله سرچشمه می‌گیرد پس از مشروب نمودن قره‌باغ به این دریاچه می‌ریزد.

د: رودهائی که سرچشمه‌ی آنها در ایران است و مصب آنها در خارج و بالعکس

مهمترین رودهایی که سرچشمه‌ی آنها در خارج از ایران است رود هیرمند و هریرود است.

1. هیرمند:

هیرمند از کوه بابا در خاک افغانستان سرچشمه گرفته قریب 1.100 کیلومتر طول دارد. شعبه‌ی مهم آن ارغنداب است، تمامی مجرای هیرمند در افغانستان و تنها قسمت سفلای آن در خاک ایران است و پس از آبیاری جلگه‌ی سیستان به دریاچه‌ی هامون می‌ریزد. در جنوب شرقی دریاچه هامون فرورفتگی دیگری موسوم به گودزره واقع شده که پوشیده از شن‌های نرم و نمک است و در موقع پرآبی بوسیله‌ی رودی موسوم به شله یا شلاق به باتلاق دیگری موسوم به گودزره متصل می‌گردد.

2. هریرود:

هریرود از دامنه‌ی جنوبی کوه بابا در افغانستان سرچشمه گرفته پس از آبیاری هرات بسوی شمال روان می‌شود قسمتی از خط مرزی ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهد، قسمت سفلای آن که تجن نام دارد به ریگزار خوارزم فرو می‌رود، مهمترین شعبه‌ی آن در خاک ایران کشف رود و رود جام است.
رودخانه‌هایی که سرچشمه‌ی آنها در خاک ایران و مصب آنها در خارج از ایران است عبارتند از رود دیاله و زاب صغیر.

10. رودخانه دیاله:

رودخانه‌ی دیاله از نواحی باختران و کردستان سرچشمه گرفته در جنوب شرقی بغداد به رودخانه‌ی دجله می‌ریزد، قسمتی از آن که در خاک ایران است سیروان نام دارد و گاهی هم این اسم به همه‌ی رود اطلاق می‌شود.

2. زاب صغیر:

رود زاب در شمال غربی ایران از پیوستن رودهای کوچکی که از ارتفاعات جنوب دریاچه‌ی ارومیه و ناحیه‌ی اورامان سرچشمه می‌گیرند تشکیل می‌شود. طول آن قریب 400 کیلومتر است، بسوی جنوب غربی جریان یافته در خاک عراق به دجله می‌پیوندد، این رود را یونانیان کاپروس (11) می‌نامیدند.

پی‌نوشت‌ها:

1. که همان کوههای قالیقلای اسلامی است که در زمان یونانیان و رومیان به آن کیلیکیه گفته می‌شده است.
2. Amardos
3. مغولها قسمتهای اولیه‌ی این رود را که از کوههای پنج انگشت (بش یرماق) کردستان سرچشمه می‌گیرد بخاطر رنگ قرمز آن اولان موران (رودخانه سرخ) می‌گفته‌اند. حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب.
4. نام قدیمی آن هرهر بوده است. ر ک: تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ظهیرالدین مرعشی، ص 22، 31، 42.
5. xoapses
6. pasitigris
7. zpata
8. kapata
9. Margiana
10. برای کسب اطلاع بیشتر به منابع زیر مراجعه شود:
مسالک الممالک، تألیف استخری به کوشش ایرج افشار، ص 159؛ نزهت‌القلوب، تألیف حمدالله مستوفی، اهتمام و تصحیح لسترنج، ص 85؛ تقویم البلدان، ابوالفداء، ترجمه عبدالمحمدآیتی، ص 56؛ صورةالارض، ترجمه دکتر شعار، ص 82.
11. kapros

منبع مقاله :
بیات، عزیزالله؛ (1393)، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم