نویسنده: عزیزالله بیات
یادداشت راسخون: خواننده‌ی گرامی به یاد داشته باشید که مقاله‌ی زیر، در سال 1367 خورشیدی نوشته شده و شاید بسیاری از داده‌های آن به روز نباشد.
اراک
شهرستان اراک از شمال به تفرش و قم، از جنوب به خمین و از مغرب به ملایر محدود است، شهرستان اراک در دشت قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 1.760 متر است و دارای 34 درجه و 10 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 42 دقیقه طول شرقی است. اراک را رشته کوههایی فراگرفته است از جمله کوههای راسوند در جنوب و کوه و فس در شمال غربی، رودخانه‌ی مهم آن قراچای است که از کوههای بخش سربند کزاز سرچشمه می‌گیرد و مازاد آن به رودخانه‌ی قم می‌‌ریزد، آب و هوای اراک در زمستان سرد و در تابستان معتدل است، فاصله‌ی آن تا تهران 295 کیلومتر است.بنای آن جدید است و در سال 1240 هـ. ق توسط یوسف خان معروف به گرجی در زمان سلطنت فتحعلیشاه بنا شد و ابتدا سلطان‌آباد نام داشت، چون راههای متعددی آن را به شهرهای غربی، مرکزی و جنوبی متصل می‌کند و راه آهن سرتاسری از آن می‌گذرد دارای اهمیت ارتباطی است.
مهمترین آثار تاریخی اراک عبارتند از: آتشکده برزو متعلق به دوره‌ی ساسانیان که در 12 کیلومتری راهجرد واقع شده است و بقعه‌ی سهل بن علی علیه السلام در 40 کیلومتری جنوب غربی اراک در قصبه‌ی آستانه متعلق به قرن دوازدهم هجری.
آستانه بخش سربند اراک است که در 36 کیلومتری جنوب اراک در منطقه‌ی کوهستانی خوش آب و هوایی واقع شده است، این آستانه را با شهر کرج ابودلف مطابق دانسته‌اند توضیح آنکه در مشرق نهاوند دو ولایت به نام ایغارین وجود داشته و مرکز آنها کرج ابودلف بوده، محل صحیح این کرج درست معلوم نیست ولی با توجه به فواصل و مسافاتی که جغرافیانویسان در آثار خود ضبط کرده‌اند محل حقیقی آن را تا حدی می‌توان پیدا کرد، از جمله حمدالله مستوفی محل آن را آن طرف کوه راسمند دانسته (1) به همین جهت باید محل آن را در نزدیکی سرچشمه‌های نهری که از ساروق می‌گذرد و به قره‌سو می‌پیوندد جستجو کرد. در قرن چهارم هجری ابن حوقل گوید با وصف اینکه کرج از بروجرد کوچکتر است مع ذلک شهر مهمی است در روی بلندی بنا شده و طول آن دو فرسخ است، هرچند که دارای باغهای زیادی نیست و لیکن اراضی اطراف شهر حاصلخیزند.
یاقوت حموی گوید، کرج اسمی است فارسی اهالی آنجا را کره می‌نامند هم او گوید قلعه‌ای به نام فرزین در جوار دروازه‌ی کرج است، بنا به گفته‌ی حمدالله مستوفی رودخانه‌ی آنجا کره رود نام داشته است.
یاقوت و حمدالله مستوفی در آثار خود از شهر ساروق نام برده‌اند (2) که در شمال کرج ابودلف در ولایت فراهان واقع شده بود و به استناد گفته‌های آنها از توابع همدان محسوب می‌شد.
قم
شهرستان قم در فاصله 154 کیلومتری تهران واقع شده، از شمال به تهران و ساوه و از مشرق به دریاچه‌ی نمک، از جنوب به کاشان و از مغرب به تفرش محدود است. شهر قم در دشت واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 933 متر است، دارای 34 درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 53 دقیقه طول شرقی است به مناسبت کمی ارتفاع و مجاورت با کویر در تابستان دارای آب و هوای گرم و در زمستان معتدل است، اراضی آن بوسیله قم رود آبیاری می‌شود و چون رود نامبرده در مسیر خود از اراضی نمکی و شوره‌زار می‌گذرد آبش کمی شور و ناگوار است، این شهر بر سر سه راهی شاهراههای اراک، اصفهان و کاشان و در مسیر راه آهن سرتاسری ایران قرار گرفته است.تاریخ
هرچند معروفیت قم از دوره‌ی بعد از اسلام است لیکن به احتمال زیاد این شهر قبل از اسلام وجود داشته و در روایات بنای آن را به طهمورث نسبت داده‌اند (3). در سال 23 هجری ابوموسی اشعری قم را تصرف کرد، در زمان خلافت مأمون اهالی به سرکردگی یحیی بن عمران از پرداخت مالیات خودداری کردند به فرمان خلیفه علی بن هشام در سال 12 هجری رهسپار آنجا شد و باروی شهر را خراب کرد و پول زیادی از اهالی دریافت کرد، چندی نگذشت که در ایام خلافت معتز (252- 255 هـ. ق) مردم علیه خلیفه سر به شورش برداشتند، در این نوبت به فرمان خلیفه موسی بن بغا حاکم عراقین مأمور سرکوبی شورشیان شد، باروی شهر را که مجدداً بنا شده بود ویران کرد و عده زیادی از ساکنین شهر در این حادثه مقتول شدند.بر طبق روایات تاریخی حضرت فاطمه (علیها سلام) دختر امام موسی کاظم (علیه السلام) در سال 201 هجری قمری هنگامی که می‌خواست به خراسان رود، در طول راه بر اثر بیماری درگذشت و در محلی که امروز به آستانه حضرت معصومه معروف است مدفون شد، بر اثر جور و تعدی خلفای بنی عباس نسبت به اولادان علی بن ابیطالب (علیه السلام) عده‌ای از اینان از دیرباز رهسپار قم شدند و به همین جهت یکی از مراکز تجمع شیعیان شد. بنا به گفته‌ی ابن حوقل (4) جغرافیادان قرن چهارم هجری اکثریت شهر پیرو مذهب شیعه بوده‌اند، قم در حمله‌ی مغول و تیمور آسیب دید لیکن در زمان صفویه به علت تعلق خاطر زیادی که نسبت به مذهب تشیع داشتند رو به آبادی گذاشت لیکن دیری نگذشت که در حمله‌ی افاغنه بار دیگر ویران گردید اما به تدریج در دوران سلسله‌ی قاجاریه بازهم رونق از دست رفته خود را بازیافت.
آثار تاریخی قم عبارتند از: مسجدجمعه متعلق به دوره‌ی سلجوقی و امامزاده ابراهیم واقع در بیرون دروازه‌ی قم به کاشان متعلق به قرن هشتم هجری و آستانه‌ی مقدس حضرت معصومه (علیها سلام)، ساختمان حرم از اواسط قرن سوم هجری آغاز و در طی قرون چهارم و پنجم و ششم هجری دارای قبه و گنبد و تزئینات گردید و مقابر بعضی از سلاطین صفوی از جمله شاه عباس دوم و شاه سلیمان و شاه سلطانحسین و امامزاده علی بن جعفر از بناهای قرن یازدهم و هشتم هجری است و کاروانسرای پاسنگان بین راه قم و کاشان از بناهای قرن سیزدهم هجری است.
به قول یاقوت حموی نام قدیم قم کمندان بوده که اعراب الف و نون زائد را از آخر آن حذف کردند و آن را مخفف کردند و میم را مشدد ساختند و حرف کاف را به جهت تعریف به حرف قاف مبدل کردند و آن را قم نامیدند، صحت بر این مدعا این است که در حال حاضر در نزدیکی شهر مزرعه‌ای است که آن را کمیدان می‌گویند و کمیدان همان کمندان است که یاقوت به جای (یا) حرف (ن) ضبط کرده است، به عقیده‌ی حسن بن محمد قمی، قم به معنای جمع شدن آب در یک محل است (5).
ساوه
شهرستان ساوه از شمال به قزوین و کرج، از مشرق به قم و از جنوب به تفرش و از مغرب به همدان محدود است، فاصله‌ی آن تا تهران 140 کیلومتر است، ارتفاع آن از سطح دریا 960 متر است، دارای 35 درجه عرض شمالی و 50 درجه و 20 دقیقه طول شرقی است، آب و هوای آن معتدل مایل به گرمی است، اراضی آن توسط رودخانه‌ی قره‌سو و شعبات آن آبیاری می‌شود.تاریخ
مورخان و جغرافیادانان دوره‌ی اسلامی مطالب مفیدی درباره‌ی شهر ساوه و ناحیه‌ی ساوه که نام قدیمتر آن ساوج بوده است در آثار خود ضبط کرده‌اند، از جمله ابن حوقل گوید این شهر از جهت داشتن شتر و شتربانان معروفیت دارد زیرا هر دو مورد احتیاج مسافرین و زائرین مکه است، همچنین مقدسی از حمامهای خوب و مسجدجامع آن یاد کرده است (6). یاقوت گوید نزدیک ساوه شهری است که آن را آوه گویند اهل ساوه پیرو مذهب تسنند و اهل آوه شیعه‌ی امامیه هستند و همواره نسبت به یکدیگر تعصب می‌ورزند. ساوه در سال 617 هـ. ق بر اثر حمله مغول ویران شد و ساکنین آن همگی قتل عام شدند، بنا به قول یاقوت و حمدالله مستوفی کتابخانه‌ی بزرگی در آنجا وجود داشته که در دنیای آن زمان کم نظیر بوده است که بر اثر حمله‌ی مغول طعمه‌ی آتش می‌گردد، در آن کتابخانه اسطرلابها و کره‌های جغرافیایی برای مطالعه علم هیأت وجود داشته است در روایات اسلامی منقول است که ساوه در زمان قدیم در کنار دریاچه‌ای واقع شده بود و آن دریاچه هنگام تولد حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خشک شد (7).خواجه ظهیرالدین ساوجی در قرن هشتم هجری باروی شهر را مرمت کرد، آثار تاریخی ساوه عبارتند از: تپه‌های باستانی آوه در 40 کیلومتری جنوب شرقی ساوه و مناره‌ی مسجد میدان از بناهای قرن پنجم هجری است و مقبره‌ی سیداسحق در خارج شهر از بناهای قرن هفتم هجری است و مسجد جمعه و مناره‌ی آن متعلق به دوران مغول و صفویه است، آثار سدی بر قره‌سو در 20 کیلومتری جنوب غربی ساوه نیز وجود دارد که ظاهراً بوسیله شمس الدین جوینی ساخته شده و در دوره‌ی صفویه تعمیر گردیده است و بند شاه عباس نام دارد.
محلات
شهرستان محلات از شمال به قم، از جنوب به گلپایگان، از مشرق به کاشان، از مغرب به خمین و اراک محدود است. شهر در دامنه‌ی کوه واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1.820 متر است، دارای 33 درجه و 53 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 27 دقیقه طول شرقی است، فاصله‌ی آن تا تهران 362 کیلومتر است، آثار تاریخی آن عبارتند از: آتشکده آتشکوه متعلق به دوره‌ی ساسانی و محراب امامزاده ابوالفضل و یحیی متعلق به دوره‌ی مغول.تفرش
شهرستان تفرش از شمال به نوبران، از مشرق به قم، از جنوب به اراک و از مغرب به همدان محدود است، جلگه‌ی تفرش در میان کوهستان صعب‌العبوری واقع شده و دارای آب و هوای معتدل است، ارتفاع آن از سطح دریا 1.878 متر است، دارای 34 درجه و 45 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه طول شرقی است، مرکزش طرخوران است، تا تهران 282 کیلومتر فاصله دارد، اهالی تفرش به دانستن سواد و حسن خط معروف بوده‌اند.خمین
شهرستان خمین یا خومین از شمال به اراک، از مشرق به گلپایگان، از مغرب به الیگودرز محدود است، ارتفاع آن از سطح دریا 1.800 متر است، دارای 33 درجه و 43 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 7 دقیقه طول شرقی است. فاصله‌ی آن تا تهران 323 کیلومتر است، به مناسبت واقع شدن بر سر راههای گلپایگان و اراک دارای اهمیت ارتباطی است.پی‌نوشت‌ها:
1. نزهت القلوب، حمدالله مستوفی، ص 69.
2. نزهت القلوب، حمدالله مستوفی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، ص 75.
3. نزهت القلوب، حمدالله مستوفی، ص 67.
4. صورة الارض، ابن حوقل، ترجمه دکتر جعفر شعار، ص 104.
5. تاریخ قم، تألیف حسن بن محمدبن حسن قمی، ترجمه حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، ص 21-22.
6. احسن التقاسیم، بخش دوم، ص 585.
7. نزهت القلوب، به اهتمام لسترنج، ص 63.
بیات، عزیزالله؛ (1393)، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم
