حدیث فراغت

تلاش ما در این نوشتار، گردآوری آیات و احادیثی بوده است که به گونه ای به موضوع «فراغت» مربوط اند . نخست این نمونه ها را به عناوین فرعی و سپس در زیر این عناوین، متن آیات و احادیث را عرضه می کنیم.

الف) اقسام فراغت:

1. فراغت گوارا

امام سجاد(ع)
اللهم!... فان قدرت لنا فراغا من شغل فاجعله فراغ سلامه لاتدرکنا فیه تبعه و لا تلحقنا فیه سأمه حتّی ینصرف عنّا کتاب السیّئات بصحیفه خالیه من ذکر سیّئاتنا و یتوّلی کتاب الحسنات عنّا مسرورین بما کتبوا من حسناتنا. (1)
خداوندا!... اگر برای ما فراغتی از کارهای دنیا مقدّر فرموده ای، پس آن را فرصتی همراه با سلامتی قرار ده که در آن، رنجی حاصل نشود و ملالتی به وجود نیاید، تا این که فرشتگانی که به ثبت گناهان ما مأمورند، با صحیفه ای خالی از گناه از پیش ما بروند و فرشتگان مأمور به نیکی ها، خوشحال از اعمالی که از ما نوشته اند، از نزد ما برگردند.
امام علی(ع):
سهر العیون بذکر الله فرصه السعداء و نزهه الأولیاء. (2)
شب زنده داری با یاد خدا، فرصتی است برای افراد سعادتمند، و تفریح و آسایشی است برای اولیای خدا.

2. فراغت ناگوار

امام علی(ع):
مع الفراغ تکون الصبّوه. (3)
همراه با بیکاری و فراغت، تمایل به خواسته های شیطانی حاصل می شود.

ب) ویژگی اوقات فراغت:

1. قسمتی ازعمر باارزش انسان ها هستند

رسول اکرم (ص):
الّیل و النّهار مطیتان فارکبوهما بلاغا الی الآخره. (4)
شب و روز، دو مرکب رهوارند. پس برای رسیدن به آخرت، از آنها بهره بگیرید.
رسول اکرم در سفارشی به علی (ع):
یا علی! بادر باربع قبل اربع: شبابک قبل هرمک، و صحتک قبل سقمک، و غناک قبل فقرک، و حیاتک قبل موتک. (5)
ای علی! قبل از رسیدن به چهار چیز، در [ قدردانی از] چهارچیز، شتاب کن: قبل از رسیدن پیری ، از جوانی ات بهره گیر ؛ قبل از بیماری ، از سلامتی ات استفاده ببر؛ قبل از نیازمندی ات، توانگری ات را و قبل از مرگت، زندگی ات را قدر بدان.
امام علی(ع) در تفسیر آیه ی شریفه «لا تنس نصیبک من الدنیا» (6) می فرماید:
لا تنس صحتک و قوتک و فراغک و شبابک و نشاطک ان تطلب بها الآخره. (7)
فراموش نکن که با بهره گیری از سلامتی و نیرو و فراغت و جوانی و شادابی ات، آخرت را به دست می آوری [یکی از بهره های انسان از این دنیا، سلامتی و فراغت و ... است].

2. زودگذرند

امام علی (ع):
الفرصه شریعه الفوت. (8)
فرصت ها به سرعت از دست می روند.
الفرصه تمر مر السحاب.(9)
فرصت ها مانند ابرها در گذرند. [با وجود فایده ی بسیار زیادی که دارند، با سرعت، درحرکت اند؛ ولی برای انسان، کند و بی حرکت می نمایند].

3. به آسانی به دست نمی آیند

امام علی (ع):
غافص الفرصه عند امکانها فانک غیر مدرکها بعد فوتها.(10)
فرصت های پیش آمده را صید کنید که اگر از دست بروند، دیگر آنها را به دست نمی آورید.
عود الفرصه بعید مرامها. (11)
بازگشت فرصت ها بعید است [وکم اتفاق می افتد].
الفرصه سریعه الفوت، بطیئه العود. (12)
فرصت ها به سرعت از دست می روند، ولی به کندی باز می گردند.

4. از دست دادن آنها موجب ناراحتی و پشیمانی است

امام علی(ع):
اذا أمکنک الفرصه فانتهزها فان اضاعه الفرصه غصه. (13)
اگر فرصتی برایت پیش آمد، به سرعت از آن بهره بگیر؛ چرا که از دست دادن فرصت ها اندوه، در پی خواهد داشت.
ان الفرص تمر مر السحاب ؛ (14) فانتهزوها اذا أمکنت فی أبواب الخیر و الا عادت ندما.
فرصت ، مانند ابر زودگذر است . پس اگر فرصتی برای انجام دادن کارهای خیر پیش آمد ، به سرعت آن را دریابید [و از آن استفاده کنید ] و الا پشیمانی و ندامت ، به دنبال خواهد داشت.

ج) بهترین کارها دراوقات فراغت:

1. بندگی خدا

قرآن کریم:
فاذا فرغت فانصب والی ربک فارغب. (15)
پس چون فراغت یافتی، به طاعت درکوش و با اشتیاق، به سوی پروردگارت روی آور.
رسول اکرم:
یقول الله سبحانه: یابن آدم! تفرغ لعبادتی أملأ صدرک غنّی و أسد فقرک و ان لم تفعل ملأت صدرک شغلا و لم أسد فقرک. (16)
خداوند سبحان می فرماید: خود را به بندگی من مشغول ساز تا سینه ات را از بی نیازی پر سازم وتهی دستی ات را برطرف کنم و اگر چنین نکنی، دلت را به کارهای مختلف مشغول می سازم ونیازت را برآورده نمی کنم.
امام علی(ع):
اللهم! فرغنی لما خلقتنی له و لا تشغلنی بما تکلفت لی به، و لا تحرمنی و انا أسألک، و لا تعذبنی و أنا استغفرک. (17)
خداوندا! برای رسیدن به هدفی که مرا برای آن خلق نمودی [فکر و تأمل در هدف خلقت و رسیدن به کمال]، به من فرصت بده و مرا فقط به تکالیفی که امر کرده ای مشغول مفرما. محرومم نساز، و حال آن که من خواهان توام. و کیفرم مده؛ در حالی که عذرخواه درگاهت هستم.

2. دوستی با خدا

امام سجاد(ع):
اللهم! صل علی محمد و آل محمد وفرغ قلبی لمحبتک و اشغله بذکرک. (18)
خداوندا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و دلم را برای دوستی خودت فارغ گردان و آن را به یاد و ذکر خود، مشغول بدار.

3. اشتغال به کار آخرت

امام علی (ع):
أعرضوا عن کل عمل بکم غنی عنه، و اشغلوا أنفسکم من أمر الآخره بما لابدّ لکم منه. (19)
[ای مردم!] از هر عمل بی فایده ای که حاجتی را برطرف نمی سازد، روی گردانید و خود را به امور آخرتی که گریزی از آن نیست، مشغول سازید.
کن مشغولا بما أنت عنه مسؤول. (20)
به کاری مشغول باش که از آن، مورد سؤال و بازخواست واقع می شوی.

4. حسابرسی نفس

امام علی(ع):
ما أحق الانسان أن تکون له ساعه لا یشغله عنها شاغل، یحاسب فیها نفسه، فینظر فیما اکتسب لها و علیها فی لیلها و نهارها. (21)
چه قدر شایسته است که انسان در ساعتی از زندگی خود از مشغولیت های زندگی چشم بپوشد و به حساب نفس خود برسد و در آنچه که در روز و شب خود به دست آورده و یا از کف داده، اندیشه نماید.
امام صادق(ع):
اف للرجل المسلم أن لا یفرغ نفسه فی الأسبوع یوم الجمعه لأمر دینه فیسأل عنه.(22)
اف بر مسلمانی که برای کار دین خویش و پرس و جو درباره ی آن، [دست کم] روز جمعه ی هر هفته، خود را از [کارهای دیگر] فارغ نمی سازد.

5. انجام دادن کارها و حلّ مشکلات آینده

امام علی (ع):
اجعل زمان رخائک عده لأیّام بلائک. (23)
زمان فراغت و آسایشت را برای روزگار گرفتاری ات سرمایه و توشه قرار ده .

6. پرداختن به کارهای مهم

امام علی (ع) :
من اشتغل بغیر المهم ضیع الأهم .(24)
هر که خود را به کارهای بیهوده و غیر مهم مشغول سازد، عمر گرانمایه ی خویش را [که سرمایه ی با ارزش اوست]، از دست داده است.

د) اقدامات شایسته درباره ی اوقات فراغت

1. انتظار کشیدن برای اوقات فراغت

امام حسن(ع) در پاسخ به سؤال پدر بزرگوارش که پرسید:«دوراندیشی چیست؟»، فرمود:
ان تنتظر فرصتک و تعاجل ما أمکنک. (25)
[دور اندیشی این است که] رسیدن اوقات فراغت را انتظار بکشی و سپس به سوی هر کار خیری که برایت ممکن شد، بشتابی.
امام حسن(ع) وقتی که درباره ی عقل، مورد سؤال واقع شد، فرمود:
التجرع للغصه حتی تنال الفرصه. (26)
[عقل این است که] جرعه نوش غم ها و غصه ها باشی تا فرصتی برایت پیش آید و از آن استفاده ببری.

2. شتاب درانجام دادن کارهای نیکو

رسول اکرم:
من فتح له باب خیر فلینتهزه فانه لا یدری متی یغلق عنه. (27)
هر کس انجام کار خیری برایش ممکن شود، باید به سرعت آن را دریابد؛ چرا که نمی داند چه وقت، این توفیق ازاو سلب می شود.
بادروا بالأعمال الصالحه قبل أن تشغلوا.(28)
قبل از این که به کارهای مختلف مشغول گردید [و فراغت خود را از دست دهید]، به اعمال نیک، روی آورید.
امام علی (ع):
التثبت خیر من العجله الّا فی فرص البر. (29)
آرامش در انجام دادن کارها بهتر از عجله کردن است؛ مگر درفرصت هایی که برای کارهای خوب، پیش می آید.
بادروا و الأبدان صحیحه و الألسن مطلقه و التوبه مسموعه و الأعمال مقبوله. (30)
تا وقتی که بدن ها سالم و زبان ها گویاست، و توبه پذیرفته و اعمال، قبول می شود، به انجام کارهای خیر، پیشی گیرید [و فرصت ها را ازدست ندهید].
بادروا العمل و أکذبوا الأمل و لاحظو الأجل. (31)
در انجام کارهای خیر، شتاب ورزید و آرزوهای دور و دراز را دروغ بدانید و اجل را در نظر داشته باشید.

3. جلوگیری از هدر رفتن فرصت ها

امام علی(ع):
حصن خلواتک من الاضاعه. (32)
خلوت و تنهایی ات را از تباه شدن، محافظت نما.
هیهات من نیل السعاده السکون الی الهوینا و البطاله. (33)
کسی که به سستی و تنبلی دل بندد، از رسیدن به سعادت، دور است.
شر ما شغل به المرء وقته الفضول. (34)
بدترین چیزی که یک فرد، وقت خود را با آن پر می سازد، امور بیهوده و گزاف است.
الأباطیل موقعه فی الأضالیل. (35)
کارهای بیهوده و باطل، انسان را به گمراهی می کشاند.

4. پرهیز از بیکاری

رسول اکرم:
ان الله تعالی لا یحب الفارغ الصحیح؛ لا فی عمل الدنیا و لا فی عمل الآخره. (36)
خداوند متعال، انسان آسوده و تندرستی را که نه در پی کار دنیای خود است و نه برای آخرت خویش می کوشد، دوست ندارد.
امام صادق(ع):
ان الله – عزوجل- یبغض کثره النوم و کثره الفراغ. (37)
خدای متعال، زیاد خوابیدن وزیاد بی کار بودن را دوست ندارد.
امام علی (ع)، در بیان صفات مؤمن فرمود:
مشغول وقته. (38)
تمام وقتش مشغول است [و به بیکاری نمی گذرد].

پی نوشت ها :

1. صحیفه سجادیه، دعای 11.
2. غررالحکم، ح 5642.
3. همان، ح 9743.
4. الجامع الصغیر، ج 4، ص 475.
5. من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 352.
6. سوره ی قصص، آیه ی 77.
7. معانی الأخبار، ص 325.
8. بحارالأنوار، ج 78، ص 112.
9. نهج البلاغه، حکمت 21.
10. غررالحکم، ح 6443.
11. همان، ح 6340.
12. بحارالأنوار، ج 78، ص 112.
13. غررالحکم، ح 4124.
14. همان، ح 3598.
15. سوره ی انشراح، آیه ی 7 و 8.
16. سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1376.
17. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 348.
18. صحیفه ی سجادیه، دعای 21.
19. غررالحکم، ح 2558.
20. همان، ح 7143.
21. همان، ح 9684.
22. الخصال، ص 393.
23. غررالحکم، ح 2380.
24. همان، ح 8607.
25. بحارالأنوار، ج 72، ص 193.
26. همان، ج 1، ص 116، ح 9.
27. عوالی اللآلی، ج 1، ص 289.
28. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 343.
29. غررالحکم، ح 1949.
30. همان، ح 4373.
31. همان، ح 4364.
32. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 318.
33. غررالحکم، ح 10028.
34. همان، ح 5697.
35. همان، ح 1274.
36. تنبیه الغافلین، ص 453.
37. الکافی، ج 5، ص 84.
38. نهج البلاغه، حکمت 333.
منبع: نشریه ی زندگی، سال دوم،شماره چهار، فروردین واردیبهشت 1381، ص ص 54-57.

منبع: مجله ی حدیث زندگی