آشنایی با اسامی سوره‌ها

اسامی سوره‌ها مانند تعداد آیات هر سوره توقیفی است، و با صلاح دید شخص پیامبر نام گذاری شده است. بیشتر سوره‌ها یك نام دارد و برخی دو یا چند نام. این نامگذاری‌ها، طبق شیوه‌ی عرب با كوچك ترین مناسبت انجام می‌گرفته است (1) كه وجه تسمیه برخی از آنها در جدول صفحه بعد آمده است:

وجه تسمیه	نام سوره
استعمال لفظ بقره و سخن گفتن درباره‌ی آن فقط در این سوره بوده است؛ گرچه لفظ «البقر» در سوره‌ی انعام (آیه 144 و 146)و لفظ «بقرات» در سوره‌ی یوسف (آیه 43 و46) آمده است ولی با آن تفصیلی كه در سوره‌ی بقره درباره‌ی آن سخن گفته شده، در آنها مطلبی نیامده.	بقره
لفظ «ال عمران» فقط دو بار در این سوره (آیه 33 و35) آمده است و در جای دیگر قرآن نیست.	آل عمران
در هفده آیه از این سوره احكام نساء به تفصیل آمده است.	نساء
فقط در این سوره (ایه 112 و 114) لفظ «مائده» آمده است و در جای دیگر قرآن ذكر نشده است.	مائده
در شش آیه از این سوره بیش از سایر سوره ها درباره‌ی انعام سخن گفته شده است.	انعام
فقط در این سوره (آیه 46و48) لفظ «اعراف» دو بار آمده است.	اعراف
فقط در این سوره (آیه‌ی 1) لفظ «انفال» دو بار آمده است.	انفال
درباره‌ی برائت از مشركین گفته شده است و در جای دیگر قرآن بدین صورت مطلبی نیامده است.	برائت
تنها سوره ای است در قرآن كه از حالات حضرت یونس سخن به میان آمده است.	یونس
فقط در این سوره درباره‌ی حضرت هود سخن گفته شده است.	هود
در این سوره بیست و پنج بار نام مبارك این پیامبر تكرار شده است.	یوسف
تنها سوره ای (آیه 13) است كه از تسبیح رعد سخن گفته شده است و در سوره‌ی بقره (ایه19) از رعد فقط نامی برده شده است.	رعد
به تفصیل از دعای ابراهیم درباره‌ی شهر مكه و ذرّیه‌ی طیبه‌اش، سخن گفته شده است.	ابراهیم
تنها سوره ای است كه در آن از اصحاب حجر سخن گفته شده است.	حجر
تنها سوره ای است كه از نحل سخن به میان آمده است.	نحل
تنها سوره ای است كه در آن از اسراء سخن گفته شده است.	اسراء
تنها سوره ای است كه در آن درباره‌ی اصحاب كهف مطلبی آمده است.	كهف
تنها در این سوره سرگذشت حضرت مریم با عنوان «واذكر فی الكتاب مریم...» (آیات 16-35) به تفصیل آمده و در سوره‌ی آل عمران با عنوان آل عمران به شرح حال او اشاره شده است.	مریم
با لفظ «طه» آغاز شده است.	طه
تنها سوره ای است كه از انبیای معروف (نزد عرب) سخن به میان آمده است.	انبیا
در این سوره به تفصیل (آیات25-38) از احكام حج سخن گفته و اعلام به حج شده است: «و أذّن فی الناس بالحج...»	حج
این سوره با جمله‌ی «قد افلح المؤمنون...»‌آغاز شده است.	مؤمنون
آیه‌ی نور در این سوره آمده است.	نور
در این سوره قرآن با نام فرقان آورده شده و نزول آن یادآوری شده است و خداوند به خود تبریك گفته است.	فرقان
تنها سوره ای است كه لفظ «شعراء» در آن آمده است.	شعراء
این سوره تنها سوره ای است كه در آن از نمل سخن گفته شده است.	نمل
در این سوره عبارت «قصّ علیه القصص» (هم فعل و هم مصدر) آمده است، گرچه در سوره‌ی یوسف نیز «نقصّ علیك احسن القصص» آمده، ولی در آنجا اولویت با تسمیه به نام یوسف بوده است.	قصص
وجه تسمیه	نام سوره
تنها سوره‌ای که این نام درآن برده شده است.	عنکبوت
تنها سوره ای است كه این نام در آن برده شده است.	روم
به جهت اشتمال آن بر آیه‌ی سجده بدین نام نامیده شده است. البته در سه سوره‌ی دیگر نیز آیه‌ی سجده وجود دارد، ولی اولویت در آنها با دیگر نامهاست.	سجده
تنها سوره ای است كه در آن به واقعه‌ی احزاب اشاره شده است.	احزاب
تنها سوره ای است كه در آن لفظ «سبأ» ذكر شده است.	سبأ

به گونه‌ای كه ملاحظه شد در نام گذاری سوره‌ها مناسبتی وجود دارد. البته عللی كه در این نام گذاری‌ها ذكر می‌شود هرگز وجه انحصار ندارد، زیرا در نام گذاری، كم‌ترین مناسبت كافی است: «یكفی فی التسمیه أدنی مناسبة».

تعدّد نام برخی سوره‌ها

بیشتر سوره‌ها یك نام دارند. برخی دو یا سه یا بیش تر كه این تعدد در نام به جهات خاصی بوده است. مانند:
سوره‌ی حمد با نام فاتحه الكتاب و ام الكتاب و السبع المثانی. جلال الدین سیوطی بیش از بیست نام برای این سوره آورده است. (2)
فاتحه الكتاب: از آن جهت بدین نام خوانده شده كه نخستین سوره‌ی قرآن است. نه فقط در مصحف شریف به عنوان اولین سوره ثبت شده، بلكه اولین سوره‌ی كاملی است كه از آسمان فرود آمده است.
امّ الكتاب: امّ به معنای مقصد و هدف است و سوره‌ی حمد بدین جهت ام الكتاب خوانده شده كه تمام اهداف و اغراض قرآنی در این سوره‌ی كوتاه فراهم شده است. از این رو این سوره را افضل سُور قرآنی به شمار آورده‌اند.
السبع المثانی: مشتمل بر هفت آیه و از سوره‌های كوتاه است (كه به آنها مثانی گفته می‌شود). از این جهت مثانی گفته می‌شود كه قابل تكرار است و بیش از سوره‌های بلند تلاوت می‌شود.
نمونه‌هایی از نام‌های متعدد سوره‌ها در زیر ارائه می شود:
توبه، برائت
اِسراء (3)، سبحان، بنی اسرائیل.
نمل، سلیمان.
غافر، مؤمن.
فصّلت، سجده.
محمد، قتال.
قمر، إقتربت
ملك، تبارك.
معارج، سأل، واقع.
نبأ، عمّ.
بیّنه، لم یكن
ماعون، دین، أرأیت.
مسد، تبّت.
توحید، إخلاص. (4)
دهر، إنسان، هل اتی
قریش، ایلاف.
شرح، إنشراح.

نام‌های گروهی سوره‌های قرآن

1. سبع طِوال: هفت سوره‌ی طولانی بقره، آل عمران، نساء، اعراف، انعام، مائده و دو سوره‌ی انفال و برائت كه به جای یك سوره شمرده شده‌اند.
2. مئین:‌سوره‌هایی كه عدد آیات آنها از صد متجاوز است. ولی از لحاظ حجم به سبع طوال نمی‌رسند كه نزدیك به دوازده سوره‌اند و عبارتند از: یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، كهف، مریم، طه، انبیاء، مؤمنون، شعراء و صافات. (5)
3. مثانی: سوره‌هایی كه عدد آیات آنها زیر صد قرار دارد و نزدیك بیست سوره اند. از این جهت مثانی گفته می شوند كه قابل تكرارند و به جهت كوتاه بودن بیش از یك مرتبه تلاوت می‌شوند.
4. حوامیم: هفت سوره‌ای كه با حروف «حم» شروع می شود كه عبارتند از: مؤمن، فصّلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف.
5. ممتحنات: نزدیك به بیست سوره‌اند و عبارتند از: فتح، حشر،سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، تبارك، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم.
6. مفصّلات: از سوره‌ی الرحمان تا آخر قرآن است. به جز چند سوره كه از ممتحنات یا مئین شمرده شده‌اند. چون فواصل (آیه‌های) این سوره‌ها كوتاه است بدین نام نامیده شده‌اند.

اِعراب نام سوره ها

نام هریك از سوره‌ها برای آن سوره‌ها عَلَم است. بنابراین اگر با یكی دیگر از اسباب منع صرف جمع شود «غیرمنصرف» خواهد بود. مثلاً سوره‌های یونس، یوسف، ابراهیم، لقمان و سَبَأ، به سبب «عجمه» و سوره‌های عبس، فصّلت، اقترب، قل اوحیَ، تبارك، تبّت و لم یكن، به سبب «وزن فعل» و سوره‌های فاتحه، توبه، ‌برائت، قریش و مریم به سبب «تأنیث» و سوره‌های آل عمران، انسان و رحمان به سبب «الف و نون» غیر منصرفند. ولی بیشتر نام‌های سُوَر، چون با «الف و لام» است، جنبه‌ی غیرمنصرف بودن آنها منتفی است.
برخی از اسامی، به جهت یك حرفی یا دو حرفی بودن، مبنی‌اند؛ مانند سوره‌های ق، ص، یس و طه.
برخی دیگر با همان هیأت كه عَلَم شده است خوانده می‌شود؛ مثلاً مطفّفین در سه حالت رفع و نصب و جرّ با «یاء» است و اعراب آن روی «نون» خواهد بود. مؤمنون، كافرون و منافقون در سه حالت با واو، زیرا تنها حالت اولیه‌ی نقل، ملحوظ می‌گردد و پس از علم شدن حالت اِفرادی دارد. ابوحیان توحیدی می‌گوید: «نام‌هایی كه به صورت جمله باشد؛ مانند «قُل اُوحِیَ» (6)‌و «أتی امْرُاللهِ» (7) یا فعلی كه مشتمل بر ضمیر نباشد؛ مانند عبس، اعراب آنها اعرابِ غیرمنصرف است، زیرا از حالت جمله بودن یا فعل بودن بیرون آمده و اسم شده است. دیگر اسماء سوَر كه از حروف هجا نباشند، اگر با الف و لام باشند، معربند و الا غیرمنصرف خواهند بود. » (8)

پی‌نوشت‌ها:

1. رك: البرهان، ج1، ص 270.
2. الاتقان، ج1، ص 151.
3. اسری به صورت فعل ماضی از مصدر إسراء نیز آمده است.
4. رك: الاتقان، ج1، ص 155-159.
5. سوره‌ی شعراء دارای 228 آیه‌ی كوتاه و هم چنین سوره‌ی صافات دارای 182 آیه‌ی كوتاه است و بدین جهت از سُوَر مئین شمرده شده‌اند كه از لحاظ حجم سوره همانند سوره‌های مئین می‌باشند.
6. سوره‌ی جن.
7. سوره‌ی نحل.
8. الاتقان، ج1، ص 162-163.

منبع مقاله :
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.