سیری در زندگی پر تلاش و با برکت علامه شعرانی (ره)
خاندان علم و تقوا
1-ملا فتح الله كاشاني سلسلة نسب ميرزا ابو الحسن شعراني، به دانشمندي بزرگ و قرآن شناسي فرزانه يعني علامه «ملا فتح الله كاشاني» (م 988 ق.) مفسر معروف عصر صفويه ميرسد. تفسير «منهج الصادقين» وي به زبان فارسي شهرة آفاق است.
2-ابو الحسن مجتهد تهراني جد اعلاي ميرزا ابو الحسن شعراني، شيخ ابو الحسن مجتهد تهراني (1200ـ1272 ق.) است. در تهران و سپس اصفهان به تحصيل پرداخت آن گاه عازم عراق شده و در حوزههاي علميه آن ديار نزد بزرگاني چون سيد علي طباطبايي (صاحب رياض) ادامة تحصيل داد و با اجازة اجتهاد به تهران مراجعت كرد.
3-آخوند غلامحسين: پدر بزرگ ميرزا ابو الحسن شعراني، آخوند غلامحسين، يكي از علماي متقي و فاضل تهران بود.
آخوند در سال 1313 ق. در نجف اشرف به خاك سپرده شد.1
4-حاج شيخ محمد تهراني: حاج شيخ محمد تهراني، پدر ميرزا ابو الحسن شعراني عاملي متقي بود. در سال 1346 ق. از دنيا رفت.2
تولد و تحصيل
سواد قرآني را نزد پدر عالمش، شيخ محمد تهراني، آموخت و در حقيقت پدرش نخستين معلم او بود. بعدها كه كمي بزرگ شد وارد مدرسة مروي تهران گشته، به تحصيل پرداخت. ادبيات عرب، فارسي، منطق، فقه، اصول، فلسفه، رياض، و... را طي سالها آموخت.
از معروفترين اساتيد او در حوزة علميه تهران، ميتوان از آية الله حاج ميرزا مهدي آشتياني نام برد. هم چنين حكيم محقق ميرزا محمود قمي از اساتيد او بود كه مردي زاهد و دانشمند بود. 3
حبيب الله ذو الفنون4 نيز استاد رياضي ميرزا ابو الحسن شعراني در حوزة تهراني بود.
ميرزا ابو الحسن شعراني، در دورة جواني كه حوزة علمية قم تازه تأسيس شده بود، سفري به آن ديار كرد و در محضر اساتيدي مانند آية الله حاج شيخ عبدالكريم حائري (مؤسس حوزه) حاج شيخ عبد النبي نوري به ادامة تحصيل پرداخت.
شعراني 26 ساله بود كه پدر عالم و بزرگوارش را از دست داد. اين حادثه براي او بسيار سنگين بود ولي هرگز ارادة او را در راه سالها كسب دانش و سير در آفاق و انفس براي تحصيل علم و سير و سلوك، سست نكرد.
اين بود كه پس از سالها تحصيل در حوزة تازه تأسيس قم، آهنگ حوزة كهن و پر خاطرة نجف اشرف كرد و مدتها در آن جا موفق به بهرهگيري از محضر اساتيد بزرگ شد. در بين اساتيد حوزة علمية نجف، سيد ابوتراب خوانساري (متوفاي 1346 ق.) بيشتر از ديگران، شعراني را مجذوب خود كرد. سيد ابوتراب خوانساري در بين علماء شخصيت بر جستهاي داشت و علاوه بر فقه و معارف شيعه، با فقه اهل سنت نيز آشنا بود.5
بازگشت
«چون عهد شباب به تحصيل علوم و حف اصطلاحات و رسوم بگذشت... از هر عملي بهره بگرفتم و از خرمني خوشه برداشتم. گاهي به مطالعه كتب ادب از عجم و عرب، و زماني به دِراست (تدريس) اشارات (ابن سينا) و اسفارِ (ملاصدرا) و زماني به تتبع تفاسير و اخبار، وقتي به تفسير و تحشية كتب فقه و اصول و گاهي به تعمق در مسائل رياضي و معقول تا آن عهد به سر آمد...
ساليان دراز، شب بيدار و روز تكرار هميشه ملازم دفاتر و كراريس (همراه دفترها و جزوهها) و پيوسته موافق اخلام و قراطيس (همدم قلمها و كاغذها) ناگهان سروش غيب در گوش، اين ندا داد كه علم براي معرفت است و معرفت بذر عمل و طاعت، و طاعت بياخلاص نشود و اين همه ميسر نگردد مگر به توفيق خدا و توسل به اوليا، مشغولي تا چندها.
علم چندان كه بيشتر خواني
چون عمل در تو نيست ناداني
شتاب بايد كرد و معاد را زادي فراهم ساخت، زود برخيز كه آفتاب برآمد و كاروان رفت، تا به قيمتي باقي است و نيرو تمام از دست نشده، توسلي جوي و خدمتي تقديم كن.»6
آشنايي با زبانهاي متعدد
1-فرانسه: شعراني به زبان فرانسه، كاملاً تسلط داشت و بسياري از كتب علوم اسلامي ترجمه شده به زبان فرانسه را خود مطالعه و با متن اصلي تطبيق ميكرد و صحت و سقم ترجمه را تعيين مينمود.
2- تركي: زبان تركي را مثل زبان مادري ميدانست و ميخواند و مينوشت.
3-انگليسي: وي به زبان انگليسي نيز به قدر متعارف و لازم آشنايي داشت.
4- عبري: شايد شگفت انگيز باشد كه عالمي ديني با آن همه وسعت اطلاعات و اشتغالات در علوم مختلف، به زبان عبري هم تسلط داشته باشد! ايشان اين زبان را از يك روحاني يهودي فرا گرفته بود.7
شاگردان فرزانه -
1- آية الله ميرزا هاشم آملي (1322ـ1413 ق)
2-آية الله شيخ عبدالله جوادي آملي
3-آية الله شيخ حسن حسن زادة آملي
4-استاد شيخ محمد حسن احمد فقيه يزدي
5-علي اكبر غفاري10
6-محدث اُرمُوي (1323 ق ـ1358 ش)11
يادگارهاي ماندگار
الف ـ در تفسیر و علوم قرآن
2- تصحیح كامل تفسیر صافی در دو جلد،
3- حواشی و تعلیقات بر تفسیر كبیر منهج الصادقین در ده جلد،
4- مقدمه و حواشی و تصحیح كامل تفسیر ابوالفتوح رازی با توضیح اشعار و شواهد عربی و فارسی در دوازده جلد،
5- نثر طوبی: دائره المعارف اصطلاحات قرآن، تا حرف صاد، كه به سبك جالبی معانی متفاوت واژه‌های قرآنی به حسب استعمالات در آیات مختلف مطرح شده و مورد تفسیر قرار گرفته و حاوی معارف مختلف فلسفی و كلامی و نكات دقیق فقهی و تاریخی است،
6- تجوید قرآن: كه از مفیدترین تجویدها بشمار می‌آید،
7- طبع متجاوز از 60 نسخه قرآن‌ـ در اندازه های مختلف ـ كه با دقت نظر ایشان تصحیح و اعراب گذاری شده است.
ب ـ در حدیث و درایت
2- تعلیقات شرح اصول كافی ملا صالح دوازده جلد، می توان این دو كتاب را شاهكار ایشان در زمینه درایه الحدیث و فقه الحدیث دانست.
با تامل در این حواشی، وسعت نظر و نكته سنجی و شیوه فهم روایات و استنباط معارف اسلامی از اصول و فروع (كلام و فقه) واضح می شود،
3- تعلیقات بر وسائل الشیع هاز جلد 16 تا جلد 20،
4- حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی،
5- ترجمه و شرح دعای عرفه سیدالشهداء (ع) ضمیمه كتاب فیض الدموع،
6- ترجمه و شرح مفصل صحیفه كامله سجادیه،
7- تحقیق و تصحیح جامع الروات به امر آیه الله العظمی بروجردی،
8- رساله در علم درایه.
ج ـ فقه و اصول
2- شرح كفایه الاصول بر طریقه قال اقو لكه به تفسیر و توضیح مقاصد آن به عبارت واضح اكتفا شده است،
3- شرح تبصره علامه حلی كه حاوی مختصری از كلیه كتب فقهی شیعه امامیه می باشد،
4- حاشیه كبیره بر قواعد،
5- رساله در شرح شكوك صلاه در عروه الوثقی،
6- فقه فارسی مختصر جهت تدریس در مدارس،
7- مناسك حج با حواشی 9 نفر از مراجع تقلید.
دـ فلسفه و كلام
2- حاشیه بر فصل الخطاب (حاجی نوری) فی عدم تحریف الكتاب،
3- راه سعادت در اثبات نبوت و ردّ شبهات یهود و نصاری،
4- ترجمه كتاب الامام علی صوت العداله الانسانیه با انتقاد از لغزشهای نویسنده آن،
5- تعلیقاتی بر كتاب محمد پیامبر و سیاستمدار نوشتة مونتگمری وات،
6- اصطلاحات فلسفی،
7- مقدمه و حواشی محققانه بر اسرار الحكم سبزواری.
هـ ـ هیئت و نجوم
2- تعلیقه و مستدرك تشریح الافلاك در اشاره به هیئت جدید، 3- هیئت فلاماریون ترجمه از زبان فرانسه،
4- تقاویم شبانه روزی.
و ـ تاریخ و فنون دیگر
2- مقدمه، تصحیح و تحقیق كشف الغمه،
3- مقدمه و تصحیح منتخب التواریخ،
4- مقدمه كتاب وقایع السنین مرحوم خاتون آبادی،
5- مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر كتاب روضه الشهداء.
6- تصحیح كامل و مقدمه و حاشیه جلد اول و سوم نفائس الفنون و عرائس العیون آمل.
ویژگیهای علامه شعرانی (ره)
یکی از محسنات ایشان این بود که به افکار و آرای قدما در مسائل فقهی خیلی عنایت داشت؛ زیرا که آنها قریب العهد بودند .
عجیب در «ولایت» متصلب بود و حتی در ابتدای کتاب نفس المهموم مرحوم حاج شیخ عباس قمی که ترجمه فرموده، اظهار علاقه و تضرع و تأدب به پیشگاه اهلبیت نموده است .
علامه شعرانی در مقدمه ترجمه نفس المهموم مینویسد: «این بنده فانی ابوالحسن بن محمد بن غلامحسین بن ابیالحسن المدعو بالشعرانی که چون عهد شباب به تحصیل علوم و حفظ اصطلاحات و رسوم بگذشت و اقتداء بأسلافی الصالحین من عهد صاحب منهج الصادقین از هر علمی بهره گرفتم و از هر خرمنی خوشه برداشتم، گاهی به مطالعه کتب ادب از عجم و عرب و زمانی به دراست اشارات و اسفار، و زمانی به تتبع تفاسیر و اخبار، وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصول و گاهی به تعمق در مسائل ریاضی و معقول، تا آن عهد، به سرآمد .
لقد طفت فی تلک المعاهد کلها
و سرحت طرفی بین تلک المعالم
سالیان دراز شب بیدار و روز در تکرار، همیشه ملازم دفاتر و کراریس و پیوسته مرافق اقلام و قراطیس . ناگهان سروش غیب در گوش این ندا داد که علم برای معرفت است و معرفت بذر عمل و طاعت و طاعت بیاخلاص نشود . و این همه میسر نگردد مگر به توفیق خدا و توسل به اولیا، مشغولی تا چند؟
علم چندان که بیشتر خوانی
چون عمل در تو نیست نادانی
شتاب باید کرد و معاد را، زادی فراهم ساخت . زود برخیز که آفتاب برآمد و کاروان رفت؛ تا بقیتی باقی است و نیرو تمام از دست نشده، توسلی جوی و خدمتی کن ….».
وصيتنامه علامه شعراني
طالب علم، اوقاتي را که در راه علم صرف نمي کند به عبادات مستحبي و نوافل اختصاص دهد و از بيکارگي و صرف وقت در مباحثات، و نيز خواندن مطالبي که نفعي براي دين او ندارد، مثل روزنامه هاي سياسي و حکايتها و داستانهاي خالي از عبرت و پند، بکاهد.
و واجب است بر طالب علم که قرائت قرآن کريم را در طول شبانه روز ترک نگويد و آن قرائت را، به اندازه توانايي خويش، با تدبر و تامل در ريزه کاري ها و معاني آيات همراه سازد، و در آياتي که به اشکال برمي خورد به تفسير مراجعه کند. و نيز واجب است بر او که گفتار و رفتار و مطالعه آنچه را که بيهوده است و بدو ارتباطي ندارد واگذارد.
اگر زماني احساس کرد کسالت و خستگي به درون او راه يافته و او را از مسائل علمي باز مي دارد، پس بايد قلب خود را ـ چنانکه در حديث وارد شده ـ با حکمت هاي تازه، آسودگي و شادابي بخشد و از پرداختن به بازيها و بيهوده کاريها و خواندن اشعار و داستانها دوري گزيند مگر آنهاي را که حاوي عبرت و پند است.
و بايد طالب علم نسبت به علما گمان نيکو داشته باشد. و اين، راز موفقيت و وسيله کاميابي و پيروزي است. و بدگماني به آنان، شقاوت و بدبختي به بار مي آورد، بلکه گاهي به کفر و گمراهي و جهل مرکب مي انجامد.
پس بايد در کلام آنها با عنايتي کامل و تدبري راستين نگريست، زير خداوند متعال براي هر چيزي سببي نهاده است که طالب آن، بايد در جستجوي آن برآيد و از اسباب تعليم هم يکي استاد است و عنايت به استاد حاصل نمي آيد مگر با خوش بيني و حسن ظن. و اين (قاعده) در تمام علوم شرعي و عقلي و صنعت ها جاري است. اگر شيخ ابوعلي سينا به ارسطو و فارابي خوش بين نبود،آن توجه کامل در فهم کتابهاي آنان، و آن مقام شامخ در ف لسفه، هرگز براي او حاصل نمي شد ......... البته مقصود ما اين نيست که اين بزرگان، معصوم از خطا هستند، بلکه منظور اين است که جايز نيست در اولين برخورد، سريعاً آنان را تخطئه کرد.
و نيز واجب است بر طالب علم که عادت به تعصب و خشکي نسبت به کتاب خاص يا طريقه اي خاص پيدا نکند، به ويژه در فقه، که اين حرکت به معناي تقليد و پيروي از ديگران است. بسيار ديده شده که طلاب، به تبعيت از مؤلفين ديگر، تنها به نوشته هاي جديد اکتفا مي کنند، در حالي که اساتيد و اساطين علم، در ميانه سده چهارم تا دهم (هجري قمري) مي زيسته اند. و حتي پاره اي از طلاب، در آنچه که از «ابن جنيد» و «ابن ابي عقيل» و «علي بن بابويه» نقل شده، تامل و دقت نمي کنند. فتواي آنان را نسخ شده و غيرقابل نظر مي دانند.......
يک طالب علم بايد در تهذيب نفس خويش کوشا باشد و خود را به اخلاق فاضله آراسته سازد. و در اين راه تنها به خواندن احاديث وارد شده بسنده نکند، بلکه عمده آن است که با اهل اخلاق همنشين و معاشر گردد، و اعمال خود را بر آنان عرضه بدارد و عيوب و کاستي هاي خويش را دريابد و از آنان راههاي اصلاح نفس را بجويد.
شايسته است بر تو که از معاشرت هاي خالي از تعليم با مردم بکاهي، به ويژه با ثروتمندان و مترفين و دنيا خواهان، بايد آنچه را که آخرت را از ياد تو مي برد و ميل و رغبت به دنيا را در تو ايجاد مي کند، رها کني، و با صالحان و پارسايان و اهل عبادت همراه گردي، زيرا اين عمل بطور کلي در تهذيب نفس موثر است.
چه بسا ناداني بپندارد که در صدر اسلام، مجتهد و مقلد و علم اصول و علم نحو وجود نداشته و مدرسه و خانقاه و مرشد و ذکر و حلقه اي در کار نبوده است. پس به اين افراد (و گفتارشان) نبايد توجه کني، زيرا دشمنان علم در هر زمان زياد بوده اند و در عصر ما ـ به جهت غلبه کفار و نصاري ـ بيشتر هم شده اند. اگر بنا باشد که هر چه در صدر اسلام وجود داشته، اکنون حرام باشد، پس ساختن مدارس، آموختن نحو و صرف، حفظ اصطلاحات حديث و نقل و روايت آنها و اجازه روايت ـ چنانکه ميان اهل حديث متداول است ـ نيز بايد حرام باشد. (در صورتي که چنين نيست). گمان خود را نسبت به مردم و خداوند متعال نيکو گردان. و آخرين سفارش من ،ورع و تقوي است. خداوند ما و شما را در راه خشنودي خود موفق بدارد.
بدان که (رشته هاي) علوم شرع، بسيار است و کمتر اتفاق مي افتد که شخصي در تمامي آنها، کاردان و صاحب مهارت گردد. و لذا بر هر طالب علمي واجب است که بخشهاي ازين علوم را برگزيند که:
الف ـ فائده آن براي مردم بيشتر باشد.
ب ـ در جهت تمايل و رغبت به دين، از قوت و عون بيشتتري برخوردار باشد،
ج ـ در جهت رهايي از گمراهي نيز از توانايي بيشتري بهره مند باشد.
و از آنجا که فراگيري و آموزش همه اين علوم، واجب کفايي است، اگر در يک رشته، تعداد عالمان افزايش يافت، و در رشته ديگر رو به کاستي يا نابودي نهاد، پس بر طلبه مستعد واجب است که اين رشته را برگزيند، هر چند که منزلت و منافع دنيايي او در رشته ديگر نهفته باشد. و اين از نشانه هاي اخلاص نيت در راه فراگيري دانش است. و از همين امر دانسته مي شو دکه هدف اين دانشجو، تنها خداوند متعال است.
علومي هستند که در همه رشته ها،بدانها نياز هست، مانند: 1- زبان عربي ........ 2- علم قرائت ..... هر چند اگر به قرائت يکي از قراء هم اکتفا کند...... زيرا حفظ کلمات و الفاظ قرآن از واجبات است و اين هم وظيفه اهل علم مي باشد، و از همين رهگذر است که معجزه بودن قرآن پايدار مي ماند......... 3- سيره ..........4- حديث ....... بايد از احاديث پيامبر(ص)و اهل بيت (ع) نمونه هاي خوب و شايسته اي را بداند، زيرا با نگريستن در آن احاديث است که ايمان در قلب آدمي، استقرار مي يابد، و براستي آنان در نبوت و امامت، يقين حاصل مي شود......... 5- اصول اعتقادات: واجب است بر طالب علم بر اصول مذهب و آنچه که به اعتقادات وابسته است، معرفت داشته باشد ....... زيرا هر عالمي، احتياج به بحث و تقرير و تعليم دارد و اين امور جز از رهگذر علم تفصيلي امکان پذير نيست. بر خلاف عوام مردم، که نوعاً به دانستن مختصر و اجمالي، اکتفا مي کنند...........
و نبايد در فراگيري علمي قدم پيش گذارد، مگر آنکه مقدمات آن را تکميل کند، مثلاً براي پرداختن به تفسير و حديث بايد ابتدا در ادبيات عرب به حد کمال رسد و بخشي از فقه و کلام را نيز آموخته باشد.
يا مثلاً زماني به علم کلام روي آورد که علم منطق را فرا گرفته و در تشخيص ادله مهارت يافته باشد............
مشکل ترين علوم، علم فقه است. يکي به دليل زياد بودن مقدمات آن و ديگري آنکه: يک فقيه امکان ندارد در رشته خود مهارت کافي به دست آورد، مگر آنکه از استعداد جامع بهره مند باشد که اين کمتر براي کسي اتفاق مي افتد..........
براي اهل تحقيق درک دقيق ترين دانشها و مشکل ترين مسائل، آسان است هر چند که همين ذهن دقيق اهل تحقيق، گاهي از درک لطافت هاي ادبي و زيبايي هاي گفتاري، ناتوان مي ماند. و اين در حالي است که ذهن يک فقيه بايد مستعد درک همه اين امور باشد، زيرا فقه تمام اين اقسام را در بر مي گيرد، برخلاف فلسفه و رياضي و نحو و غيره که هر کدام نياز به يک نوع استعداد خاص خود دارد.............
و همچنين چون موضوع فقه، پيرامون «افعال مکلفين» که مشتمل بر تمام کارها و وابسته به همه موجودات است مي باشد، پس بايد ذهن فقيه به گونه اي باش دکه درک امور ذيل بر او آسان جلوه کند:
ـ اعداد و مساحت ها و حساب، ـ تاريخها و سيره ها، ـ اخلاق مردم، و عادتهاي آنان در نقل اتفاقات، و نيز چگونگي تاثير اين عادات در تغيير وقايع، ـ امراض نفساني و خلوص نيت در عبادات، ـ نحو، صرف، محسنات گفتار در لغت، ـ معاملات و حيله هاي معاملاتي، و عادات تجار در شيوه کارشان و نيز چگونگي زيان وارد شدن بر آنها، ـ سياستها و غير اينها.
و ذهن مستعد براي فهم تمام اين امور گوناگوني که ذکر شد ـ و نيز آنهايي که ذکر نکرديم ـ اندک است.
و اين چنين است که شخص نامستعد، چهره اين علم را دگرگون مي کند، و زماني آن را به سوي فلسفه مي کشاند، زماني به سوي ادبيات، و در وقتي ديگر به سوي آنچه که متناسب با انديشه او و در راستاي فهم و ضمير اوست...
فقيه بايد حافظه قوي، دقت نظر، درک جان کلام مخاطب، را در خود جمع داشته باشد و اينها صفاتي است که غالباً در يک ذهن گرد نمي آيد.......
آن علومي که بيشتر مورد نياز مردم است، مستعدين فهم آنها نيز بيشترند و راه دست يابي به آنها نيز آسان تر است. مانند قرآن، زبان عربي، اصول دين، معارف، موعظه ها، بيان سيره ها، اخلاق، علم کلام، دفع شبهات مخالفين، بيشترين آيات قرآن نيز در اين زمينه ها وارد شده است.........
بر حکما و متکلمين واجب است که ميزان درک شنوندگان خود را بدانند و به اندازه عقلشان با آنان سخن بگويند،زيرا در ذهن آنان ـ از لوازم و ملزومات ـ اموري يافت مي شود که در ذهن خواص نيست. گمان و توهم آنان ـ برخلاف انديشه علما ـ از هر کلمه اي، متوجه چيز ديگري مي شود. مثلا اگر براي آنان گفته شود: «الله للدنيا کالبنا للبناء» چنين برداشت مي کنند که آفريدگان در تداوم وجود، بي نياز از خالق هستند............
عروج ملکوتی
پی نوشت :
1-شرح عمل به زيج (جدولي كه از روي آن به حركات سيارات پي ميبرند) مبتني بر هيئت جديد 2. تعليقه و مستدرك تشريح الافلاك با اشاره به هيئت جديد 3.1 . همان، ص 24، به نقل از نفس المهموم.
2-مجلة نور علم، شماره 50ـ51، ص 76.
3-روزنامة جمهوري اسلامي، 28/11/1371.
4- دهخدا، ذيل: حبيب الله؛ براي آشنايي با آثار او. ر.ك: الذريعه، آقا بزرگ تهراني، 4/4396 و 401 و 403؛ 8/219.
5-ر.ك: علماء معاصرين، ملا علي واعظ خياباني، ص 139ـ143؛ معارف الرجال، محمد حرز الدين، ج 3، ص 310.
6-ترجمة نفس المهموم، ص 2.
7-مجلة نور علم، ش 50ـ51، ص 94.
8- روزنامة جمهوري اسلامي، 8/12/71؛ مجلة نور علم، ش 52ـ53، ص 195.
9-دربارة زندگي ايشان، مراجعه شود به كيهان فرهنگي، ش 9، سال دوم.
10-ر.ك: كيهان فرهنگي، سال 1365، ش 3.
11- آثار محدث ارموي در كيهان فرهنگي، آبان ماه 1364، معرفي شده است.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
