پژوهشى درباره شيخعلى خان زنگنه
نويسنده: عليرضا كريمى
تاريخچه ايل زنگنه
تذكره الملوك ايل زنگنه را در مجموعه اى مركب از ايلات كرد و لر نام مى برد2.
شرفنامه بدليسى امراى كرد ايران را به چهار شعبه مشتمل دانسته كه زنگنه يكى از آن هاست3. بسيارى از نويسندگان معاصر نيز در كرد بودن زنگنه ترديد نكرده اند4.
با توجه به قراين و شواهد موجود, كرد بودن ايل زنگنه قطعى است.
دربارهء وجه تسميهء زنگنه اقوال گوناگون است. برخى منابع اين نام را برگرفته از نام مكانى مى دانند كه اين ايل در آن جا مى زيست5. برخى نام زنگنه را منبعث از زنگه شخصيت افسانه اى در حماسه ملى ايران مى دانند6. زنگنه ها خود را بازمانده زنگه مى دانند7. مردوخ خاستگاه زنگنه را عراق دانسته و زنگنهء عراق را ساكن كركوك و خانقين, در اطراف كفرى و ابراهيم خانمى و اراضى سوماك مى داند8. همه منابع مربوط متفق القولند كه ايل زنگنه به منظور يارى پادشاهان صفوى از منطقه اصلى خود كوچيده و در منطقه جديدى سكنى گزيده است. آن ها شاه اسماعيل اول را در جنگ هايش يارى داده اند9. زمان مهاجرت زنگنه به داخل قلمرو ايران دقيقا مشخص نيست.
نويسنده اى زمان مهاجرت زنگنه را پس از حمله مغول مى داند و به قول او آن ها در اين زمان مجموعا سيصدهزار نفر مى شدند كه به صحراى قراباغ در شمال آذربايجان كوچيدند و در آن جا حكومتى تشكيل دادند10. اما عمده منابع گواه آن است كه مهاجرت زنگنه همزمان با تشكيل دولت صفوى توسط اسماعيل اول بوده است11. هم چنين گفته شده ايل زنگنه پس از ورود به ايران در كرمانشاه سكنى گزيدند12. به هرحال افراد ايل زنگنه در زمان اسماعيل اول سيادت وى را پذيرفتند و تحت فرمان وى درآمدند و نزد وى به مقامات بالا رسيدند13.
ايل زنگنه در ركاب شاه اسماعيل در جنگ هاى متعدد وى به ويژه با عثمانى ها شركت كرد. يكى از اين جنگ ها چالدران بود14. در زمان تهماسب اول نيز چندتن از سرداران كرد زنگنه سليم خان زنگنه و حيدرخان زنگنه به فرماندهى اسماعيل ميرزا15 با عثمانى ها جنگيدند16. شاه تهماسب براى تقويت مرزهاى شرقى ايران در مقابل تهاجمات ازبك ها برخى كردهاى زنگنه را به خراسان منتقل كرد17. ايل زنگنه هم چنين در زمان سلطان محمدشاه در جنگ هاى ايران و عثمانى در قراباغ با عثمانى ها نبردكرد18.
در سال 5ـ7/984ـ1576 يعنى زمان شاه محمد, افرادى از ايل زنگنه به عنوان حاكم سنقر و كرمانشاهان منصوب شدند كه حكومت آن ها بر آن جا تا قرن هفدهم ميلادى19 دوامآورد20. در زمان عباس اول افراد ايل زنگنه در حكومت, سپاه و داراى موقعيتى بودند يكى از اين افراد على بالى زنگنه بود كه شاه عباس او را نزد الله وردى خان فرستاد تا احكام شاه عباس را مبنى بر فتح بغداد به او برساند21.
در زمان عباس اول به هنگام عزيمت وى به منظور سركوبى ملوخان اردلان و تسخير كردستان على بالى بيگ زنگنه كه سابق جلودار مخصوص شاه عباس بود واسطه ايجاد صلح بين شاه عباس و ملوخان شد. ملوخان تحت تاثير سخنان على بالى بيك, تسليم شاه عباس شد و خلعت گرفت. بعدها در زمان خان احمدخان اردلان پسر ملوخان مجددا ماموريت كردستان يافت, چراكه خان احمدخان به دولت عثمانى ملتجى شده بود و از آن ها كمك دريافت مى كرد تا به تصرف كردستان دست يازد22.
على بالى بيك هم چنين مدتى در زمان عباس اول, امير خراسان بود23. على بالى بيك به تاريخ 1618م1028/ق از مقام جلودارى به منصب اميرآخورباشى ارتقا يافت24. تا سال 1047ق در اين مقام باقى ماند و در اين سال منصب مزبور به شيخعلى خان پسرش انتقال يافت25. اما پيش تر از وى برادرش شاهرخ سلطان به اين مقام منصوب شده بود26. نويسنده اى سال انتصاب شاهرخ سلطان را به مقام اميرآخورباشى 1632م1044/ق دانسته است27. در سال 1047 شيخعلى خان به جاى وى كه به امارت ايل زنگنه ارتقايافته و حاكم سنقر, هرسين, كرمانشاه, بيستون و كلهر شده بود28, به مقام اميرآخورباشى رسيد. البته, شاهرخ سلطان سال ها پيش از آن, در سال 1039ق به امارات خواف منصوب گرديده بود29.
شاهرخ سلطان در نهم جمادى الاولى 1049ق درگذشت و به جايش شيخعلى خان به امارت زنگنه منصوب گرديد. به جاى وى نيز برادرش نجفقلى بيك به مقام اميرآخورباشى جلو رسيد30.
در منابع آمده است كه على بالى بيك يكى از ملاكين بزرگ كرمانشاهان بود اين كه ملك كرمانشاهان ملك شخصى و خريدارى شده على بالى بيك بوده و يا اين كه از طرف شاهان صفوى به سكبيل تيول به وى واگذار شده بود, مشخص نيست31. البته نويسنده عباسنامه, كرمانشاه را تيول زنگنه معرفى مى كند32. در اين كه على بالى خان داراى روستاهاى متعدد در غرب ايران بود ترديدى نيست, چنان چه نويسنده خلاصه السير اشاره به يكى از آن ها به نام سرخآباد دارد33.
در زمان شاه عباس دوم افراد خاندان زنگنه هم چنان راه ترقى را پيمودند. در اين ميان نجفقلى خان به عنوان فرمانده بخشى از سپاه در مرزهاى شرقى ايران خوش درخشيد. وى در قضيه محاصره قندهار به جد ايفاى خدمت كرد و مورد لطف شاه قرارگرفت34. نجفقلى بيك در زمان شاه عباس دوم با وجود آن كه شروع خوبى داشت و پيوسته مورد لطف شاه بود, اما سرانجام مغضوب شاه واقع شد و از دستگاه حكومت طرد گرديد. اما با جلوس شاه سليمان دوباره مورد لطف دربار قرار گرفت 35.
در سال 1055ق شهر خواف در خراسان به اقطاع دوستعلى خان زنگنه داده شد36. در سال 1057ق دوستعلى خان از زمره امرايى بود كه در محاصره قندهار شركت داشتند37. در سال 1058ق حكومت ولايت گرمسير با توابع و ملحقات و مضافات به دوستعلى خان حاكم ايل زنگنه كه در اين وقت تيولدار ولايت خواف و باخرز خراسان بود داده شد 38. از سال 1653م1064/ق به بعد شيخعلى خان, خان قبيله كلهر و تيولدار سنقر و كرمانشاه شد39.
با مطالعه منابع متوجه مى شويم كه آبادانى كرمانشاه عمدتا توسط شيخعلى خان صورت گرفت, چراكه در سال 1004ق كرمانشاه به نام مزرعه اى معروف بود, اما در نيمه دوم قرن يازدهم هجرى كرمانشاه عمران و آبادى خود را ازسر گرفت و شيخعلى خان از زمان عباس دوم در عمارت آن بسيار كوشيد40. شيخعلى خان به سال 1066ق حكومت سنقر و دينور را نيز در دست داشت41. روى هم رفته بايد گفت كه ايل زنگنه در دورهء شاه عباس روز به روز بر اهميت خود افزود و مناصب نسبتا والايى به دست آورد و مسيرى را كه از زمان اسماعيل اول در آن گام نهاده بود با سرعت بيش تر طى كرد و به مقصد نهايى, كه رسيدن به قدرتمندترين منصب بعد از منصب شاه باشد, نزديك شد.
در زمان شاه سليمان و به ويژه پس از رسيدن شيخعلى خان به وزارت عظمى, ايل زنگنه بسيار قدرتمند شد و كارگزاران بسيارى از ولايات (اعم از ممالك و خاصه) از ايل زنگنه تعيين شدند. چنان كه در سال 1086ق طايفه زنگنه به معيت حسينعلى خان زنگنه كه به حكومت بهبهان و كوه گيلويه منصوب شده بود, به بهبهان رفتند و پشت كوه را قشلاق و پيش كوه را ييلاق خود قرار دادند42.
زندگى نامه شيخعلى خان زنگنه
وى در طى ايامى كه حكومت كرمانشاهان را در دست داشت, شايستگى هاى خود را به ظهور رسانيد. او در طى ايام مذكور دست به عمران و آبادانى كرمانشاه گشود47. هم چنين در آن ايام واسطه بين مخالفان منوچهرخان حاكم لرستان و شاه شد و عرايض آن ها را به عرض شاه رسانيد48. شيخعلى خان هم چنين در سال 1063ق كه حاكم كرمانشاه بود سلمان خان حاكم كردستان را كه در اين سال مصمم به پناه جستن به خاك عثمانى بود گرفتاركرد و او را نزد شاه عباس دوم فرستاد49. كه اين امر حاكى از وفادارى شيخعلى خان به خاندان صفوى بود. شيخعلى خان به سال 1066ق به حكومت سنقر و دينور تعيين گرديد50.
او در سال 1666م1077/ق از زنگنه به اصفهان فراخوانده شد و به عنوان سردار به منظور جلوگيرى از حملات ازبك ها به نواحى شمال خراسان فرستاده شد 51. با مطالعه منابع مى بينيم كه شيخعلى خان در امور نظامى فرماندهى برجسته بود و بارها اين امر را به ثبوت رسانده بود. شاردن از شيخعلى خان به عنوان فرمانده نظامى برجسته كه سابقه سى ساله در اين كار داشته ياد مى كند52. حيات سياسى شيخعلى خان بعد از مرگ عباس دوم و جلوس صفى دوم نه تنها منقطع نشد بلكه خود آغاز شكفتگى جريانى بود كه او را به اوج رساند و منجر به ارتقاى وى به مقامات بالاى ادارى شد. تا جلوس صفى دوم شيخعلى خان هنوز حكومت كرمانشاه را در دست داشت و پس از حمله ازبك ها به ايران مجددا به جنگ با آن ها فراخوانده شد و فرماندهى بخشى از سپاهيان به عهده او محول گشت و به جاى وى برادرش به حكومت كرمانشاه رسيد53.
پس از آن كه او صلاحيت خود را در مسائل نظامى به اثبات رسانيد, در سال 1668م / 1079ق بلافاصله پس از استعفاى بوداق سلطان تفنگچى آقاسى به جاى او منصوب شد و حكومت كرمانشاه نيز به يكى از پسرانش به نام سليمان خان واگذار گرديد54.
سرانجام شيخعلى خان به مقام وزارت انتخاب شد. در مورد سال انتخاب شيخعلى خان به وزارت, نظريات مختلف است. شاردن سال مزبور را 1668م1079/ق مى داند 55. هم چنين نويسنده اى ديگر, سال انتصاب وى را به وزارت 1079ق عنوان كرده است56.
اعتمادالسلطنه نيز سال مزبور را سنه 1079ق / 1668م57 و عبدالحسين خاتونآبادى اين سال را 1080ق دانسته است58. ميرزا محمد سعيد مشيزى نيز سال انتصاب شيخعلى خان را به وزارت سال 1080ق مطرح كرده است59. منبع ديگرى سال 1669م1079/ق را معرفى مى كند60.
ميرزاحسن فسايى اين تاريخ را بسيار بعدتر يعنى 1084ق نوشته است 61. و نويسنده تذكره نصرآبادى كه تاريخ نگارش اثر خود را 108ق62 ذكر كرده است در چندين جا63به صراحت وزارت شيخعلى خان را در زمان نگارش كتاب ياد كرده است.
بحث دربارهء اين كه دقيقا كدام يك از تواريخ فوق صحيح است كارى بس مشكل است, چراكه, برخى از آثار فوق در زمان شاه سليمان تاليف يافته است. اما شايد بتوان صحت يكى از تواريخ مذكور را محتمل تر دانست. تاريخ منقول در وقايع السنين والاعوام و تذكره صفويه كرمان مى تواند صحت بيش ترى داشته باشد, چراكه منابع مذكور در زمان شاه سليمان نوشته شده اند و نويسندگان برخى از آن ها در زمان انتخاب مزبور حضور داشته اند. اگرچه سياحتنامه شاردن و مختصرالتواريخ و تذكره نصرآبادى نيز در زمان شاه سليمان نگاشته شده اند ولى به واسطه همزمان نبودن حضور شاردن در ايران با زمان انتصاب شيخعلى خان و نيز دوربودن نويسنده مختصرالتواريخ از ايران و عدم تصريح تذكره نصرآبادى به تاريخ انتخاب مزبور, تواريخ مكتوب در منابع مذكور چندان صحيح به نظر نمى رسد.
بعلت انتخاب شيخ على خان به وزارت در اوضاع زمانه ايران نهفته است, چراكه دورهء مورد بحث دورهء آشفتگى اوضاع بود كه ناامنى از هر حيث همه جاى مملكت را فرا گرفته بود. اين ناامنى و خرابى اوضاع به قدرى شدت داشت كه منجمين به هنگام انتصاب شيخعلى خان به وزارت عظمى دوره وزارت وى را يك سال پيش بينى كردند64.
آشفتگى مرزهاى ايران در شرق به واسطه تهاجمات ازبك ها و ناامنى مرزهاى غربى به واسطه شورش ها و غارت هاى كردها بيش ترين تاثير را در انتخاب شيخعلى خان داشت.
اگرچه وى بارها توانايى خود را در منكوب كردن و دفع حملات ازبكان نشان داده بود و از طرف ديگر كرد بودن و وفادارى و ديندارى و صداقت وى عواملى بسيار موثر در فروكش كردن شورش هاى كردها مى توانست داشته باشد. ظاهرا همان گونه كه عزل فتحعلى خان داغستانى لزگى از وزارت عظمى توسط شاه سلطان حسين منتهى به شورش لزگيها شد65, انتصاب شيخعلى خان كه كرد بود و نيز داراى ايلى قدرتمند به عنوان پشتوانه بود نيز مى توانست شورش را در مرزهاى غربى فرونشانده و يا از شورش آن ها پيشگيرى نمايد.
اين شورش كردها از زمان عباس دوم در مرزهاى غربى بحرانى جدى ايجاد كرده بود. شاه عباس مى كوشيد اين بحران را با گفت و گو و روش صلحآميز فرونشاند66. اما به نتيجه اى نرسيد. اما شيخعلى خان توانست امنيت را نه تنها در غرب بلكه در مرزهاى شرقى نيز برقرار كند. در اين كه شيخعلى خان به هنگام انتصابش به وزارت داراى مقام اميرآخورباشى جلو و يا تفنگچى آقاسى بود اقوال مختلف است. ميرزاحسن فسايى و محمدحسن خان اعتمادالسلطنه شيخعلى را به هنگام انتصابش به وزارت عظمى صاحب مقام اميرآخورباشى جلو مى دانند67. اما نويسندگان خلاصه السير, از شيخ صفى تا شاه صفى و تذكره صفويه كرمان مطالبى نگاشته اند كه از مطالعه آن ها مى توان فهميد كه شيخعلى خان به هنگام رسيدنش به مقام وزارت عظمى نمى توانسته امير آخورباشى بوده باشد, زيرا اولا: ميرزا محمدسعيد مشيزى خود در كتابش تصريح كرده است كه شيخعلى خان به هنگام رسيدن به مقام وزارت عظمى داراى مقام تفنگچى آقاسى بود. ثانيا در منابع پيش تر آمده است: شيخعلى خان كه در سال 1047 به مقام اميرآخورباشى جلو رسيده بود68 در سال 1049ق به امارت ايل زنگنه رسيد و برادرش نجفقلى بيك به جايش اميرآخورباشى جلو شد69.
بنابراين شيخعلى خان به سال 1080ق كه به وزارت رسيد نمى توانسته مقام اميرآخورباشى جلو داشته باشد. شيخعلى خان پس از رسيدن به وزارت, تمام كوشش خود را صرف اصلاح و انتظام امور نمود. اما به علل گوناگون, سرانجام تقريبا پس از دوسال وزارت از طرف شاه سليمان معزول و خانه نشين شد70. سال عزل شيخعلى خان 1082ق ذكر شده است71. علت ظاهرى عزل وى را از وزارت, مخالفت وى با شراب خوارى شاه يا حداقل عدم همراهى با شاه در شراب خوارى دانسته اند72. در ميان منابع تنها نويسندهء نامعلوم مختصر التواريخ است كه عزل وى را از وزارت, برعكس اقوال متداول, در كثرت افراط و پى تعيش در لهو و لعب شيخعلى خان نوشته است. بديهى است اين قول ابدا نمى تواند صحت داشته باشد. اگرچه, همان گونه كه در مبحث ويژگى هاى اخلاقى شيخعلى خان خواهيم گفت بديهى ترين و مشخص ترين ويژگى اخلاقى شيخعلى خان بر طبق همه منابع موثق, مخالفت وى با ميگسارى و شراب خوارى بوده است.
در مورد علت عزل شيخعلى خان روايتى ديگر نيز هست كه جاى تامل دارد. اين روايت توسط نماينده كمپانى انگليس در ايران نقل شده است. او خبر داده است كه شاه سليمان در يكى از حالات مستى به كوركردن يكى از برادران خودش فرمان داده بود. ملكه مادر با نظر او مخالفت مى كند اما اين عمل مادر, خشم شاه را برمى انگيزد. چنان كه شاه شمشير مى كشد و مادرش را زخمى مى كند و به دستور پسرش شاه سليمان از درمان او خوددارى مى كنند. او نيز با پرت كردن خود از بالاى بام, اقدام به خودكشى مى كند.
در اين هنگام شيخعلى خان به اين عمل شاه اعتراض مى كند و شاه خشمگين شده و او را از وزارت عزل كرد74.
در ايام غيبت وى از وزارت, هرگز صدراعظمى به جاى وى منصوب نشد74. شاردن مى نويسد كه در ايام فترت مزبور سه نفر از بزرگان دربار متعهد به اداره امور وزارت عظمى بودند75.
به نظر مى رسد در ايام غيبت شيخعلى خان از وزارت قسمت عمده كارهاى مربوط به وزارت را كيخسروخان تفنگچى آقاسى انجام مى داد و ميرزاصادق مستوفى الممالك به امور دادوستد دفترى مى پرداخت و كيخسرو بعدها وظيفه وى را نيز ضميمه خود نمود و به اين وسيله به اقتدار خود افزود76.
به نظر مى رسد كه مقصود شاه سليمان از عزل شيخعلى خان هرگز عزل قطعى و هميشگى وى نبوده باشد. چه اولا: به جاى او اعتمادالدوله اى انتخاب نكرد. ثانيا: شيخعلى خان در طول مدت غيبت خود گاه گاهى به حضور شاه مى رسيد, چراكه او را از حضور در دربار و حرم محروم نساخته بودند77.
سرانجام ايام فترت به سرآمد و شيخعلى خان (در سنه 1083ق) نواب اشرف را به نوازشات خسروانه اختصاص داد78. و از طرف خود با عزت و اكرام و افتخار به كار خويش منصوب نمود و پس از آن ديگر شاه به نوشيدن شراب وادارش نكرد79.
مرحله دوم وزارت وى كه از سال 1083ق آغازشده يكى از طولانى ترين ادوار وزارت در تاريخ صفويه بود. شيخعلى خان در طى اين مدت طولانى اختيارات زيادى در اداره كشور كسب كرد و به اين وسيله تاسيسات و اصلاحات اساسى در ساختارهاى متعدد حيات ادارى, اقتصادى, نظامى و سياسى كشور به وجود آورد.
ويژگى هاى شيخعلى خان
كسانى كه او را مى شناختند خوارق عاداتى از زندگى ساده و مختصر وى حكايت مى كردند. موثقين اظهارداشتند كه باطن و ظاهر اين شخصيت كاملا يكى بود و چنان كه در گفتار و كردار و صورت و سيماى وى هيچ گونه آثار تكبر و تبخترى مشاهده نمى شد, روح و مغز و قلبش نيز خالى از هرگونه آلايش بود. مشاهده پوشاك و مطالعه اوضاع منزل و بالاخره ملاحظه سفره وى, اين حقايق را مثبت و مسلم مى داشت81.
او به عكس ديگر درباريان داراى مكحاسنى خاكسترى رنگ و تقريبا بلند بود و به هيچ وجه طبق رسم روز با خضاب به رنگ سياه درنمىآورد82. شيخعلى خان مردى ديندار و خداترس و پرهيزكار بود. وى فقط يك زن داشت و از عيش و عشرت بيزار بود. او شمى قوى براى عدالت داشت و رشوه نمى گرفت83 و از تجمل طلبى رايج بيزاربود. هنگامى كه بر اسب مى نشست فقط چندتن معدود ملازم همراه خود داشت و در آن هنگام جامه اى ساده ولى زيبا و با سليقه برتن مى كرد84. او فساد ناپذير بود, به طورى كه زيربار هيچ گونه توصيه, تحفه, هديه و رشوه اى نمى رفت 85. شيخعلى خان در كتيبه اى كه از خود به جاى گذاشته نوشته است كه دو قريه از املاك خود را جهت مصارفى نظير تعمير كاروانسراى بيستون وقف كرده است86. شيخعلى خان به اعتدال و نظم پاى بند بود. با تنجيم و پيش گويى آينده از روى كواكب مخالف بود87. وى حتى در هشتادسالگى88 نيز فردى ارزنده و سوارى خستگى ناپذير بود. بر كار بسيار خوب تسلط داشت و به لحاظ جسمى و فكرى از عهده آن بر مىآمد89.
از ويژگى هاى ديگر وى كه همه منابع مربوطه آن را تصريح نموده اند, خوددارى شديد او از شراب خوارى است. وى به اين جهت عمدتا با شاه اختلاف داشت. او فردى مذهبى و ديندار بود و دستورهاى دين را طابق النعل بالنعل مراعات مى كرد90. شاه سليمان بارها به اين جهت شيخعلى خان را مورد توهين و اذيت قرارداد. اما وى هيچ گاه تسليم خواسته هاى منافى مذهب او نشد و پيوسته با شجاعت عجيب با اين تمايل شاه مخالفت كرد. چنان كه يك بار شاه شديدا به پر و پاى او پيچيد توضيح آن كه:
شاه كه مست و مخمور بود و آرايش صورت صدراعظم خويش را مطابق دربار نمى ديد دستورداد ريش او را مثل ريش ديگر درباريان كوتاه كنند91. شيخعلى خان به اين جهت بدون كسب اجازه از شاه, دربار را ترك گفت92. شاه وى را به دربار احضارنمود و سپس دست خود را به سوى وى درازكرد و قول داد كه به جبران و تلافى توهينات وارد به شخص و مقام وزارت عظمى بكوشد93. با اين حال آزار و اذيت شاه سليمان نسبت به شيخعلى خان تمامى نداشت. چراكه, پادشاه به هنگام مستى از خود بى خود مى شد و آن گاه شروع به سربه سر گذاشتن و دست انداختن شيخعلى خان مى نمود و علت آن هم عدم همراهى شيخعلى خان با شاه در خوردن شراب بود. روزى شاه سليمان سخت مست و مخمور بود جام شراب را به شيخعلى خان داد و او را دعوت به نوشيدن كرد, وزير از خوردن شراب امتناع ورزيد و اعلى حضرت به ساقى دستورداد كه باده را در بينى وزيراعظم بريزد و اين كار انجام شد94. وزير, نه تنها از خوردن شراب خوددارى كرد و در مقابل فرمان شاه در اين مورد مقاومت كرد بلكه بعضا شاه را نيز نصيحت مى كرد95.
شاه سليمان از شراب نخوردن شيخعلى خان به قدرى دلگير و خشمگين بود كه يك بار ضرباتى نيز حواله وزيراعظم كرده بود. به دستور شاه چندين بار سروصورت و لباس و پوشاك وى را با شراب آلوده ساختند و از اين قبيل بدرفتارى ها در موقع مستى نسبت به او بسيار اتفاق افتاد96. به هرحال مقاومت شديد وزيراعظم و ايمان قوى وى و نصايح او سرانجام شاه را ملايم تر ساخت و حتى او را آن چنان تحت تاثير قرارداد كه شاه سليمان به قيد سوگند وعده فرمود كه ديگر مثل سابق مى خوارگى نكند97.
مذهب شيخعلى خان
ايل زنگنه و بنى اسد در كنار شاه اسماعيل داراى سابقه و سند مذهبى مى شوند.101 اگرچه كمپفر انتساب شيخعلى خان را به مذهب اهل سنت با ترديد اظهار داشته است و نيز با آوردن لغت پنهانى عدم صحت اين ادعا را بيش تر نشان داده است, با اين حال علل مطرح شدن چنين ادعايى كنجكاوى فرد را برمى انگيزد. از آن جا كه شيخعلى خان به واسطه قدرت فزاينده اش مخالفان زيادى در دربار و حكومت داشت, بعيد نيست كه اين شايعه از طرف آن ها مطرح شده باشد. هم چنين ممكن است كمپفر به اين جهت چنين مطلبى نوشته باشد كه شيخعلى خان با تقاضاى مكرر سفراى اروپايى مبنى بر اعلان جنگ از سوى ايران به عثمانى سنى مذهب مخالفت كرد و كمپفر نيز مانند ديگران اين مخالفت را حمل بر هم مذهبى و هم كيشى كرد. غافل از آن كه ايران طبق قرارداد زهاب با دولت عثمانى موارد اختلاف را حل كرده بود و ديگر لزومى به جنگ هاى پرخرج نمى ديد. گذشته از همه اين ها چنان كه گذشت بديهى است فردى چون شاه اسماعيل اول كه مروج شيعه در ايران و دشمن عثمانى هاى سنى بود نمى توانست در ركاب خود تعداد زيادى سنى مذهب داشته باشد و در زمان شاه سليمان هم كه علماى شيعه قدرت عظيم يافته بودند نمى توانستند يك وزير سنى مذهب را تحمل بنمايند.
قدرت و اختيارات شيخعلى خان زنگنه
قدرت شيخعلى خان بسيار زياد بود و اين را مى توان كرارا در تذكره صفويه كرمان ديد. بارها اتفاق افتاد كه شيخعلى خان, حتى پس از صدور حكم شاه مبنى بر امرى, آن را به واسطهء نفوذ خود دگرگون مى ساخت و يا قبل از آن كه شاه حكمى را صادركند با دادن نظر مشورتى خود شاه را متقاعد به پذيرفتن نظر خود مى كرد105. هم چنين او بارها با پادرميانى خود جان افرادى را كه مغضوب شاه واقع شده بودند نجات داد106.
اين ها گوياى مقام و اعتبار بالاى وزير مزبور نزد شاه بود.
از محتواى بعضى از مطالب كمپفر مى توان فهميد كه در دوره وزارت شيخعلى خان بعضى امور حتما مى بايستى فرمان شخصى شاه بر آن ها صادر شده باشد تا به مرحله اجرا درآيد و بعضى هم مى توانستند بدون امر مستقيم شاه صرفا با امر مستقيم وزيراعظم به اجرا درآيند. لذا وزير ناگزير بود كه پيوسته در نزديكى كاخ باشد و حتى منزل او هم جنب كاخ قرارداشت تا به اين وسيله انجام بعضى امور كه منوط به فرمان شاه بود معوق نماند. هم چنين مى فهميم كه حتى آن امر و فرمان مختص شاه نيز اساسا از چهارچوب منظر وزيراعظم توسط شاه صدور مى يافت107. شيخعلى خان تمام حكام ايالات و ولايات را تعيين مى كرد و مقامات عالى رتبه نظامى را هم او انتخاب مى كرد. هم چنين فرماندهان نظامى كه به ميدان جنگ مامور مى شدند همگى با نظر وى تعيين مى شدند يا لااقل وى وسايلى برمى انگيخت تا شاه, اين مناصب را به هركسى كه مى خواهد بدهد108.
كمپفر حتى شيخعلى خان را به عنوان دارنده مقام نيابت سلطنت معرفى مى كند109. و اعمال ساير حقوق خاص پادشاهى را به دست وى مى داند110. تمام بار مملكت بر گردهء شيخعلى خان بود و شاه خود با فراغت و بدون معرفت به اوضاع عمومى و كشورى به زندگى خاص خود ادامه مى داد111. كمپفر مى نويسد كه او در باطن قدرت سلطنتى را اعمال مى كند. و شاه فقط در ظاهر صاحب و واجد آن است112.
شيخعلى خان نماينده يا نايب كل شاه در كليه امور شاه و كشور بود هيچ دستور شاه ولو به هر مهرى جز با تاييد و مهر وى معتبرنبود113. سانسون ماليه, تجارت و روابط خارجه را زير نظر شيخعلى خان مى داند و او را نايب السلطنه كشور معرفى مى كند114. شيخعلى خان همهء امور مملكت را مستقلا و به صلاحديد خود انجام مى داد و در موارد سخت يا كارهايى كه پايانى ترديدآميز داشت وى آن را با ناظر و واقعه نويس و با فرماندهان قشون مورد مشورت قرارمى داد115. وى در مواقع غيرضرورى و كم اهميت به شاه رجوع نمى كرد هم بدان جهت كه خود اختيار انجام آن ها را از شاه گرفته بود و هم اين كه شاه را از آسايش محروم نسازد. اما در مواردى كه اهميت امر حضور وى را براى طرح مسائل لازم مى دانست مستقيما به نزد شاه مى رفت116.
با توجه به قدرت فراوان شيخعلى خان طبيعى بود كه دشمنان متعددى داشته باشد كه بكوشند تا او را از مسند وزارت به زير كشند. خود پادشاه نيز ممكن بود به واسطه قدرت زياد او از وى بيمناك شود. قدرت و اعمال وزيراعظم به طرق مختلف به اطلاع شاه مى رسيد. وزيراعظم و موقعيتش همچنين ممكن بود از طرف خواجه سرايان و زنان حرم مورد تهديد قراربگيرد117. اين گروه به علل گوناگون ممكن بود با وزير مخالف باشند. اما در مورد شيخعلى خان مورد اخير اصلا مصداق نداشت كه در ادامه بدان پرداخته خواهدشد. يك طريق ديگر به غير از نصب جاسوسان و كارگزاران ظاهرا زيردست, وزيراعظم براى كنترل اعمال او, ايجاد نوعى رقابت و چشم و هم چشمى در بين ديوانيان بود. شيخعلى خان به واسطه زيركى كه داشت از وسايل مختلف براى حفظ و تداوم قدرت خود بهره گرفت. او مراقب بود كه كسى شاه را بر ضد او تحريك نكند. چه با توجه به قدرت بسيارى كه وزيراعظم در همه امور داشت اغلب اتفاقات نامطلوبى را كه در اطراف و اكناف رخ مى داد مى شد با توسل به تهمت و افترا آن را به حساب عدم لياقت و بى كفايتى وزيراعظم گذاشت. هم چنين بسيارى از بزرگان و اعيان كه به دست يا دستور وى مجازات شده بودند به هيچ قيمت حاضر نمى شدند كم ترين فرصتى را براى گرفتن انتقام ازدست بدهند118.
شيخعلى خان از نزديك شدن هرچيز و هركس به شاه كه ممكن بود به نحوى موجب كدورت خاطر او را فراهمآورد جلوگيرى مى كرد. پيك هايى كه حامل اخبار ناخوشى بودند هرگز اذن دخول به داخل قصر را نمى يافتند119. چراكه اين گونه اخبار ممكن بود شاه را نسبت به مديريت او دچار ترديد نمايد. وى هم چنين مى كوشيد به افرادى كه دشمن او بودند اجازهء ارتقا به مقام بالاتر داده نشود تا مبادا به اين وسيله به شاه دسترسى داشته باشد و بتواند از وزير بدگويى كند120. شيخعلى خان هم چنين كوشيد تا تمام بستگان و دوستان خود را منصب و مقامى دهد و به اين وسيله اداره بسيارى جاى ها و كارها را توسط معتمدين خود انجام دهد121.
بديهى است اين خود يكى ديگر از راه هاى تلاش براى حفظ و تداوم حيات سياسى بود. با مطالعهء تذكره صفويه كرمان كرارا نفوذ ايل زنگنه و خانوادهء شيخعلى خان را در كليه مهمات حياتى ايالات كرمان شاهديم كه اين البته مى تواند نمونه اى براى تعميم به ساير ولايات نيز باشد122. شايد يكى ديگر از راه هاى افزايش و تداوم قدرت شيخعلى خان دستورالعمل هاى منجمين به شاه سليمان بود. همان طورى كه شيخعلى خان نسبت به پيشگويى هاى منجمين بى اعتنا بود, در عوض شاه بدان سخت پاى بند بود پس, گه گاه منجمين مصلحت را در آن مى ديدند كه شاه براى مدتى طولانى از دخالت در امور و ظاهرشدن در انظار عمومى خوددارى كند. چنان كه در يك مورد به دنبال حادثه اى منجمين به شاه گفتند: ناسازگارى كواكب به اين زودى ها برطرف نخواهدشد پس بايد به شاه توصيه كرد كه چند ماهى كاملا از كار كناره بگيرد1 در اين فاصله او نبايد در ملاعام ظاهرشود و نبايد مهمانى بدهد و اصولا به هيچ كار مخصوص جالب توجهى نبايد دست بزند.123 بديهى است در ايام غيبت شاه از امور, شيخعلى خان تنها كسى بود كه مى توانست امور را با قدرت مطلق اداره نمايد.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
.jpg "معنی اسم نارین و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم آرنیکا و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم آرنا و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
