اولیای خدا از دیدگاه مولوی

مثنوی معنوی، به یک معنی تماماً کتاب ولایت و بیان طریقت اولیاست. احکام ولایت به بهترین وجهی در این کتاب تبین شده است. در میان کتب عرفانی کمتر کتابی را می توان یافت که به مانند کتاب شریف بتواند اسرار و دقایق و لطایف و اشارات اولیا را با دقیق ترین و عالی ترین تعبیر بیان کند والحق باید گفت این کتاب شریف در میان کتب عرفانی اسلام بلکه در میان آثار عرفانی دیگر کم‌نظیر، اگر نگوییم بی‌نظیر، است.
این کتاب شریف بحری است مواج و زخار و سرشار از گوهرهای بسیار پرقیمت از حقایق الهی که در قالب زیباترین شعر فارسی سروده شده است. ما فقط بحث خود را به یکی از مهمترین مسائل عرفان مولانا که همان مسئله ولایت و اولیا باشد، محدود می‌کنیم.
ولایت از دیدگاه مولانا یک حیات ثانی، مردن از زندگی طبیعت و زنده شدن به حیات معنوی است. قرآن کریم نیز بر این معنی تصریح می‌نماید: اَوَمَن کان مَیتاً فَاحییناه وَ جَعلنا لَهُ نوراً یَمشی به فی النّاسِ کَمَن مَثَلُهُ فِی الظُّلماتِ لَیسَ بِخارجِ مِنه(1) یعنی آیا آن کسی که مرده بود و او را زنده گردانیدیم و برای او نوری قرار دادیم که با آن در میان مردم آید و رود مانند کسی است که در تاریکی فرورفته است و هرگز از آن بیرون نیاید.
اولیا بمانند اسرافیل، جان در تنهای مرده می‌دمند و به انسان حیات دیگر می‌بخشند.
مولانا علت این امر که اولیا مانند اسرافیل به مرده جان می‌دهند بدین وجه بیان می‌دارد که آنان از خود مرده و به حق زنده شده‌اند و چنان فانی در حق گشته‌اند که به حق می‌بینند و به حق می‌شنوند و همه اوصاف آنان صفات ربانی و حقانی شده است. در ضمن حدیث «قرب نوافل» و «قرب فرائض» و حدیث "من کان الله له" را شاهد می‌آورد. حقایقی که از زبان ولی خدا شنیده می‌شود هرچند از حلقوم اوست. لکن مطلق آن آواز از شاه وجود است.
سر این امر آن است که خداوند اسرار اسماء الهی را به انسان نموده است و راز اسرار اسماء حسنی را از طریق انسان یا ولی کامل بر موجودات دیگر گشوده است. چون انسان مظهر اسماء الهی است، لاجرم نور او نور خداست و نور خداوند از طریق ولی کامل به مؤمنان افاضه می‌شود.
اولیا با قدرت الهی در عالم وجود تسخیر می‌کنند و به قدرت او تیر از کمان جسته را به کمان باز می‌آورند.
پشیمان شدن آنان پشیمان شدن خداست و درهای عناصر و ارکان و موالید از این پشیمانی بسته می‌شود و حتی حرف گفته را ناگفته می‌کنند.
اگر عالم وجود را به دریایی تشبیه کنیم اولیا نهنگان این دریا و ماهیان قعر دریای جلال‌اند، از این جهت که در قباب و حجاب عزت حق آرمیده‌اند و عزت و جلال حق مانع از شناخته شدن آنان به اغیار شده است. اولیائی تحت قبابی لایعرفونهم غیری یعنی دوستان من تحت قبه‌های عزت من پنهان‌اند و کسی جز من آنان را نشناسد.
اولیا سایه خداوند در عالم‌اند. بعضی از عرفا از وجود مطلق به ظل خداوند تعبیر کرده‌اند و نیز به این آیه قرآنی استشهاد کرده‌اند که اَلَم تَرَاِلی ربِّک مَدَّ الظِّلَّ وَلوشاءَ لَجعلُهُ ساکنا(8) یعنی آیا نمی‌بینی که خداوند چگونه سایه را گسترده است و اگر می‌خواست آن را ساکن قرار می‌داد.
از دیدگاه مولانا سایه‌ای که خداوند گسترده است همان اولیا هستند که سایه يزدان در عالم‌اند باید دامن آنان را گرفت تا در پناه آنان از آفات آخر زمان بتوان مصون ماند.
اولیا کیمیاگران حقیقی‌اند، مس وجود انسان را مبدل به طلا می‌کنند. داستان کیمیا اگر هم افسانه نبود و واقعیت داشت، برای انسان چه سودی می‌تواند داشته باشد. اگر عالم از ثری تا ثریا زرناب شود، مگرنه این است که انسان را پس از مرگ سودی ندارد و حاصل آن جز دریغ و درد و افسوس نباشد. کیمیای حقیقی کیمیای ولایت است که انسان را به قرب حق واصل می‌نماید. ولایت الهی با مرگ پایان نمی‌گیرد و به آخرت منتقل می‌شود. می‌توان گفت در وجود انسانی ولایت تنها چیزی است که از انسان باقی می‌ماند. اولیا با یک نظر می‌توانند کسی را از کفر به ایمان و از شرک به توحید و از جهل به معرفت و از بعد به قرب حق برسانند.
در دفتر سوم، مولانا اوليان را طبیبان الهی می‌نامد و آنها را با طبیان ناسوتی، یا به تعبیر او "طبیان طبیعت" مقایسه می‌نماید. مگر نه این است که اولیا طبیبان نفوس‌اند، از مکتب حق درس آموخته‌اند، در عالم به فرمان خداوند تصرف می‌کنند، با نور فراست بر قلوب نظر می‌کنند و بی‌واسطه به امراض آن پی می‌برند و آن را درمان می‌کنند. می‌دانند که هر گفتار و یاکرداری چه سود یا زیانی را دربر دارد. علم ایشان الهام پروردگار است و القاء ربانی است و وسواس شیطانی در آن راه ندارد.
بر خلاف طبیبان جسمانی که از قاروره و نبض به مزاج انسان پی می‌برند، اولیا براهین را از وحی الهی می‌گیرند و بر خلاف طبیبان صوری که از بیمار دستمزد دریافت می‌کنند، اولیا و انبیا در قبال نبوت و ادای امانت ولایت خویش اجری نمی‌گیرند.
در دفتر چهارم مولانا بر این نکته تاکید می‌کند که اولیا جواسیس القلوب‌اند و از دید سیمای مرید به امراض دین و دل او پی می‌برند و از لحن گفتار و رنگ چشم، بلکه بی این همه و "بی گفت دهان" به ضمیر و سر سویدای انسان راه می‌یابند. با شنیدن نام انسان از دور به قعر "بادوبود" او پی می‌برند. چنانکه بایزید بسطامی سالها پیش از ابوالحسن خرقانی از زادن او در دیار خرقان و از صورت و سیرت و مقام معنوی‌اش خبر داده‌است.
انبیا و اولیا نایبان حق‌اند، خدا را به چشم نمی‌توان دید اما نایب حق با چشم دیده می‌شود، لاجرم دیدن آنان دیدن خداست؛ چنانکه از رسول گرامی روایت شده است که فرمود: من رآنی فقد رأی الحق یعنی هر آنکه مرا دید بی‌گمان خدا را دیده است. چون ولی مطلق مظهر اسماء حسنای الهی است، اولیا آنچنان در حق فانی و مستغرق شده‌اند که دوئی و بینونتی میان آنان و حق نیست.
اگر دوران نبوت سپری شده و گلستان آن خراب شده و موسم گل به سر آمده است، چاره آن است که حقیقت آن را در ولایت جستجو کنیم و بوی گل نبوت را از گلاب ولایت که عصاره و چکیده آن است جستجو نماییم.
اولیای خدا ظاهری بی تکلف دارند، در صفای باطن چونان کودکان خردسال می‌نمایند. اما صد قیامت در درون آنان پنهان است؛ همه عالم، دوزخ و بهشت، همه اجزای وجود پیرو ولی کامل است.
اصلاً مقام ولی کامل قابل وصف نیست و در قالب عبارات و اشارات نمی‌گنجد و هرچه درباره او می‌نگرند، به خانه چشم دارند و از صاحب خانه غافل‌اند و نمی‌دانند که در اندرون خانه چه گوهری یکتا و بی‌همتا پنهان است. در تعظیم مسجد می‌کوشند اما در آزار اهل دل که سر و حقیقت مسجدند فروگزار نمی‌کنند. اولیا حقیقت مسجد و محراب‌اند، بلکه مسجد حقیقی و سجده گاه جمله موجودات‌اند و مسجد خشت و آجر در برابر حقیقت آنان به کنایه و مجاز مسجد خوانده می‌شود.
چون اولیافانی در حقند و از نفس و هوی برخاسته‌اند، در میان ایشان خلافی نیست و صد هزاران پیر و اتفاق نظر دارند و برخلاف علوم صوری و رسمی که مولانا از آن به علم ظنون تعبیر می‌کند و انباشته از خلاف و اختلاف است، نور علم بر حقیقت وجود آنان تابیدن گرفته است.
مؤمنان چون نفس اماره را تسخیر کرده‌اند، گرچه بظاهر متعددند، اما حقیقت ایمانشان یکی است و هرچند از حیث جسم متفاوت‌اند، اما گویی یک جان در همه دمیده شده است. برعکس، افراد عادی چون از نفس حیوانی تجاوز نکرده‌اند، لاجرم چون سگان و گرگان به جان هم افتاده‌اند. اما جان اولیای حق چون شیران خدا با یکدیگر متحد است.
در چند بیت اخیر مولانا از تمثیل نور استفاده می‌کند. یک نور خورشید که بر صحن خانه‌ها تابیدن گرفت است و به جهت تعدد و تکثر صحن‌ها، نور هم متعدد و متکثر شده است، اما اگر کسی صحن‌های خانه را از میان بردارد لاجرم همه انوار به نور واحد مبدل می‌شود. مولانا همین تمثیل زیبای نور و تشبیه آن به نور ولایت را در جای دیگر مثنوی با زیبایی خاصی تکرار می‌کند. اولیا را به نور دو چشم تشبيه می‌کند که بین آنها خلافی نیست، یا مانند صد چراغ در یک خانه که هریک از دیگری قوت می‌گیرید. در عالم معانی و حقایق کمیت، قسمت، کثرت وجود ندارد.
اولیای خداوند همیشه در میان مردمان پنهان‌اند و همیشه مورد انکار خلق قرار می‌گیرند، کمتر کسی از اسرار آنان آگاه است و این امر موجب گمراهی مردم عامی می‌شود. مردم چون به ظاهر قضاوت می‌کنند. و از باطن و حقیقت امر بی‌خبرند، اولیا را مانند خود بلکه خود را برتر از آنان می‌پندارند. چنانکه کافران حضرت رسول را مانند خود می‌دیدند و می‌گفتند این چه پیامبری است که می‌خورد و می‌خوابد و راه می‌رود و از سر وجودی و نور نبوت او آگاهی نداشتند، می‌گفتند مالِهذا الرّسولِ یأکَل و یمشی فی الاسَواقَ(23) یعنی این پیامبر را چه شده است که غذا می‌خورد و در بازارها راه می‌رود. اولیا آدمیانی از نوع دیگرند، فرق آنان با آدمیان مانند فرق زنبور عسل با زنبور نیشدار یا آهوی گیاهخوار سرگین زا با آهوی ختن مشکزاست. در میان آنان فرقی است بی‌منتها که آنان قادر به ادراک آن نیستند، زیرا با چشم سر و نه با چشم دل و دیده جان قضاوت می‌کنند. داستان زیبای بقال و طوطی برای بیان این مطلب است و مولانا در پایان چنین نتیجه می‌گیرد:
دوستی اولیا دوستی خدا و دشمنی با آنان دشمنی با خداست، پیوستن به آنان پیوستن به خدا و بریدن از آنان بریدن از خداست. چون خدا بخواهد قومی را خوار و رسوا کند دل مرد خدا و دوستان خود را به درد آورد. مولانا انسان را از دشمنی اولیا بر حذر می‌دارد و او را به دوستی ایشان ترغیب تر می‌کند. پیوسته گوشزد می‌کند که مبادا انسان همانند آن پیشینیانی باشد که به دشمنی دوستان خدا کمر بسته‌اند. باید از این امر ترسان و هراسان باشد و باید پیوسته در اندیشه آن باشد که مبادا نشانیهای آنان، یعنی دشمنان دوستان خدا در او دیده شود.
در دفتر اول مثنوی مولانا در تفسیر بیت حکیم سنائی:
می‌گوید:
پس از وصف سود و زیان باران از سرما و باد و آفتاب و بهار و خزان عالم غیب سخن می‌گوید:
سپس حدیث رسول (ص) که فرمود: اغتنموا بردَالربیع یعنی سرمای بهار را مغتنم شمارید را به مناسبت این مقال نقل و تفسیر می‌کند:
سپس مولانا بر راویان و محدثان خرده می‌گیرد که حدیث را به معنای ظاهر تفسیر کرده‌اند.
سپس به تفسیر حقیقی حدیث پرداخته، بهار را عقل و جان و خزان را نفس و هوا می‌داند:
تأویل درست حدیث از نظر مولانا این است: مراد از بهار نفس پاک اولیاست و برای یافتن راه درست در دین نباید نفس را از سخنهای نرم و درشت اولیا پوشانید.
یکی از مهمترین مباحثی که مولانا در مورد مسئله ولایت مطرح می‌کند، علم اولیاست. اولیا چون از خویشتن فانی و به حق باقی گشته‌اند، حق سمع و بصر و ادراک آنان شده‌است، به حق می‌بیند به حق می‌شنوند و به حق می‌گویند.

پى نوشتها:

1- سوره انعام آیه 122.
2- همه ارجاعات مثنوی به مصحح نیکلسون، چاپ امیرکبیر می‌باشد. دفتر سوم 5-3361
3- دفتر اول 33-1930
4- دفتر اول 40-1936
5- همان 4-1943
6- همان 71-1669
7- دفتر سوم 601-3598
8- سوره فرقان آیه 45
9- دفتر اول 8-423
10- دفتر اول 8-2687
11- همان 7-716
12- دفتر سوم 8-2700
13- دفتر چهارم 801-1794
14- دفتر اول 5-1671
15- دفتر دوم 3102
16- دفتر دوم 12-3106
17- دفتر ششم 5-4134
18- دفتر اول 3086
19- دفتر چهارم 18-408
20- دفتر دوم 81-677
21- دفتر دوم 8-180
22- دفتر اول 5-2021
23- سوره فرقان، آیه 7
24- دفتر اول 73-263
25- دفتر دوم 6-3113
26- دفتر اول 6-2035
27- همان 5-2041
28- همان 8-2046
29- دفتر اول 50-2049
30- همان 3-2051
31- همان 7-2054
32- همان 6-3315

منبع: سایت باشگاه اندیشه

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله