دو وقف ‏نامه کتاب از عهد صفوی

وقف کتاب شاید رایج‏ترین نوع وقف در میان مسلمانان بوده است. از وقفنامه‏های مربوط به آن آگاهیهای تاریخی بسیاری استفاده می‏شود، و نشر آنها زوایای تاریخی بسیاری را روشن خواهد کرد.
از جمله این وقفنامه‏ها وقفنامه کتابهای مدرسه چهارباغ اصفهان است.

که امروزه به مدرسه حضرت امام‏صادق علیه‏السلام تغییر نام یافته است. این وقفنامه به سال 1120هـ.ق پس از تکمیل بنای مدرسه انشا شده و واقف شاه سلطان‏حسین صفوی است. وقفنامه خود مدرسه مورخ سال 1118هـ.ق در شماره هشتم همین فصلنامه (صص112ـ 118) چاپ شده است.

وقفنامه کتابهای مدرسه چهارباغ در اصل بدین منظور انشا شده که روی هریک از کتب وقفی آنجا نوشته شود، ولی متأسّفانه همه یا اغلب آن کتابها از بین رفته است و عجالة نگارنده به یاد ندارد که کتابی از موقوفات مدرسه چهارباغ را دیده باشد.

این وقفنامه به‏طور مجزّا در چهار برگ نوشته شده و در کتابخانه مرحوم آیت‏اللّه‏ مرعشی، قدّس‏سرّه، به شماره 9607 نگهداری می‏شود و در فهرست آن کتابخانه (ج25، ص7ـ 8) معرفی شده است.

تاریخ انشای این وقف سال 1120هـ.ق است، ولی تاریخ نوشتن این نسخه دانسته نیست و به گفته فهرست‏نگار محترم کتابخانه مهری که در صفحه آخر است مهر بادامی شاه‏حسین صفوی است. در این نسخه آیه‏ها زرّین و نام شاه به شنگرف نوشته شده و روی برگ اول یادداشتی به تاریخ 1246هـ.ق مشهود است. احتمالاً این چهاربرگ در اصل در آغاز کتابی از کتب موقوفه مدرسه بوده و سپس جدا شده است.

وقفنامه دیگر، وقفنامه کتابهایی است که از درآمد حمّام موقوفه نقش جهان استنساخ شده است. حمّام نقش جهان اصفهان را، چنان‏که از محتوای این وقفنامه برمی‏آید، شاه‏سلیمان صفوی وقف کرده بوده است.

این وقفنامه انشای علامه محمدباقر مجلسی، قدّس‏اللّه‏ روحه، است که در آغاز کتابهایی که از درآمد حمّام مذکور استنساخ می‏شده مکتوب می‏شده است. این‏جانب اکنون سه نسخه سراغ دارم که از این درآمد استنساخ شده و موجود است؛

یکی نسخه‏ای از اربعین علامه مجلسی، قدّس‏سره، متعلّق به کتابخانه مدرسه علوی خوانسار ـ که آن را در فهرست نسخه‏های خطی کتابخانه مذکور (چاپ شده در آینه پژوهش شماره 22، ص93) شناسانده‏ام و دیگری نسخه‏ای از المسترشد فی امامة أمیرالمؤمنین علیه‏السلام از محمد بن جریر طبری است که در کتابخانه حسینیه شوشتریها در نجف تا این اواخر موجود بوده است.


شیخ آقابزرگ طهرانی، قدس‏سرّه، در ذریعه (ج21، ص9) از این نسخه یاد کرده است، و نیز در فهرست نسخه‏های خطی کتابخانه مذکور (نشریه نسخه‏های خطی، شماره 11ـ12، ص810) به شماره 890 شناسانده شده است.

از این نسخه در تصحیح تازه کتاب المسترشد استفاده شده و تصویر وقفنامه در آغاز این کتاب (ص94) کلیشه شده است و سومی نسخه‏ای از کتاب سلیم بن قیس است که در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران به شماره (29د) نگهداری می‏شود.


این دو وقفنامه اخیر هیچ‏یک تماما به خط علامه مجلسی، قدس‏سره، نیست، و تنها دو سطر آخر آن که تاریخ وقف است در نسخه المسترشد به خط علامه مجلسی، قدس‏سرّه، است، و نقش مهر شریف وی که ظاهرا «محمد باقرالعلوم» است پایین هر دو دیده می شود. ولی وقفنامه نسخه اربعین تماما به خط مبارک علامه مجلسی طیّب‏اللّه‏ رمسه است.

اینک متن این وقفنامه ‏ها:
وقفنامه کتابهای مدرسه چهارباغ اصفهان
بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحیم
حمدی که واقفان اسرار ملک و ملکوت، و ثنائی که عارفان معالم قدس و جبروت، گزارش آن را دیباچه صحایف معرفت و دانائی دانند، و ادای آن را مقدمه کتاب فهم و شناسائی خوانند، خداوند علام‏الغیوب را رواست که آیات وحدت ذات بیچون، و آثار قدرت کامله از قیاس بیرون را به بیان قلم «کن فیکون» بر اوراق لیل و نهار، و صفحات اجزای روزگار، تحریر و بیان فرمود تا طالبان علوم ربّانی، و جویندگان معارف ایمانی، به کنوز حقایق دانشوری، و رموز دقایق هنرپروری، راه برده، عالم احکام کتابهای آسمانی، و کاشف استار از وجوه الفاظ و معانی گردند.


و رسائل صلوات تامّات، و مجموعه‏های تسلیمات نامیات، وقف مسکن رسول مبین و صاحب مقام امین، و اوصیای گزین و اولاد معصومین او، صلوات‏اللّه‏ علیهم أجمعین، را شاید که به تعلیم اصول و فروع دین، و ارشاد به حقّ‏الیقین، صاحبان مدارک و أفهام، و سالکان مسالک پیروی ائمه انام را به منتهی‏المطلب فوز ابدی، و حیاة‏القلوب سعادت سرمدی رسانیدند، و به هدایت کافیه و دلالت وافیه، سبق جوانان مدرسه ایجاد، و وظیفه‏خواران زاد معاد را قابل مراتب عالیه ایمان، و ساکن حجرات بهشت جاویدان گردانیدند.


امّا بعد، کشّاف مضامین صدق مفاد، شرح این مقاصد خیر بنیاد است که چون نوّاب کامیاب خلائق‏مآب، شاهنشاه دین‏پناه، ظلّ‏اللّه‏ المنصور المؤیّد من عنداللّه‏، بانی مبانی شریعت‏پروری، مشیّد ارکان معدلت‏ گستری، باسط بساط عدل و داد، ماحی آیات جور و بیداد، بنده خاکسار آستان سیّد انبیا، چاکر دربار سرور اولیا و اصفیا، خادم عتبات ائمه اثناعشر، مروّج سنن سنیّه حضرت خیرالبشر، علیهم صلوات‏اللّه‏ الملک‏الأکبر، واسطه نظام لیالی و ایّام، شیرازه اوراق شهور و اعوام، گردون‏رفعتی که عنوان منشور باهرالنور شهریاریش به طغرای غرّای «قل اللهمّ مالک الملک تؤتی‏الملک من تشاء» مطرّز و موشّح است؛ آسمان‏شوکتی که دیباچه فرمان فرمانفرمایی و جهانداریش به سرلوح زیبای «وآتیناه ملکا عظیما» مزیّن و منقّش است؛ صاحب‏نسب بزرگوار نبوی، فائزحسب بااعتبار علوی، پشت و پناه اهل ایمان، مظهر آثار لطف و احسان، سلطان سلاطین زمان، پادشاه پادشاه نشان؛ السلطان‏ابن‏السلطان والخاقان‏ابن‏الخاقان، ابوالمظفّر أبوالمنصور شاه سلطان‏حسین الصفوی الموسوی الحسینی بهادرخان، مدّاللّه‏ تعالی ظلال معدلته علی مفارق الأنام و جعل دولته متّصلةً بدولة [المهدی] علیه‏الصلاة والسلام، پیوسته انتشار قواعد علوم دین مبین، و اشتهار شعائر شرائع ملّت مستبین حضرت سیّدالمرسلین، علیه افضل صلوات‏المصلّین، و تکثیر علمای دین، و ترفیه طالبان علوم سعادت‏مدار، و تهیئه اسباب تحصیل و تمهید مایحتاج تکمیل آن قوم نبیل را منظور نظر کیمیا اثر، و مرکوز ضمیر منیر حق‏پرور عدالت‏گستر نموده، و از خالص مال حلال، مدرسه عدیم‏المثال در جنب چهارباغ دارالسلطنه اصفهان،


صانها اللّه‏ تعالی عن طوارق الحدثان، به جهت مسکنی و مأوای ایشان احداث و بنا فرموده‏اند، و به فضل خالق انام، آن نیکومقام رتبه اتمام یافته.

لهذا از جمله تهیئه اسباب تحصیل آن فریق توفیق‏نشان، که تیسیر آنها منظور آن خسرو اهل زمان است، این کتاب را با سایر کتبی که در ظهر هریک وقفیه به همین شرح مرقوم گردیده است، قربةً الی‏اللّه‏ تعالی و طلبا لمرضاته وقف صحیح لازم مؤبّد شرعی، و حبس صریح جازم مخلّد ملّی نمودند بر شیعیان اثناعشریه، کثّرهم اللّه‏ تعالی بین‏البریّة، به این نهج که همیشه در ضبط و تحویل کتابداری که به جهت مدرسه مبارکه مزبوره تعیین می‏شود،

بوده، هریک از طلبه عظام سکنه مدرسه مذکوره که محتاج به آنها باشند، به تجویز مدرّس مدرسه مزبوره بگیرند، و به قدر احتیاج نگاه داشته از آن منتفع شوند، و زیاده از قدر احتیاج نگاه ندارند. و اگر کسی از شیعیان غیرساکنین آن مدرسه محتاج به آنها باشد و خواهد، بعد از تجویز مدرّس، قبض به مهر به کتابدار مذکور سپارد، و کتاب را گرفته به قدر احتیاج نزد خود نگاه داشته از دارالسلطنه اصفهان بیرون نبرد،

و اگر مدرّس، خاطر به او جمع ننماید و مناسب داند رهن از او گرفته کتاب را به او دهد. و هریک از کتب مزبوره که بردن آن به مشاهد مشرفه به جهت زیارات و سایر اعمال مرغوبه و عبادات مناسب باشد، اگر کسی خواهد و محل اعتماد مدرّس باشد، یا رهن دهد، بعد از تجویز مدرّس و قبض به مهر او جایز است که آن کتاب را به موعد معیّن به نحو مزبور از اصفهان بیرون برد،

و بعد از انتفاع و رفع رجوع بازآورده به کتابدار سپارد، و به هر تقدیر در محافظت آن از تضییع و تلف، کمال اهتمام و سعی نمایند، و مادام که در اصفهان باشد هر شش‏ماه یک مرتبه به نظر مدرّس رسانند تا خاطر خود را از وجود و ضایع‏شدن آن جمع نماید، و هرگاه باز خواهند و مدرّس اذن جدید دهد باز برده به نحو مسطور از آن بهره‏یاب گردند.

و مدرّس مدرسه مبارکه مزبوره در باب منتفع شدن ارباب احتیاج، بل کافّه طلبه علوم و شیعیان از آنها و ضبط از تلف و ضایع شدن، نهایت سعی و اهتمام در هریک از مراتب مزبوره فوق به لوازم آن قیام نماید.

و اعلی‏حضرت واقف، حرسه‏اللّه‏ تعالی من جمیع‏المخاوف، شرط شرعی فرمودند که کتب مزبوره را نخرند و نفروشند و نبخشند و رهن ننمایند، و در عرصه زوال و انتقال درنیاورند و جمعی که به جهت انتفاع، آنها را نگاه می‏دارند معطّل نگذارند. و هرگاه اهل علم از آنها منتفع شوند در اوقات شریفه، آن ولیّ نعمت عالمیان و قبله‏گاه جهانیان را به دعای خیر یاد نمایند.

تغییردهنده وقف مزبور به لعنت‏اللّه‏ و نفرین حضرت رسالت‏پناهی و ائمه معصومین، صلوات‏اللّه‏ علیهم أجمعین، گرفتار گردد. «فمن بدّله بعدما سمعه فإنّما إثمه علی‏الذین یبدّلونه إنّ اللّه‏ سمیع علیم»
و اعلی‏حضرت واقف، جعله‏اللّه‏ تعالی آمنا من جمیع‏المخاوف، و واقفه علی سبیل‏الهدی فی کلّ‏المواقف، ثواب این وقف را قربةً إلی‏اللّه‏ تعالی هدیه نمودند به ارواح مطهّره حضرات مقدّساتِ سدره‏مرتباتِ عرش‏درجات، علیهم‏السلام، که اوّل ایشان حضرت رسول امین، مختار جناب ربّ‏العالمین، مقصود از ایجاد افلاک، مخصوص به خطاب لولاک، خاتم انبیا، صلی‏اللّه‏ علیه و آله و سلّم، و آخر ایشان خاتم اوصیا، هادی راه هدی، به امر خدا غایب، امر و زمان را صاحب، امام بحقّ، پیشوای مطلق، حجّة‏الرحمن، صلوات‏اللّه‏ و سلامه علیه، است.

و کان تحریر ذلک فی شهر ربیع‏الثانی [کذا، والصواب: ربیع‏الآخر] من شهور سنة عشرین و مائة بعد الألف من‏الهجرة المقدّسة النبویه، علی مهاجرها آلاف صلاة وسلام و تحیّة.
وقفنامه کتابهایی که از درآمد حمام نقش جهان اصفهان استنساخ شده است
هوالواقف علی‏ الضمائر

بسم‏ اللّه‏ الرحمن الرحیم
الحمدللّه‏ و سلام علی عباده الذین اصطفی
أمّا بعد فهذا الکتاب المستطاب ممّا عمل و صنع و استنسخ من نماء الحمّام الواقع فی أراضی نقش جهان ببلدة إصفهان، من اوقاف السلطان الأعظم والخاقان الأعدل الأکرم، [ملجأ الأکاسرة و ملاذ القیاصرة، کهفطوائف الاُمم، مولی ملوک العرب والعجم، ناصب رایات العدل والإنصاف، ماحی آثار الفجور والاعتساف] (1)

حیی مراسم الشریعة الغرّاء، مشیّد قواعد الملّة البیضاء، ممهّد أساس الدین المبین، و مروّج آثار آبائه الطاهرین، أعنی السلطان ابن السلطان والخاقان ابن الخاقان، أباالمظفّر سلطان سلیمان الموسوی بهادرخان، شدّاللّه‏ أطناب دولته بأوتاد الخلود، .

و زیّن سریر سلطنته بدُرر العزّ والسعود، فوقفته بأمره الأعلی علی‏الشیعة الإمامیة الاثنی عشریة وقفا بتّا بَتلاً لایُباع و لایشتری، و لایوهب و لایحبس عن مستحقّه. [و علی من أخذه أن لایحبسه مع عدم حاجته إلیه، و أن یرّده إلی‏المتولّی أو من یقوم مقامه فی کلّ ستّة أشهر مرّةً، و مع عدم قضاء وطره یأخذه بإذنٍ جدید] (2)

و جعلت تولیته والنظر فیه (لنفسی ثمّ لمن عیّنتهُ لتولیة أوقافی، لمّ لمن عیّنه هذا المتولّی، و هکذا، ثمّ إلی‏العالم المحدّث الصالح المتوطّن فی بلدة إصفهان) (3) [للسیّد الأیّد، الفاضل الکامل، التقی الذکی، الأمیر عین العارفین القمی، وفّقه‏اللّه‏ تعالی لمراضیه، ثمّ لمن عیّنه السیّد لذلک، و هکذا، ثمّ إلی‏العالم المحدّث الصالح المتوطّن فی بلدة قم أو بلدة إصفهان، صانهما اللّه‏ عن‏الحدثان] (4) و مع التشاحّ إلی من أخرجته القرعة منهم. «فمن بدّله بعدما سمعه فإنّما إثمه علی الذین یبدّلونه».

و کتب الداعی لخلود الدولة القاهرة: محمّد باقر بن محمّدتقی المجلسی، عفی عنهما، فی شهر (ذی‏القعدة‏الحرام) (5) [رجب الأصبّ] (6).
لسنة خمس و تسعین بعد الألف [الهجریة] (7).

والحمدللّه‏ أوّلاً و آخرا، و صلّی‏اللّه‏ علی سیِّدالمرسلین محمد و عترته الأکرمین.

محل مهر علامه مجلسی
این صورت وقفنامه‏ای است که در نسخه اربعین و المسترشد آمده است و چنانکه ملاحظه می‏شود وقفنامه اربعین و المسترشد هر دو به سال 1095هـ.ق نوشته شده است، ولی وقفنامه کتاب سلیم به سال 1107هـ.ق نوشته شده، و چون تفاوتهای بسیاری با آن دو وقفنامه دارد، متن کامل آن را هم می‏آوریم:

بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحیم
الحمدللّه‏ و سلامه علی عباده الذین اصطفی، أمّا بعد فهذا الکتاب المستطاب ممّا عمل و صنع و استنسخ من نماء الحمّام الواقع فی أراضی نقش جهان ببلدة اصفهان، من اوقاف السلطان المشکور المبرور المحبور، الواصل إلی رحمة‏اللّه‏ الغفور، ناصب رایات العدل فی زمانه، و مروّج الدین المبین فی عهده و أوانه، الخاقان الغریق فی بحار الرحمة والغفران، السلطان سلیمان، رفعه‏اللّه‏ إلی أعلی غُرَف الجنان فی روحٍ و ریحان، فوقفتُه بـأمره الأعلـی ـ حسبـما رسمه فی الوقفیة الشرعیة و شرطه فی الحجّة الملیة ـ علی الشیعة الإمامیة الاثنی‏عشریة وقفا بتّا بَتلاً لایباع و لایشتری و لایوهب و لایُحبس عن مستحقّه. و علی من أخذه أن لایحبسه مع عدم حاجته إلیه، و أن یرّده إلی المتولّی أو من یقوم مقامه فی کلّ ستّة أشهر مرّةً، و مع عدم قضاء وطره یأخذه بإذنٍ جدید.

و جعلتُ تولیته والنظر فیه لنفسی ثمّ لمن عیّنتهُ لتولیة أوقافی، ثمّ لمن عیّنه هذا المتولّی، و هکذا، ثمّ إلی‏العالم المحدّث الصالح المتوطّن ببلدة إصفهان، و مع التشاحّ إلی من أخرجته القرعة منهم. «فمن بدّله بعدما سمعه فإنّما إثمه علی‏الّذین یبدّلونه».

و کتـب الداعی لخلـود الدولـة القاهـرة: محمّدباقـر بن محمّـدتقی المجلسی، عفی عنهما، فی شهر ربیـع‏الأوّل سنة سبـع و مائة بعـد ألف، والحمـدللّه‏ أوّلاً و آخـرا، و صلّـی‏اللّه‏ علی سیّدالمرسلین و عترته الأکرمین.

محل مهر علامه مجلسی قدّس‏ سرّه
 

پی نوشت :

1- این قسمت فقط در نسخه اربعین است و در نسخه المسترشد نیامده است. ، م
2- این قسمت فقط در نسخه اربعین است و در نسخه المسترشد نیامده است. .
3- مابین دو پرانتز فقط در المسترشد آمده است و به جای آن در اربعین عبارت دیگری است که در دو کروشه نهاده‏ام.
4- مابین دو کروشه فقط در اربعین است.
5- مابین دو پرانتز فقط در المسترشد آمده است و به جای آن در اربعین عبارت دیگری است که در دو کروشه نهاده‏ام.
6- مابین دو کروشه فقط در اربعین است.
7- مابین دو کروشه فقط در اربعین است.

منبع:

میراث جاویدان
نویسنده: رضا مختاری