اندیشه های كلامی شیخ طوسی

در میان دانشمندان وخردورزان، نام معدود كسانی به سبب امتیازات ویژه ای كه داشته اند، درتاریخ ماندگارشده است ودیگران هم از نور وجودشان استفاده كرده اند، انسان هایی كه تمام همت وتلاش شان درراه هدایت مردم وخدمت به اسلام ومسلمین بوده است، به گفته علامه بزرگوار آقا بزرگ تهرانی، شیخ محمد بن الحسن بن علی طوسی ازجمله آن معدود افراد بوده است، در باب عظمت وشهرت علمی شیخ طوسی وصفات نیك ووارسته او، توصیفات وكلمات زیادی از دانشمندان نقل شده است، كه در این مختصر نمی گنجد و طالبین می توانند به منابع مربوط مراجعه نمایند.حیات و زندگی شیخ طوسی: به طور اختصار می توان زندگی شیخ را در سه مرحله توس، بغداد و نجف مورد بحث قرار داد.
الف) توس: شیخ در سال 385 ه،ق دردهكده توس به دنیا آمد، بعد از دوران طفولیت به آموختن علوم مقدماتی پرداخت، او از نبوغ سرشار برخوردار بود و علاقه وافری به كسب علم ودانش داشت، و همین مسأله باعث شد كه او به بغداد مسافرت كند و در سن 23 سالگی در اوج جوانی وارد بغداد شد.(1)
ب) بغداد: بغداددرآن زمان مركز خلافت بنی عباس بود واز لحاظ علمی، مجمع دانشمندان تمام مذاهب اسلامی بود، دانشمندان مذاهب اهل تسنن(حنفی، مالكی، شافعی، حنبلی) دركنار علمای بزرگ شیعه امامی وزیدی در موضوعات مختلف علمی به ویژه كلام، بحث علمی می كردند و هر كدام سعی داشتند با قلم و زبان برتری مذهب و مزیت منطق خویش را به ثبوت برسانند. دانشمند نامی آن روز بغداد، شیخ مفید(ره) سرآمد دانشمندان شیعه بود و در تمام دانش های عصر خود مهارت داشت، دانشمندان شیعه و سنی به تفوق شیخ مفید اعتراف داشتند و در بحث كلامی كسی را همتای او نمی دانستند.(2)
شیخ طوسی در این اوضاع و احوال وارد بغداد شد و به حوزه درس شیخ مفید درآمد و مورد توجه خاص استاد خود واقع شد و به مرور زمان بر همگان فائق و برتری یافت.شیخ طوسی با روش معتدل و موقعیت شناسی كه داشت، توانست دو پست مهم را عهده دار شود یكی ریاست علمی و دینی جامعه شیعه را آن هم در بغداد مركز مخالفان و در میان دانشمندان بزرگ شیعه و دیگری تصاحب كرسی علم كلام را كه به هر كسی تعلق نمی گرفت.(3)
ج) نجف: شیخ الطائفه طوسی 12 سال آخر عمر گرانبهای خود را در نجف اشرف گذراند، گرچه فعالیت های او در نجف مبهم است اما در كل می توان گفت او بنیان گذار و پایه گذار حوزه چند صد ساله نجف اشرف دانست.

تألیفات شیخ :

خود شیخ تألیفات خود را حدود دویست اثر گفته اند(4)در تفسیر سه اثر(از جمله تفسیر بزرگ تبیان)، درفقه یازده اثر ازجمله كتاب تهذیب الاحكام، دراصول فقه دواثر، دراخبار وحدیث سه اثر، دركلام و عقاید شانزده اثر. كه در میان تألیفات شیخ، چند اثر او از شهرت خاص برخوردار است كه از جمله می توان به كتاب التبیان شیخ در تفسیر قرآن كریم وكتاب تهذیب الاحكام در باب فقه اشاره كرد كه یكی از كتب چهارگانه معتبر شیعه است، اشاره كرد، بالاخره شیخ بعد از 75 سال عمرگرانبهاء در شب 22 محرم سال 460 ه.ق در نجف اشرف وفات یافت و در خانه اش دفن شد. شیخ در كتاب های كلامی و هم چنین در كتاب تفسیر خود (التبیان) به مسائل و موضوعات كلامی زیادی اشاره می كند، هم چنین به نظریات كلامی دیگران نیز معترض شده، به نقد و بررسی آرا دیگران پرداخته است، و آنچه در پی می آید، اشاره مختصر و اجمالی است به تعدادی از موضوعات كلامی كه شیخ معترض شده است.

شیخ طوسی ومسأله معرفت :

معمولا درتمام مسائل اعتقادی واستدلالی وبالاخص معارفی در بحث خداشناسی، ابتدا بحث معرفت وشناخت مطرح است،واین سؤالات مطرح است چه لازم است، كسب معرفت برای انسان ممكن است یا خیر و اگر ممكن است تا چه حد و...، بحث معرفت از قبل مطرح بوده است و اكنون هم به عنوان معرفت شناسی بحث مهمی به حساب می آید.
نظر شیخ طوسی: ایشان می گوید كه معارف بشری ضروری نیستند، بلكه اكتسابی واستدلالی است و برای مدعای خود استدلالهایی را مطرح می كند، از جمله به آیاتی از قرآن استدلال می كند و ما در این جا یكی از آنها را می آوریم: شیخ در ذیل آیه 104 مائده واذا قیل لهم تعالوا الی ما انزل الله والی الرسول قالوا حسبنا ما وجدنا علیه آبائنا اولوكان آبائهم لا یعلمون شیئاولا یهتدون می گوید: اگرمعارف ضروری باشد، دیگر دعوت انبیا از مردم و احتجاج آنها با مشركان عبث خواهدبود، وآیاتی كه خطاب به مشركان می گوید بانهم قوم لایعلمون و اكثرهم لایعلمون و نظایراین آیات لغو خواهد بود.(5)
ایشان در شكل قیاس می فرماید: اگر معرفت بدیهی بود، تقلید معنی نداشت حال آنكه آنان اعتراف به تقلید از آباء شان می كنند و باز هم اگر معارف ضروری بود سلب علم از پدرانشان درست نبود حال آنكه می گوید اولو كان آبائهم لایعلمون شیئا .

معرفت الله ضروری است یا نظری :

عده ای گفته اند بر فرض كه معارف نظری هم داشته باشیم، اما معرفت الله نظری نیست بلكه از ضروریات است، شیخ این نظریه را نیز باطل می داند و در مقابل قائل است كه معرفت الله نیز نظری وكسبی است و در جاهای مختلف برای تأیید نظریه خود و بطلان نظریه طرف مقابل استدلالهایی را می آورد، ازجمله در ذیل آیات 76-79 سوره انعام در مورد محاجه حضرت ابراهیم با ستاره پرستان می گوید وفی الآیه دلالت علی ان لیست ضروریه لانها لو كانت ضروریه لما احتاج ابراهیم الی الاستدلال علی ذالك (6) و در جای دیگر دارد كه اگر معرفت خداوند از بدیهیات بود، این قدر عقلا در آن اختلاف نمی كردند.(7)
اصحاب تقلید: اصحاب تقلید به اشاعره و حنابله گفته می شود كه عقیده دارند كه خداوند از راه استدلال و تعقل قابل شناخت و معرفت نیست و اگر هم باشد لااقل برای بشر غیرممكن است، می گویند این التراب ورب الارباب (8) این نحله و فرقه كلامی در زمان شیخ طوسی دراوج خود بود و اینها خود را تسلیم محض وحی و حدیث می دانستند و تعطیل مطلق عقل شعار این ها بود، و به اصحاب حدیث نیز معروف بودند و پای عقل را چوبین می دانستند خصوصاً در اصول دین و حتی نظر و تعقل را در این امور حرام می دانستند.
موضع شیخ طوسی در مقابل اصحاب تقلید: شیخ قائل به وجوب معرفت و تحقیق و تعقل بوده، نظریه اصحاب تقلید را مردود می داند و درجاهای مختلف آن را مورد نقد قرار داده است و همواره در مبارزه با اینها بوده است.

راه های مبارزه شیخ با اصحاب تقلید

۱. مبارزه عملی با اصحاب تقلید: شیخ در تدریس همواره با استدلال پیش رفته و از آن استفاده می كرده است هم چنین شیخ، در آثارش همواره از راه استدلال نظریات خود را بیان می كرده است.
۲. جواب نقضی به آنها: خود اصحاب تقلید گاه به استدلال پناه می آوردند واز آن استفاده می كردند، زیرا اولاً قرآن و سنت مملو از استدلال است و ثایناً كتاب و سنت ما را به نظر و استدلال امر كرده است.
۳.جواب حلی: شیخ طوسی در جاهای مختلف وبا استناد به آیات زیادی از قرآن به رد نظریه اصحاب تقلید پرداخته است، ازجمله در تفسیرآیات 78-79سوره یس می فرماید: خداوند می فرماید انسان های منكر قیامت در حالی كه خلقت خویش را فراموش كرده اند چنین سؤال می كنند كه من یحی العظام وهی رمیم ؟ سپس استدلال پیامبر را در ادامه می آورد كه پیامبر ما! به آنان این گونه پاسخ ده و چنین استدلال كن كه همان كسی كه در ابتدای خلقت، انسان ها، استخوان ها و بقیه اجزای آنها را هیچ خلق كرد، آیا حال نمی تواند دوباره او را زنده گرداند؟! شیخ طوسی در ذیل این آیه اشاره به استدلال قرآن دارد: وفی الآیه دلالت علی صحت استعمال نظر، لان الله تعالی اقام الحجه علی المشركین بقیاس النشأه الثانیه علی النشأه الاولی وانه یلزم من اقر با لاولی ان یقر باالثانیه... چگونه استدلال آن هم در عقاید می تواند حرام باشد در حالی كه خود خداوند برهان آورده است و به قیاس تمسك كرده است.(9)
علوم یادآوری و تذكار است یاخیر؟ به نظر شیخ طوسی علوم و معارف بشری به صورت یادآوری نیست، بلكه انسان ابتدا غیر عالم خلق شده است و بعد با استعداد و قوه كه خداوند به او داده است از راه های مختلف به علم و معرفت دست می یابد.
علم الهی: یكی از مباحث مهم كلامی ـ فلسفی اوصاف باری تعالی است و در این میان صفت علم جایگاه ویژه ای دارد، و ما در اینجا برآنیم كه نظرات شیخ طوسی را دراین موضوع بررسی كنیم: در اینكه علم یك از صفات ذاتی خداست، میان حكما و متكلمان اختلافی وجود ندارد اما در نحوه تعلق علم خدا به ما اختلاف است. اما تعریف علم به نظر شیخ طوسی، ایشان علم را یك امر نظری می داند و چنین تعریف می كند اعتقاد به دو گونه است، اگر اعتقاد همراه با آرامش نفس باشد آن را علم گویند و اگر خالی از آرامش باشد، آن را تقلید و تنحیت خوانند، پس علم عبارت از چیزی است كه سبب آرامش نفس باشد. (10)
شیخ طوسی علم خدا را به نحو حصولی نمی داند بلكه طبق فلسفه اشراقی علم واجب را عین حضور اشیا نزد خدا می داند، چون او عین تعریف شیخ اشراق رادارد الله تعالی عالم، بمعنی ان الاشیاء واضحه له،حاضر عنده، غیر غائبه عنه .همه موجودات معلول ذات باری تعالی هستند و هر معلولی با وجود عینی خارجی خاص خود نزد علتش حاضر است و حقیت علم همان حضور است

برهان شیخ بر علم حق تعالی به اشیاء، قبل از ایجاد :

اتقان صانع: شیخ دركتاب تمهید الاصول، ابتدا عالم را به طور عام تعریف می كند و می گوید: عالم كسی است كه كاری را كه بر آن قدرت دارد، محكم و استوار انجام دهد، خواه بالفعل بر آن قدرت داشته باشد و خواه بالفرض بعد شیخ دراثبات علم برای خودمان می گوید شما فرض كنید دو نفر را كه هر دو قادر و زنده هستند اما یكی از آنها می تواند كاری را محكم و استوار انجام دهد، مثلاً می تواند خوب بنویسد و بخواند درحالی كه دیگری چنین كارهایی را نمی تواند باید دید، با اینكه هردو بر اصل كار قدرت دارد، سر اختلاف در چیست؟ باید گفت آن شخصی كه كار را محكم انجام می دهد یك ویژگی دارد كه دومی ندارد و آن همان علم است شیخ می گوید اما اینكه گفتیم بین آن دو شخص تفاوت است ، این را با عقل درك كردیم و اما این كه گفتیم سبب تفاوت، علم است و شخصی كه كار را خوب انجام می دهد عالم است، این نام گذاری را از عرف وام گرفته ایم پس خداوند كه كارهایش از محكم ترین كارهاست به طریق اولی به كار و فعلش عالم است.(11)
برهان برعلم خداوند به اشیا بعد از ایجاد: همه موجودات معلول ذات باری تعالی هستند و هر معلولی با وجود عینی خارجی خاص خود نزد علتش حاضر است و حقیت علم همان حضور است.
جایگاه بحث امامت: آیا بحث إمامت یك بحث فرعی فقهی است یا یك بحث أصلی و كلامی است؟
ضابطه فقهی یا كلامی بودن: هر مسأله كه مربوط به أفعال مكلفین شود جزء مسائل فرعیه فقهی است، چون فقه از افعال مكلفین بحث می كند. و هر مسأله كه مربوط به فعل خداوند سبحان شود(خلق،رزق ...) از مسائل اصلی و كلامی به حساب می آید. أهل سنت إنتخاب إمام را از وظایف مسلمانان می دانند و می گویند: انتخاب امام به عهده مردم است، لذا بحث را یك بحث فقهی می دانند. اما امامیه برآنند كه امام در آفرینش باید به گونه ای باشد كه از تمایل به گناه و كار خطا پاك باشد، چون شناخت چنین امر درونی برای انسان های عادی ممكن نیست. لذا نصب امام جزء افعال خداوند می شود و بحث امامت جزء از مباحث كلام قرار می گیرد، شیخ نیز امامت را بحث كلامی می داند و آن را در مباحث كلامی طرح كرده است. شیخ در مورد امامت می گوید: من بر این باورم كه مهم ترین، شایسته ترین و مؤكد ترین واجبات برای مكلف پس از شناخت توحید وعدل إمامت است (12) توحید و عدل بحث كلامی است، امامت نیز همانند آن دو موضوع كلامی است.
دلیل عقلی بر وجوب امامت: انسان های عادی جایزالخطا هستند، مجموعه انسانی این گونه، اگر امام معصوم گناه نداشته باشند دچار نابسامانی و فساد می شوند. پس این موضوع كه جامعه نیاز به حاكم صالح دارد و آن فقط امام می تواند باشد، غیرقابل انكار است.(13)
دلیل نقلی: شیخ از دو طریق آیات و روایات استفاده نموده است.
آیات: انماولیكم الله ورسوله والذین آمنوا یقیمون الصلاه ویؤتون الزكوه وهم راكعون این آیه دلالت بر امامت علی(علیه السلام)دارد. استدلال شیخ مبتنی بر دو مقدمه است: 1- ولی در ولیكم به معنی اولی وأحق است نه به معنی دوست، به دلیل اینكه، اهل لغت در مورد سلطان كه مالك است می گوید فلان ولی الامر یعنی سلطان اولی واحق نسبت به رعیتش است.2. مراد از الذین آمنوا علی (علیه السلام)است چون ویژگی های كه بعدش بیان شده است بدون اختلاف در مورد علی علیه السلام است، نتیجه اینكه علی علیه السلام بعد از نبی گرامی اسلام، امام و پیشوای مسلمین است.(14)
روایات: روایاتی را كه شاهد می آورد به روشنی بر امامت علی (علیه السلام)دلالت دارد مثل حدیث یوم الدار: قوله صل الله علیه فی یوم الدار وقد جمع بنی عبدالمطلب وتكلم بكلام مشهور ، قال فی آخره ایكم یبایعنی یكن اخی و وصی وخلیفتی من بعدی فلم یقم الیه من الجماعت سوای امیر المومنین. (15)راه اثبات امامت به نص قطعی از معصوم است، هرگاه راویان، حدیثی را برای ما نقل كنند كه صدور آن قطعی باشد، امامت امام ثابت می شود.

صفات امام از دیدگاه شیخ :

۱. عصمت: یجب ان یكون الامام معصوما من القبائح والاخلال با لواجبات ... علت نیاز مردم به امام معصوم، عدم عصمت مردم است اگر امام هم غیر معصوم باشد موجب تسلسل می شود.
۲.علم: یجب ان یكون الامام عالما بتدبیر ما هوامامه من السیاسته چون حافظ شریعت است باید عالم به تمام مسائل آن باشد.
۳. شجاعت: یجب ان یكون الامام اشجع رعیته باید امام شجاع ترین مردم باشد زیرا همان گونه كه علم برای حفظ اسلام لازم است، شجاعت نیز لازم است.
۴. عقل: یجب ان یكون الامام اعقل من رعیته زیرا در غیر این صورت تقدم مفضول بر فاضل لازم می آید وآن قبیح است.
۵. نص: یجب ان یكون الامام منصوصا علیه لما قدمناه من وجوب العصمت چون تشخیص عصمت برای ما ممكن نیست.
۶. فضیلت: یجب ان یكون الامام افضل من كل رعیته چون عصمت و فضیلت از هم قابل تفكیك نیست لذا امام معصوم افضل نیز خواهد بود.(16)

إحباط وتكفیر:

پیشنه ی تاریخی بحث مسأله احباط و تكفیر هم بحث تفسیری است و هم بحث كلامی؛ ولی باید توجه داشت كه پیش از به وجود آمدن مكتب های كلامی، این بحث در میان مفسران جدی نبود، اما بعد از پیدایش مكتب های كلامی- به ویژه معتزله و اصل وعد و وعیدش- متكلمان این بحث را به صورت جداگانه تحت عنوان حبط أعمال مطرح نمودند.

معنای احباط وتكفیر:

معادل های فارسی كه برای حبط ذكرشده عبارت است از تباه شدن، به باد رفتن، و نابود شدن، معادل های تكفیر عبارت است از محوشدن، پوشاندن، آمرزیدن.(17)
در اصطلاح سه تعریف برای احباط ذكرشده است:
۱. ارتكاب كسی به گناه كبیره كه تمام اعمال شایسته پیشین او را نابود گرداند.
۲. مكلف پاداش قبلی را با معصیت بعدی نابود گرداند.
۳. شیخ برخلاف متكلمان این گونه تعریف نموده است: حبوط یعنی عملی كه بر خلاف دستور أنجام گیرد فرق این، با دو تعریف قبل در این است كه متكلمان احباط را چه در عمل چه در پاداش بعد از تحقق عمل می دانند، اما شیخ می گوید حبط یعنی از إبتدا عمل به گونه مطلوب صورت نگرفته است.(18)
برای تكفیر نیز تعریف هایی شده است:
۱ـ تكفیر، عبارت است از محوشدن سیئات توسط حسنات.
۲ـ تكفیر عبارت است از محوشدن كیفر قلیل توسط پاداش كثیر.
أقوال در مسأله: در این باب دو قول مشهور وجود دارد:
۱. اكثر امامیه و اشاعره و... آن را باطل دانسته و مستلزم قبح می دانند.
۲. جمهور معتزله وخوارج احباط و تكفیر را صحیح می دانند.
نظر شیخ(ره): در مسأله احباط وتكفیر: إیشان با صراحت تمام، احباط عبادات را از جهت عقل و نقل باطل و محال می داند، وی معتقد است كه هرگاه مؤمنی مستحق پاداش شد، تا زمانی كه مؤمن است، هیچ چیزی نمی تواند ثواب او را نابود كند. او تكفیر را همانند احباط باطل می شمارد و هیچ چیزی را جز تفضّل خداوند زایل كننده كیفر نمی داند.البته میان تكفیر و تفضّل تفاوت فاحشی است زیرا اولاً: طبق تعریف متكلمان تكفیر شامل تفضّل نمی شود، ثانیاً: تكفیر به اعمال یا لازم اعمال مكلف برمی گردد اما تفضّل این گونه نیست.

ادله شیخ بر بطلان احباط :

آیات:1. ؤأما الذین آمنوا وعملوا الصالحات فیوفّیهم اُجورهم آل عمران‎/،۵۷ در این آیه خداوند متعال دادن پاداش را برای صالحان مطلقاً تضمین نموده است
۲. فمن یعمل مثقال ذّره خیرا یرهُ. ومن یعمل مثقال ذرّه شراً یره زلزله /7ـ۸ ، طبق این آیه، هیچ طاعت و معصیتی انجام نمی شود مگر كه به آن جزا داده شود.(19)
دلایل عقلی: قائلین به احباط برآنند كه اثبات كنند كه میان ثواب و عقاب نسبت تضاد وجود دارد، أما شیخ به دو دلیل اثبات می كند كه حسنات و سیئات ضد یك دیگر نیستند.
دلیل اول: در اینكه محو شدن هر چیزی از ناحیه ضدش امكان پذیر است شكی درآن نیست، إما بین طاعت و معصیت تضادی وجود ندارد، مقدمه اول مورد قبول همگان است، اما برای مقدمه دوم چنین استدلال می كند: فرمان بری و نافرمانی هر دو از یك جنس و از یك نوع عمل است، عین همان كاری كه برای فرمان بری سر می زند، جایز است برای نافرمانی أنجام شود؛ مانند نشستن در خانه كه اگر با اذن باشد طاعت، و اگر بدون اذن باشد معصیت شمرده می شود، پس بین این دو تضادی وجود ندارد، در نتیجه احباطی در كار نیست.(20)
دلیل دوم: اگر تحابط جایز باشد توالی فاسد ذیل را در بر دارد:
۱.كسی كه به صورت مساوی كار نیك و زشت أنجام داده باشد، باید همانند كسی باشد كه نه معصیت از او سر زده و نه طاعتی را انجام داده، حال آنكه این امر قابل قبول نیست.
۲. كسی كه ثواب زیادی دارد و در مقابل معصیتی نیز از او سر زده است باید مانند كسی باشد كه هیچ معصیتی از او سر نزده است.
۳. فردی كه در ابتدا كار نیك انجام داده وسپس معصیتی از او سر زده كه آن معصیت نسبت به كار نیكش بیشتر است. باید مثل كسی باشد كه اصلا كار نیكی انجام نداده است، همه این امور باطل ومحال است، چون مستلزم ظلم و قبح است، بنابراین احباط، باطل و محال است.(21)

پی نوشت ها:

1. یاد نامه شیخ، ج،۱ ص۱۸۶ .
2. همان ،ص۱۸۹ .
3. همان.
4. شیخ طوسی، فهرست، 185 .
5 . شیخ طوسی ، تفسیرتبیان، ج،۴ص۴۰‎
6. همان ص.186.
7. شیخ طوسی ، الاقتصار فیمایعتلق بالاعتقاد ص 25-26.
8 .شهید مطهری، مجموعه آثار، ج،۶ ص 878.
9.تبیان، ج،۸ ص۴۷۸.
10. شیخ طوس، الرسائل العشر،ص۷۴.
11.شیخ طوسی، تمیهد الاصول، ص 32.
12. شیخ طوسی، تلخیص الشافعی، ج،۱ ص 49.
13. شیخ طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق با الاعتقاد،ص 298.
14. التبیان، ص 561.
15.شیخ طوسی، تلخیص الشافعی، ص 45.
16.شیخ طوسی، الاقتصاد فیمایعتلق بالا عتقاد، ص 307.
17.فرهنگ نامه قرآنی ،ج،۲ ص 639 .
18. الاقتصاد فیما یعتلق بالا عتقاد،ص۲۰۰.
19.التبیان،ج،۱۰ ص۳۹۵.
20. الاقتصاد فیما یعتلق با لا عتقاد، ص 194.
21.همان.

منبع: خرد نامه همشهری

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله