زندگینامه و آثار شیخ الطائفه شیخ طوسى
ابو جعفر محمد بن حسن طوسى ، معروف به «شیخ الطائفه» ، در خراسان، در سال 385 هجرى متولد شد.
او از ستارگان بسیار درخشان جهان اسلام است و در فقه و اصول ، حدیث، تفسیر ، کلام و رجال تالیفات فراوان دارد. خاندان شیخ طوسى تا چند نسل همه از علما و فقها بودهاند. پسرش شیخ ابو على ملقب به «مفید ثانى» فقیه جلیل القدرى است و بنا بر نقل مستدرک (ج 3، ص 498) کتابى به نام «أمالی» دارد و کتاب «النهایة» تالیف پدرش را نیز شرح کرده است. همچنین مطابق نقل کتاب « لؤلؤة البحرین» دختران شیخ طوسى نیز فقیهه و فاضله بودهاند. شیخ ابو على فرزندى به نام «شیخ ابو الحسن» داشت که بعد از پدرش مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل گردید.او (پسر شیخ) در سال 540 هجرى درگذشت.
شیخ در سال 408 هجرى یعنى در 23 سالگى به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سید مرتضى علم الهدى ، ریاست علمى و فتوایى شیعه به او منتقل شد.
شیخ طوسى مدت پنج سال نزد شیخ مفید درس خوانده است. سالیان دراز از خدمت شاگرد مبرز شیخ مفید، سید مرتضى بهرهمند شده است. استادش سید مرتضى در سال 436 هجرى درگذشت و او دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولى بعد به علت یک سلسله آشوبها که در نتیجه خانه و کاشانهاش به تاراج رفت، به نجف مهاجرت کرد و حوزه علمیه نجف را در آنجا تاسیس کرد و در سال 460 هجرى در همان جا درگذشت. مقبره ایشان در نجف معروف است.
شیخ طوسى کتابى در فقه دارد به نام «النهایة» که در قدیم الایام کتاب درسى طلاب بوده است. کتاب دیگر او به نام «المبسوط» که فقه را وارد مرحله جدیدى کرده است و در زمان خود مشروحترین کتاب فقهى بوده است.در کتاب دیگر خود به نام « الخلاف» آراى فقهاى اهل سنت و شیعه را بیان کرده است. شیخ طوسى کتابهاى دیگرى نیز در فقه دارد.قدما تا حدود یک سده پیش، اگر در فقه «شیخ» را به طور مطلق مىگفتند، منظور شیخ طوسى بوده و اگر شیخان مىگفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسى بوده است.
شیخ طوسى یکى از چند چهره معروفى است که در سراسر فقه نام او مىدرخشد.
بعد از رحلت سید مرتضى علم الهدى رهبرى و پرچمدارى شیعه به شیخ طوسى رسید. در این هنگام منزل شیخ در محله کرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود. جهت درک محضر او علما و دانشمندان بسیارى از سراسر سرزمین اسلامى، قصد بغداد را مىنمودند تا افتخار مجالست و شاگردى او را دریابند و از چشمه خروشان علم الهى که بر زبان او جارى مىشد، استفاده برند.
تعداد شاگردان وى از فقها و مجتهدان و علماى شیعه، به بیش از سیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علماى اهل سنت نیز از محضر او استفاده مىکردند.
آوازه علم و دانش و ورع و زهد و تقواى شیخ طوسى، همچنان که از مرزهاى عراق گذشته و به اقصى نقاط دنیا رسیده بود، از دیواره هزارکنگره قصر با عظمت خلیفه عباسى نیز گذشت، به طورى که «القائم بامر الله» خلیفه عباسى، با همکارى آل بویه، کرسى تدریس کلام را در مرکز خلافت به او داد. در آن روزگار براى این کرسى، عظمت و رتبه والایى قائل بودند، به طورى که آن را به بزرگترین دانشمند کشور واگذار مىکردند و این نشانه آن است که در آن زمان بالاتر و والاتر از شیخ طوسى در تمام بغداد و سرزمینهاى اسلامى کس دیگرى نبود که شایستگى تدریس را داشته باشد.
ترکان سلجوقى در سال 447 هجرى با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن حکومت آل بویه را برانداختند. در این زمان عبد الملک وزیر متعصب طغرل بیک، به محلههاى شیعهنشین حمله کرده، به قتل و غارت آنان پرداختند و به خانه شیخ حمله کردند تا وى را به قتل برسانند، ولى چون او را نیافتند، وسایل منزل و کتابهاى او را آتش زدند و نابود ساختند. بعد از این حادثه اسفبار که ضایعات جبرانناپذیرى به جهان علم وارد ساخت، شیخ از بغداد خارج شد و به نجف اشرف رفت.
نجف در آن هنگام ده کوچکى بود که تعداد کمى از شیعیان مشتاق، در جوار بارگاه مولاى متقیان امیر المؤمنین على علیهالسلام زندگى مىکردند.بعد از فروکش کردن خشم و طغیان جاهلان، شیخ در نجف اشرف حوزه علمیهاى تاسیس نمود که بزرگترین حوزه علمیه در میان شیعیان گردید.
شیخ طوسى مؤلف دو کتاب از کتب اساسى و مرجع چهارگانه شیعه است، به نامهاى «تهذیب الأحکام» و «الاستبصار» که هر دو در زمینه روایات و احادیثى است که جنبه فقهى و حکمى دارند. از دیگر تألیفات اوست: النهایة، المبسوط، الخلاف، عدة الأصول، الرجال، الفهرست، تمهید الأصول و التبیان.
شیخ بزرگوار طوسى در شب دوشنبه 22 محرم سال 460 هجرى به رحمت ایزدى پیوست و در نجف اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شد.
بدین ترتیب جهان اسلام یکى از بزرگترین و نامورترین فقیهان خود را از دست داد. شخصیتى که تاریخ کمتر به نظیر او در جامعیت برخورد کرده است و هنوز فقهاى ما از پرتو وجود او برخوردار هستند.
هم اکنون نیز خانه او مسجد شده است.
الأمالی ؛ نوشته شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسى (385 - 460 هجرى).
در کتب تراجم بیش از 30 کتاب با عنوان «أمالی» ذکر شده که کتب بزرگانى چون شیخ مفید، شیخ صدوق و شیخ طوسى از مشهورترین آنها است.
امالى عبارتست از مطالبى که استاد در مجلسها یا زمانهاى خاص از حفظ یا از کتاب خود براى شاگردان مىخوانَد و آنها همه مطالب را مىنویسند، لذا به آن «المجالس» و «عرض المجالس» هم مىگویند.این نوع از تعلیم بهترین نوعى است که در طول تاریخ ثبت شده و دقیقترین روش براى انتقال کاملا صحیح مطالب به شاگردان است.
امالى شیخ طوسى، شامل روایاتى است که شیخ الطائفه در نجف اشرف طى جلسات منظمى براى شاگردان خود املاء مىکرده. این واقعه بعد از آن است که در سال 448 هجرى حوزه نجف از رونق افتاده بود و شیخ طوسى آن را احیاء نمود و شروع به تربیت شاگردان در آن حوزه علمیه مقدس نمود.
اولین مجلس کتاب در سال 455 هجرى بوده و آخرین آنها در سال 458 هجرى برقرار شده و از مجلس 19 تا پایان کتاب روزهاى جمعه بوده که تاریخ دقیق آنها در ابتداى هر مجلس ذکر شده است.
گرچه کتاب امالى ترتیب موضوعى ندارد و از این جهت به دست آوردن یک موضوع خاص در کتاب مشکل به نظر مىرسد ؛ اما با گذرى سریع به کتاب، خواننده آن درمىیابد که روایات اثبات ولایت و فضائل امیرالمؤمنین علیهالسلام حجم زیادى از کتاب را در بر گرفته است. شیخ طوسى با دقت ، تمام سلسله سند روایات را ذکر کرده و کمتر روایت مرسله یا مقطوعه در آنها دیده مىشود ؛ لذا مىتوان چنین گفت که امالى شیخ طوسى روایات منتخبى است که شیخ از بین هزاران روایت که در اختیار داشته انتخاب نموده است.
کتاب امالى از حیث تنوع موضوعات بسیار جالب است، چرا که موضوعات آن از اصول دین و معرفة الله و فضائل معصومین و سیره نبوى تا ادعیه مأثوره و وقایع تاریخى و سیاسى مانند هجرت به حبشه و مقتل امام حسین علیهالسلام و قیام مختار را دربر مىگیرد.
در کنار این روایات ، روایات اخلاقى در موضوعات گوناگون و روایات آداب مانند: آداب خوردن و آشامیدن و آداب مسجد نیز به چشم مىخورد.
امالى شیخ طوسى توسط فرزند بزرگوار او، ابو على طوسى روایت شده و به همین خاطر بعضى، قسمتهایى از کتاب را از ابو على دانستهاند ؛ در حالى که صحیح نیست و تمام این کتاب املاء شیخ است به شاگردانش که از جمله آنها ابو على بوده است.
کتاب حاضر داراى 1537 روایت است که در 46 مجلس تنظیم شدهاند و در چاپ حاضر براى روایات شماره مسلسل زده شده و روایات هر مجلس نیز شماره ردیف خورده است.
از جمله اساتید شیخ طوسى در این کتاب مىتوان به:
1 - شیخ مفید در مجلسهاى 1 تا 9 و 45
2 - ابومفضل شیبانى در مجلسهاى 16 تا 32، که مجلسهایى کوتاه و مختصر است
3 - ابن صلت اهوازى در مجلسهاى 4 و 12 و 41 تا 44
4 - ابن غضائرى در مجلسهاى 15 و 32 و 33 و 34 و 38 و 40
5 - حسین بن ابراهیم قزوینى در مجالس 35 تا 38
6 - ابن شاذان قمى در مجالس 38 و 42 اشاره نمود.
بقیه مجالس نیز از یک یا چند شیخ روایت شده که روایات هر شیخ در مجموعهاى جداى از دیگرى آمده است.
نسخهاى مربوط به سال 580 هجرى در دست است که مجالس با ذکر مشایخ شیخ طوسى شروع مىشود و نام ابو على طوسى در آنها نیست ؛ اما در نسخههاى متأخر از آن ابتداى مجالس نقل ابو على طوسى است از پدرش با ذکر تاریخ نقل.
در چاپ حاضر فهرست آیات و فهرست الفبایى روایات و فهرست اشعار و فهرست مطالب در پایان کتاب آمده و براى تمام روایات عنوان زده شده است.
در پاورقى کتاب تمام روایاتى که شبیه آنها یا خود آنها در جایى دیگر از کتاب تکرار شده آدرس داده شده و تمام روایات کتاب شماره مسلسل خورده است.
الاستبصار فیما اختلف من الأخبار؛
این کتاب مجموعه‌ای است از اخبار اختلافى که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام روایت شده است. شیخ طوسى در این کتاب کلیه روایاتى را که در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روایتى نیز بر خلاف آن آمده، جمع کرده است.
این کتاب چهارمین کتاب از کتب اربعه و از معتبرترین مجموعههاى روایى شیعه به شمار مىآید و هر فقیه و مجتهدى هنگام استنباط احکام شرعى باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد.
کتاب «الاستبصار» شیخ طوسى یکى از کتب اربعه و در ردیف کتاب «کافى» شیخ کلینى و «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق و «تهذیب الاحکام»، کتاب دیگر شیخ طوسى است. شیخ طوسى این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابى بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. خود ایشان در مقدمه کتاب مىفرماید: «گروهى از علماى اصحاب کتاب بزرگ ما به نام «تهذیب الأحکام» و روایاتى که در آن جمع آورى نموده بودم را دیدند و ملاحظه نمودند که شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اکثر روایات فقه و ابواب احکام است و روایتى از اصحاب و کتابها و اصول آنها نیست مگر آنکه در آن آمده مگر برخى روایات شاذ و نادر و آن کتاب سزاوار آن است که گنجینهاى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگیرى علم فقه گردد و علما در یادآورى و متوسطین در کسب مهارت در استنباط احکام شرعى همه از آن کتاب بهرهمند گردند. پس، از من درخواست نمودند تا کتاب دیگرى به نگارش درآورده و در آن احادیث و روایات مخالف را جمع آورى کرده و به بررسى و جمع میان آنها و یا تعیین روایات معتبر بپردازم».
شیخ طوسى در این کتاب ابتدا روایاتى را که معتبر و صحیح مىداند آورده، سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعى بر آن داشته تا روایتى را از قلم نیندازد.پس از آن نیز، به جمع میان روایات و بررسى آنها پرداخته است.
ب) کتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نیز برخوردار است به حدّى که ابن طاووس مىگوید اگر درباره مسئلهاى روایت مخالفى باشد حتما در کتاب استبصار نیز باید به آن اشارهاى شده باشد.
ج) در آغاز هر باب نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن دیگر روایات مطرح شده است.
کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نیست و فقط به ابوابى اشاره دارد که در آن روایات مخالفى وارد شده باشد ؛ ولى ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتابهاى فقهى است یعنى از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان مىپذیرد.
این کتاب داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات است و بخش سوم در بقیه ابواب فقه مانند عقود و ایقاعات و احکام تا حدود و دیات.
شیخ طوسى تعداد احادیث و روایات کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا در آن کم و زیاد نشود. این کتاب شامل 5511 روایت است.
با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار، نام آن پیوسته در لیست کتابهایى بوده است که علما و فقهاى شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه مىدادهاند و از نکات جالب اینست که متن بسیارى از اجازههاى روایى بر پشت نسخههاى این کتاب نوشته شده است.
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده استفاده کرده است. (کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده و کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس گشته بود. این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتابهاى معتبر روایى و نسخههاى اصلى و اولیه بوده است. بسیارى از این نسخهها به خط مؤلفین آن یعنى اصحاب ائمه علیهمالسلام نگاشته شده بود.
متأسفانه کتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بیت علیهمالسلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجینهاى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخههاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بین رفت.) شیخ طوسى حدود چهل سال آنچه مىتوانست از کتابهاى آن کتابخانه استفاده کرد و روایات گهربار ائمه علیهمالسلام را در نوشتههاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و این خود بر ارزش و اعتبار کتابهاى شیخ طوسى بیش از پیش افزوده است.
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذریعة إلى تصانیف الشیعة» مىگوید:«هو أحد الکتب الأربعة و المجامیع الحدیثیة التی علیها مدار استنباط الأحکام الشرعیة عند الفقهاء الاثنی عشریة منذ عصر المؤلف حتى الیوم» یعنى: کتاب استبصار یکى از کتابهاى چهارگانه و یکى از مجموعههاى روایى است که وسیله استنباط احکام شرعى در میان فقهاى شیعه دوازده امامى از زمان مؤلف تا این زمان بوده است.ابن ادریس در کتاب سرائر مىگوید: «کتاب الاستبصار عمله لِما اختُلف فیه من الأخبار بحیث یتوسط و یلائم بین الأخبار».یعنى: کتاب استبصار را شیخ طوسى براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته است.وى در این کتاب روایات و احادیث مخالف را به هم نزدیک کرده و میان آنان توافق در معنا ایجاد مىکند. ابن طاووس در کتاب فتح الابواب مىگوید:«کتاب الاستبصار عمل لأجل ما اختلف من الأخبار فلو کان فی هذه...خلاف فی التحقیق لذکره فی الاستبصار و هذا واضح لأهل التوفیق».یعنى: کتاب استبصار براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته شده است.حال اگر در این باره روایت مخالفى بود حتما شیخ طوسى آن را در کتاب استبصار مىآورد و این نکته براى کسانى که اهل تحقیق و توفیق هستند بسیار روشن است.
این کتاب بسیار مورد توجه و عنایت علماى شیعه قرار گرفته است و شرحهاى فراوانى نیز بر آن نگاشتهاند که اینک به برخى از آنها اشاره مىکنیم:
1 - کتاب جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار نوشته شیخ عبد اللطیف بن على بن احمد بن ابى جامع حارثى شامى عاملى شاگرد شیخ بهائى.
2 - نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهید اول، محمد بن مکى.
3 - شرح استبصار نوشته سید میرزا حسن بن عبد الرسول حسینى زنوزى خوئى (1172 - 1223 هجرى).
4 - شرح استبصار نوشته امیر محمد بن امیر عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1116 هجرى).
5 - شرح استبصار نوشته شیخ عبد الرضا طفیلى نجفى.
6 - شرح استبصار نوشته فقیه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقیه کاظمى، درگذشت بعد از سال 1100 هجرى و معاصر با شیخ حر عاملى.
7 - شرح استبصار نوشته علامه سید محسن بن حسن اعرجى کاظمى (درگذشت 1127 هجرى).
1 - حاشیه شیخ حسن بن زین الدین صاحب معالم
2 - حاشیه مولى محمد امین بن محمد شریف استرآبادى (درگذشت 1033 هجرى).
3 - حاشیه میر محمد باقر بن شمس الدین محمد حسینى مشهور به داماد (درگذشت 1041 هجرى).
4 - حاشیه فاضله حمیده دختر مولى محمد شریف رویدشتى (درگذشت 1087 هجرى).
5 - حاشیه مولى عبد الرشید بن مولى نور الدین شوشترى (درگذشت حدود 1078 هجرى).
6 - حاشیه سید میرزا محمد بن على بن ابراهیم استرآبادى رجالى معروف (درگذشت 1028 هجرى).
7 - حاشیه سید محمد بن على بن حسین موسوى عاملى، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).
8 - حاشیه محدث جزائرى سید نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى (درگذشت 1112 هجرى).
شیخ طوسى در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده ؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مىکند و در پایان کتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روایات از ارسال خارج شده و به روایات مسند ملحق گردند.
اصطلاحا این بخش را «مشیخه» مىنامند، یعنى اساتید و مشایخ.
این بخش از کتاب نیز بسیار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرحهاى فراوانى نگاشتهاند مانند:
1 - مشیخة الاستبصار نوشته مولى شریف على بن حسن
2 - أسانید الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهیم علوى
3 - عواطف الاستبصار نوشته شیخ فخر الدین بن محمد على بن احمد بن طریح نجفى (درگذشت 1085 هجرى)
کتاب حاضر شامل مجموعه روایات فقهى و احکام شرعى است که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام روایت شده است.
شیخ طوسى این کتاب را در شرح و توضیح کتاب «المقنعة» شیخ مفید، استاد بزرگ خود نگاشته است.
کتاب تهذیب الأحکام شامل تمام روایات فروع و احکام شرعى است و براى فقیه و مجتهدى که بخواهد اجتهاد نماید اکثر روایات مورد نیاز را فراهم آورده است.این کتاب شامل مباحث فقهى، استدلالى، اصولى، رجالى و جمع میان اخبار به وسیله شاهد و اعتبار و بسیارى از مباحث سودمند دیگر است.
شیخ طوسى در مقدمه کتاب تهذیب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان مىفرماید:«یکى از دوستانم که مراعات حق ایشان بر من واجب است از من درخواست نمود تا احادیث اصحاب را جمع آورى و موارد اختلاف، تباین، منافات و تضاد میان آن روایات را بررسى نمایم زیرا خبرى نیست مگر آنکه روایتى بر خلاف آن وارد شده است و حدیثى نیست مگر آنکه در برابر آن روایتى که با آن منافات دارد نیز روایت شده.کار اختلاف روایات به آنجا کشیده که مخالفان به ما طعنه مىزنند و این را از بزرگترین عیبهاى مذهب ما به شمار آوردهاند و با این وسیله مىخواهند مذهب ما را باطل اعلام نمایند.آنها مىگویند مشایخ و بزرگان شما همیشه بر مخالفان خود ایراد مىگرفتند که شما در دینتان که با آن خدا را عبادت مىکنید اختلاف دارید و دچار اختلاف کلمه در فروع دین هستید و چنین عقیدهاى را خداى دانا و حکیم اجازه نخواهد داد ؛ اما خودتان نسبت به مخالفانتان بیشتر با هم اختلاف دارید.پس این اختلاف با وجود آنکه اعتراف مىکنید که دلالت بر فساد مىکند دلالت بر فساد مذهب خودتان نیز دارد...در اینجا بود که تصمیم گرفتم درخواست آن دوست عزیز را اجابت کرده و این کتاب را به نگارش درآوردم و اخبار و روایات متعارض را جمع آورى نموده و راه جمع میان آنها را بیان کنم و احادیث صحیح و معتبر را از روایات غیر معتبر جدا سازم.من در این کتاب، رساله استادم شیخ مفید را متن قرار دادهام و در شرح هر بخش از آن به روایات و احادیث وارده و جمع میان آنها اشاره دارم.در آغاز، شیوه من اشاره به تمام روایات بود اعم از روایات اصحاب و مخالفین ولى بعد دیدم که در این صورت نگارش کتاب خیلى به طول خواهد انجامید لذا فقط به روایات اصحاب اکتفا کردم.»
از ویژگیهای این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره داشت :
1 - به مباحث اصول عقاید اشارهاى ندارد و فقط به بیان فروع و احکام شرعى یعنى از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات پرداخته است.
2 - ترتیب عنوانهاى این کتاب همان ترتیب عنوانهاى کتاب المقنعه شیخ مفید است.
3 - ادلهاى که شیخ طوسى در این کتاب به آنها استدلال مىکند:از قرآن، ظاهر، صریح، فحوا، دلیل و یا معناى قرآن است.از روایات، احادیث قطعى مانند خبر متواتر و اخبار داراى قرائن قطعى دال بر صحت آنها است.از اجماع، به اجماع مسلمین و یا اجماع علماى شیعه است و در آخر به روایات مشهور میان اصحاب نیز اشاره دارد.
4 - شیخ طوسى به روایات مخالف اشاره کرده و به وجه جمع یا وجه فساد آنها مانند ضعف سند یا عمل اصحاب به خلاف آن نیز اشاره مىکند.
شیخ طوسى از سال 410 هجرى، در سن 25 سالگى شروع به نگارش این کتاب کرده است.
وى کتاب طهارت و صلات را در زمان حیات استاد خود شیخ مفید نگاشته است، یعنى تا قبل از 413 هجرى و بقیه آن را بعد از آن زمان به اتمام رسانده است.
این کتاب قبل از کتاب استبصار نگاشته شده است.
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده بهرهمند بوده است.
1 - کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده است.
2 - کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس شده بود.
این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتابهاى معتبر روایى و نسخههاى اصلى و اولیه، که به خط مؤلفین آنها نگاشته شده، بوده است. این کتاب شامل 393 باب و 13590 حدیث است.
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذریعه الى تصانیف الشیعه» درباره این کتاب مىفرماید:«کتاب تهذیب الأحکام نوشته شیخ الطائفه، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى است.این کتاب یکى از کتابهاى چهارگانه و یکى از مجموعههاى روایى قدیمى معتبر شیعه امامیه از زمان نگارش تا زمان حاضر است.جزء اول از نسخه اصل آن که به خط مؤلف آن شیخ طوسى است در این زمان نیز موجود است».
در آخر کتاب «مشیخه» آمده و آن سند شیخ طوسى به کتابهایى است که از آنها روایت نقل کرده.
وى در پایان کتاب مىگوید:«هم اکنون که به یارى خداوند متعال از نگارش این کتاب فارغ گشتهام، طرق و اسنادى را که از طریق آنها این اصول و کتابهاى روایى را روایت کردهام به صورت مختصر مىآورم تا به این شکل روایات کتاب از حالت ارسال خارج گشته و به باب مسندات ملحق گردند».
شیخ طوسى سپس به ذکر سند خود به هر یک از روات و یا کتابهاى آنها که در تهذیب از آنها روایت نقل کرده مىپردازد. بر مشیخه کتاب تهذیب شرحهایى نگاشته شده است مانند:
1 - شرح علامه سید هاشم توبلى به نام «تنبیه الأریب و تذکرة اللبیب فی إیضاح رجال التهذیب».
2 - شرح حضرت آیة الله بروجردى به نام «تجرید أسانید التهذیب».
3 - شرح مشیخه تهذیب الأحکام نوشته حجة الاسلام سید حسن موسوى خرسان.
بر کتاب تهذیب الأحکام شیخ طوسى شرحهاى فراوانى نیز نگاشته شده است که اینک به برخى از آنها اشاره مىکنیم:
1 - شرح سید محمد، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).
2 - شرح قاضى نور الله شهید در سال 1019 هجرى به نام«تذهیب الأکمام».
3 - شرح مولى عبد الله شوشترى (درگذشت 1021 هجرى).
4 - شرح شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانى (درگذشت 1030 هجرى).
5 - شرح مولى محمد امین استرآبادى (درگذشت 1036 هجرى).
6 - شرح عبد اللطیف جامعى شاگرد شیخ بهائى (درگذشت 1050 هجرى).
7 - شرح مولى محمد تقى مجلسى اول (درگذشت 1070 هجرى).
8 - شرح مولى محمد طاهر بن محمد حسین شیرازى قمى (درگذشت 1098 هجرى).
9 - شرح محقق شیروانى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1099 هجرى).
10 - شرح علامه مجلسى به نام«ملاذ الأخیار» (درگذشت 1111 هجرى).
بر این کتاب حاشیههاى گوناگونى نیز نگاشته شده است مانند:
1 - حاشیه قاضى نور الله شوشترى
2 - حاشیه وحید بهبهانى
3 - حاشیه آقا جمال الدین خوانسارى
4 - حاشیه شیخ حسن صاحب معالم
5 - حاشیه میرزا عبد الله افندى صاحب ریاض
6 - حاشیه علامه مجلسى
7 - حاشیه سید میرزا محمد بن على استر آبادى رجالى معروف
8 - حاشیه شیخ محمد سبط شهید ثانى
9 - حاشیه شیخ محمد على بلاغى
10 - حاشیه سید نجم الدین جزائرى
بر این کتاب فهرستهاى گوناگونى نگاشته شده است مانند:
فهرست تهذیب الأحکام نوشته محمد جعفر از علماى قرن یازدهم هجرى.
فهرست تهذیب الأحکام نوشته مولى عبد الله بن حاج محمد بشروى تونى معروف به فاضل تونى.
این کتاب توسط محمد یوسف بن محمد ابراهیم گورکانى به فارسى ترجمه شده است.
کتاب الغیبه از بهترین و مهمترین و کاملترین منابع شیعه در مورد مسئله غیبت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف است.در این کتاب به علت و انگیزه غیبت امام زمان و حکمت الهى که موجب آن گردیده اشاره شده است.
شیخ طوسى در نگارش این اثر ارزشمند و گرانبها شیوههایى نو و ابتکارى به کار گرفته و به تمام جوانب غیبت امام زمان اشاره نموده و با استدلال به قرآن و روایات پیامبر و ائمه معصومین علیهمالسلام و حکم عقل به پاسخ گویى شبهات و اشکالات مخالفین پرداخته است.
این کتاب شامل بسیارى از فضایل امام زمان است و سیره و روش آن حضرت در زمان غیبت و هنگام ظهور را بیان کرده و بسیارى از علائم ظهور صاحب الزمان، خاتم اوصیاء، امام مهدى علیه افضل الصلاة و السلام را ذکر نموده است.
کتاب الغیبه شیخ طوسى از بهترین کتابهایى است که توسط علماى شیعه درباره امام زمان، حجة بن الحسن «أرواحُنا لِمَقدَمهِ الفِداء» نگاشته شده و شامل بهترین دلایل عقلى و شرعى بر وجود امام زمان و غیبت و ظهور آن حضرت در آخر الزمان است.
این کتاب از زمان نگارش تا حال در طول هزار سال پیوسته مورد توجه علما و فقهاى شیعه بوده و بزرگان در تألیفات خود بسیار به آن استناد کرده و از آن نقل نمودهاند.
علامه، شیخ آقا بزرگ تهرانى درباره این کتاب مىفرماید:«و کتاب الغیبة للشیخ الطوسى - هذا - هو من الکتب القدیمة الذى یمتاز على غیره، فانه قد تضمن اقوى الحجج و البراهین العقلیة و النقلیة على وجود الامام الثانی عشر محمد بن الحسن صاحب الزمان علیهالسلام و على غیبته فى هذا العصر ثم ظهوره فى آخر الزمان فیملأ الأرض قسطا و عدلا بعد ما ملئت ظلما و جورا».
یعنى:«کتاب الغیبة نوشته شیخ طوسى از کتابهاى قدیمى است که بر بسیارى از کتابهاى دیگر برترى دارد.این کتاب شامل بهترین حجتها و محکمترین برهانهاى عقلى و نقلى بر وجود امام دوازدهم، حجة بن الحسن العسکرى، صاحب الزمان عجل الله تعالى فرجه الشریف و غیبت آن حضرت در این زمان و ظهورشان در آخر الزمان است.آن حضرت کسى است که جهان را بعد از آن که پر از ظلم و فساد شده باشد پر از عدل و داد خواهد کرد».
شیخ طوسى در مقدمه کتاب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان مىفرماید: «من این کتاب را به درخواست شیخ بزرگوار که خداوند عمر ایشان را طولانى گرداند نگاشتم.ایشان درخواست فرموده بودند تا کتابى در باره غیبت صاحب الزمان املا نمایم و در آن سبب غیبت آن حضرت و علت طول کشیدن آن و...را بیان نمایم و اینکه چرا آن حضرت ظهور نمىکند؟ آیا مانعى در کار است؟ آن مانع چیست؟ و چرا ما نیازمند به آن حضرت هستیم؟من هم درخواست این شیخ بزرگوار را اجابت نموده و امر ایشان را اطاعت کردم، اگر چه وقتم کم و فکرم مشغول و مشکلات و موانع زندگى نیز فراوان است و حوادث ناگوار در این دوران یکى پس از دیگرى اتفاق مىافتد.من در این کتاب به نکاتى اشاره خواهم داشت که هیچ جاى شک و تردیدى باقى نگذارد و سخنم را نیز طولانى نمىکنم چرا که اصحاب و اساتید و مشایخ ما در این باره کتابهاى فراوانى نگاشتهاند و در آن به شرح و بسط کامل مسئله امامت پرداختهاند.من در این کتاب در صدد پاسخ گویى به سؤالات گوناگون در این باره هستم و براى تایید سخنان خود به برخى از روایات نیز استناد خواهم کرد تا موجب تأکید و پذیرش آن از جانب علاقه مندان به روایات گردد و از خداوند متعال در انجام این مهم یارى مىجویم».
شیخ طوسى در بخشى از این کتاب مىفرماید:«جواب الاعتراض عن طول عمر الحجة الى هذا الوقت الذى هو سنة 447» و در جاى دیگر مىفرماید:«تا این زمان یعنى سال 444 هجرى...»
پس تاریخ نگارش این کتاب حدودا 444 تا 447 هجرى بوده است یعنى 13 سال قبل از وفات شیخ و در دورانى که ایشان در بغداد به سر مىبردند.
با توجه به تاریخ نگارش کتاب مىتوان فهمید که نگارش آن قبل از آتش سوزى کتابخانه شیخ طوسى بوده و شیخ در هنگام نگارش کتاب به خیلى از منابع مهم و اصول قدما و کتابهاى معتبر خطى و نسخههاى اولیه آن دست رسى داشته و این خود بر ارزش و اعتبار کتاب مىافزاید.
کتابخانه شیخ طوسى از بزرگترین کتابخانههاى مهم آن دوران و از غنىترین آنها به شمار مىرفته که شامل بسیارى از نسخههاى منحصر به فرد و اصول چهارصدگانه شیعه بوده و بسیارى از آنها به دست یاران ائمه علیهمالسلام نگاشته شده بود و سوختن آن کتابخانه یکى از غم انگیزترین حوادث ناگوار جهان اسلام به شمار مىآید.
نکته مهم دیگر آنکه اکثر کتابهاى شیخ طوسى و مهمترین آنها با استفاده از کتابهاى این کتابخانه نگاشته شده و این هم موجب حفظ و بقاى مطالب ارزشمند آن کتابها گردیده و هم موجب ارزش و اعتبار فراوان کتابهاى شیخ طوسى گشته است.
موضوع کتاب بیان اسامى مصنفین شیعه و کتابهایى که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسى به آنها می‌باشد.
فهرست نویسى را مىتوان یکى از بخشهاى علم رجال به حساب آورد ؛ چرا که معمولا بیشترین حجم کتابهاى ذکر شده در فهرستها را کتب روایى تشکیل مىدهد و سند مؤلف کتاب به آنها در کنار نام هر یک ذکر مىشود.
از میان پنج کتاب اصلى رجال سه کتاب، موضوعشان رجال و دو کتاب دیگر در موضوع فهرست مىباشند.
کتب رجال عبارتند از: رجال کشى، رجال شیخ طوسى(الابواب) و رجال ابن غضائرى
و دو کتاب فهرست عبارتند از؛ فهرست نجاشى با نام «فهرست اسماء مصنفی الشیعه» که به رجال نجاشى نیز معروف است و فهرست شیخ طوسى (کتاب حاضر)
البته این پنج کتاب اولین کتابهاى نوشته شده در این فن نیستند ؛ بلکه اولین متنهاى موجود در زمان ما مىباشند و الا چندین عنوان کتاب دیگر در قرنهاى اول و دوم و سوم هجرى تألیف شده که متن هیچیک به دست ما نرسیده است.
اصول پنج گانه رجال معتبرترین منبع براى دستیابى به اطلاعات رجالى محسوب مىشوند و آنچه در این کتب پیرامون شخصیتى آمده بهترین دلیل بر وثاقت یا عدم وثاقت اوست.
بنا بر این به استثناى رجال ابن غضائرى که در صحت مطالب آن تردیدهایى شده، هیچ شبههاى در سندیت منقولات کتب چهارگانه رجال وجود ندارد و این بالاترین درجه اعتبارى است که براى یک کتاب فرض مىشود. نزدیکى زمان نگارش این کتب به عصر روات نیز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مىافزاید، چرا که معمولا مستند به حس هستند نه حدس.
شیخ بزرگوار طوسى، در مقدمه فهرست علت اقدام خویش به نوشتن این کتاب را چنین بیان مىکند:«من دیدم عدهاى از بزرگان امامیه کتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تألیف شده در شیعه، نوشتهاند ؛ اما هیچیک به طور کامل آنها را جمع آورى نکرده، بلکه هر کس تنها کتب کتابخانه خویش و آنچه اجازه روایتش را گرفته نقل کرده است.در این میان تنها ابو الحسین احمد بن حسین (ابن غضائرى) چنین کارى کرده و دو کتاب نوشته، یکى شامل اسامى کتب و دیگرى اسامى اصول و متأسفانه این دو کتاب را کسى استنساخ نکرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثه او از بین رفتند...»
شیخ طوسى که نزدیک به 50 تألیف در رشتههاى مختلف دارد در موضوع رجال نیز سه کتاب مشهور دارد و در حقیقت، از اصول چهارگانه رجال که معتبرترین کتب رجال مىباشند سه عنوان متعلق به شیخ الطائفه است.این سه کتاب عبارتند از:
1 – الفهرست؛ کتاب حاضر در برنامه، که شیخ طوسى مؤلفین و سند خویش به آنها را ذکر کرده و در کنار آن، بعضى کتابهاى آنها و وثاقت و اعتبارشان را هم متذکر شده است.
2 – الأبواب؛ معروف به رجال شیخ طوسى، که بر طبق طبقات اصحاب پیامبر صلىاللهعلیهوآله و ائمه علیهمالسلام تنظیم شده و به علمایى که هیچیک از ائمه را درک نکردهاند ختم شده است.
این کتاب که پس از فهرست تألیف شده، هدفش ذکر نام روات بوده و قصد جدا کردن ممدوحین را از مذمومین ندارد.
3 - اختیار الرجال یا اختیار معرفة الرجال؛ این کتاب مهذب کتاب «معرفة الناقلین» کشى است که اصل آن از بین رفته و تنها راه دسترسى به مطالب آن کتاب، که یکى از اصول چهارگانه رجال شیعه است همین کتاب مىباشد.
از ویژگیهای این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) این کتاب در ردیف مهمترین منابع براى شناخت اعتبار راویان شیعه و از عمدهترین منابع است.
ب) هدف اصلى از تألیف کتاب معرفى مؤلفین شیعه و کتب آنها است، لذا راویانى که کتابى ننوشتهاند نامشان در این کتاب نیامده است.
ج) در این کتاب بعضى از مؤلفین شیعه ذکر نشدهاند (مانند آنها که شیخ طریقى به آنها ندارد).
د) در ضمن بیان شرح حال بعضى، جرح و تعدیلى نسبت به برخى دیگر از روات ذکر شده، مانند:تضعیف کثیر بن عیاش قطّان در ترجمه زیاد بن منذر (شماره 293).
ه) شیخ طوسى عناوین مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، کنیهها و اختلافات پیرامون آنها را در موارد فراوانى تذکر داده است.
و) در جاى جاى فهرست، هنگام ذکر یک نام، تاریخهایى مانند ولادت و وفات و...نیز آمده است.
ز) تذکراتى مانند عرضه کتاب بر معصومین علیهمالسلام و تصحیح کتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر یک کتاب و یا روایات کسى مانند مراسیل ابن ابى عمیر و...نیز از مطالب موجود در این کتاب مىباشد.
جواب آن است که چنین نیست ؛ زیرا کسى که با کتاب فهرست مأنوس باشد مىداند شیخ عمده نقلش در این کتاب از 5 نفر است: شیخ مفید - ابن غضائرى - ابن حاشر - ابن ابى جید و ابن صلت اهوازى و از غیر اینها در موارد کمى نقل کرده است و با تتبع در کتاب بدست مىآید که «عده» و «جماعت» معمولا شامل شیخ مفید است و دیگران.بنا بر این شبههاى در وثاقت روایات کتاب وجود نخواهد داشت.
2 - شیخ، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشته است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد.
پس آمدن نام افراد در این کتاب یک مدح عام را از جانب شیخ شامل او مىکند (رجال نجاشى و فهرست منتجب الدین و معالم العلماء نیز اینچنین هستند).
کتاب «الفهرست» داراى چنین ترتیبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عدهاى آن را مرتب نمودهاند از جمله:
1 - توسط شیخ على بن عبد الله مقشاعى بحرانى، متوفاى 1127 هجرى.
2 - بوسیله مولى عنایة الله قهپایى، متوفاى بعد از 1126 هجرى.(ایشان متن کتاب را در مجمع الرجال خویش هم آورده است).
3 - در سال 1005 هجرى به ترتیب الفبایى کامل در آمده که ظاهرا چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.
کتاب شریف «الفهرست» توسط محقق حلى، ابو القاسم جعفر بن حسن بن یحیى، صاحب شرایع الإسلام (متوفاى 676 هجرى) تلخیص شده و نام کتابها و سندهاى شیخ به آنها را حذف کرده و تنها نام مصنفین را با خصوصیاتشان باقى گذاشته است.ایشان کتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب کرده است.
همچنین شیخ سلیمان بن عبد الله بحرانى ماحوزى (متوفاى 1121 هجرى) کتاب را شرح کرده و نام آن را «معراج الکمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.
فهرست شیخ به جهت اهمیت و اعتبارى که داشته توسط برخى از بزرگان تکمیل شده و تتمهاى بر آن نگاشتهاند، از جمله:
1 - شیخ منتجب الدین، متوفاى بعد از 585 هجرى کتاب فهرست خویش را به عنوان تتمهاى بر فهرست شیخ نوشته و در آن اسامى مؤلفین شیعه را از زمان شیخ طوسى تا عصر خویش آورده است.
2 - معالم العلماء توسط ابن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى 588 هجرى) تألیف شد و 300 مصنف را به فهرست شیخ اضافه نمود.
کتاب فهرست توسط شیخ طوسى براى فرزند فقیه و گرانقدرش، ابو على طوسى قراءت شد.ابو على نیز آن را براى ابن رطبه سوراوى قراءت نمود.وى نیز کتاب را براى ابو البرکات عبداد قراءت کرد.
نسخه حاضر املاء ابوالبرکات عبداد است که در 16 جمادى الأولى سال 587 هجرى آن را املاء نموده است.
کتاب حاضر که داراى ترتیب الفبایى است در مجموع 888 نفر از مؤلفین شیعه را نام برده است.البته به این تعداد باید کسانى که در ضمن ترجمه دیگرى نام برده شده اند نیز اضافه شود که در مجموع نزدیک به 900 نفر مىشود.
در اعتبار اصل کتاب هیچ شبههاى نیست ؛ اما دو نکته پیرامون نسخههاى کتاب قابل توجه است:
اول اینکه: در بین چند نسخه خطى موجود از کتاب یک نسخه تفاوت کلى و عمدهاى با بقیه نسخهها دارد.
ظاهرا مسئله چنین است که شیخ طوسى ابتدا نسخهاى از کتاب نوشته و زمانیکه براى بار دوم کتاب را مىنگاشته تغییراتى در آن داده است و احتمالا عدهاى، از همان نسخه اول استنساخ کردهاند.
از قرائن پیداست نسخه تنها، ابتدا نوشته شده و بقیه نسخهها از نسخه دوم شیخ مىباشند.مثلا در نسخه اول (تنها) پس از ذکر نام سید مرتضى دعا براى طول عمرش شده (طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أیامه)، و در بقیه نسخهها (رضى الله عنه) آمده و تاریخ وفات او نیز ذکر شده است.
دوم اینکه: از کتاب دو نسخه چاپى متفاوت در دست است.یکى چاپ نجف اشرف از سال 1356 هجرى و دیگرى چاپ هند مربوط به سال 1271 هجرى.
در چاپ نجف ترتیب اصلى کتاب حفظ شده و داراى اشکالات کمى است، اما در چاپ هند ترتیب کتاب را به صورت الفبایى درآوردهاند و متأسفانه در آن تصرفاتى کردهاند که کتاب از اعتبار و ارزش افتاده است.بنا بر این چاپ نجف معتبرتر بوده و داراى ارزش بیشترى است.
این کتاب توسط شیخ الطائفة، ابو جعفر، محمد بن حسن بن على طوسى از بزرگترین علماى شیعه در قرن پنجم هجرى و بارزترین شاگرد شیخ مفید نگاشته شده است.
رجال شیخ طوسى کتابى است که از جهات مختلف داراى اعتبار ویژهاى است از جمله آنکه :
این کتاب از اصول پنج گانه اولیه رجال است و تمام کسانى که پیرامون رجال مطلب نوشتهاند ناگزیر از رجوع به این اصول مىباشند.
نویسنده کتاب حاضر، شیخ طوسى است که وسعت اطلاعات او و تخصص بالاى وى در رشتههاى مختلف علوم بر کسى پوشیده نیست.او کسى است که در بیشتر رشتههاى علوم اسلامى کتاب نوشته و کتابهاى او مرجعى کاملا مطمئن براى محققین در طول هزار سال بوده و هست.
تاریخ تألیف این کتاب با توجه به ارجاعات شیخ به فهرست در این کتاب، در اواخر عمر شیخ بوده و این ویژگى مهمى براى یک اثر است که در اوج دوران علمى یک مؤلف نوشته شده باشد.
شیخ مطالب این کتاب را از منابع متعدد و اصول فراوانى که در اختیار داشته جمع آورى نموده و پس از او منابع مذکور از بین رفته و تنها راه دستیابى ما به مطالبشان همین اصول رجال است.
کتاب حاضر، تنها قصد جمع آورى و شمارش اصحاب معصومین علیهمالسلام را دارد.به همین جهت اشارهاى به مدح و ذم افراد ندارد مگر در مواردى که براى رفع شبهه و مانند آن تذکر داده است.
شیخ طوسى در مقدمه کتاب انگیزه و داعى خویش را بر نوشتن این کتاب چنین بیان نموده که"چون شیخ فاضل چندین بار از من خواسته کتابى مشتمل بر اسامى راویان از پیامبر صلىاللهعلیهوآله و ائمه بعد از او و کسانى که از آنها مستقیما روایت نکردهاند تهیه کنم، بخاطر اجابت خواسته او کتاب حاضر را نوشتم و براى سهولت هر چه بیشتر در بازیابى مطالب کتاب، آن را بر اساس حروف الفباء مرتب کردم."
شیخ کتاب «الجمل و العقود» را نیز به درخواست او نگاشته است.
با قطع نظر از «اختیار معرفة الرجال» که تهذیب کتاب رجال کشى است توسط شیخ طوسى، از این عالم بزرگوار دو کتاب در موضوع رجال به یادگار مانده که عبارتند از «رجال» و «فهرست».
گرچه موضوع هر دو کتاب رجال است و هر دو از اصول اولیه رجال مىباشند اما تفاوتهاى عمدهاى با هم دارند از جمله اینکه:
-کتاب «فهرست شیخ» با هدف شمارش مصنفین شیعه است و در ضمن، طریق مؤلف به هر کتاب هم ذکر شده است.بنا بر این در اکثر موارد ذکر نام یک شخص در این کتاب دال بر شیعه بودن اوست ؛ گرچه امامى و اثنا عشرى بودن او ثابت نمىشود و ممکن است واقفى یا زیدى یا...باشد.اما کتاب رجال براى جمع آورى نام اصحاب معصومین علیهمالسلام تهیه شده و هیچگونه توجهى به مذهب افراد ندارد، لذا کسانى چون معاویه و عمرو بن عاص نیز در شمار اصحاب پیامبر ذکر شدهاند.
- در کتاب فهرست تنها شیعیانى که داراى تألیف بودهاند را مىتوان یافت و روات فاقد کتاب توسط شیخ به شمارش در نیامدهاند.در صورتى که رجال نظر به راوى بودن دارد (چه مؤلف کتابى باشد چه نباشد) و به همین جهت نام کسانى از اصحاب معصومین علیهمالسلام که روایتى از معصوم نقل نکردهاند در این کتاب ذکر نشده است.
- با توجه به این نکات «فهرست» شامل نام مصنفین شیعه است و «رجال» شامل نام اصحاب معصومین که روایتى از آنها نقل کرده باشند.
-ذکر نام هر کس در کتاب «رجال» هیچ مدحى براى او تلقى نمىشود، بخلاف «فهرست» که حد اقل، شیعه بودن، در مقابل سنى بودن را اثبات مىکند.
رجال شیخ طوسى بر اساس طبقات روات از زمان پیامبر صلىاللهعلیهوآله تا امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف مرتب شده و پس از آن، بابى به عنوان کسانیکه از هیچ معصومى مستقیما روایت نقل نکردهاند آمده و شامل افراد متأخر از زمان ائمه و کسانى است که هم عصر ائمه بودهاند اما روایتى از آن بزرگواران نقل نکردهاند.
هر یک از معصومین عنوانى مستقل است که ذیل آن به تعداد حروف الفباء ابوابى گشوده شده و هر حرف یک باب مستقل است ؛ اما در ترتیب اسماء تنها حروف اول آنها رعایت شده و در بیشتر ابواب شیخ طوسى شاخصترین افراد آن باب را اولین نام قرار داده است (البته این کلیت ندارد و در بعضى موارد خلاف آن هم دیده مىشود).
پس از این ابواب، بابى به عنوان «الکنى» و بابى به عنوان «النساء» نیز اضافه شده است.
در این کتاب ابتدا نام و کنیه و لقب و نسبت افراد آمده و در بعضى موارد رابطه او با معصوم نیز ذکر شده است.
طبقه روات و برخى تاریخها و توثیقات و تصنیفات نیز بالمناسبة آمده است.
خصوصیت دیگر کتاب آن است که کمتر توجهى به مذهب یا جرح و تعدیل افراد شده و در اکثر موارد تنها نام افراد ذکر شده و هیچ توضیح اضافهاى براى آنها نیامده است.البته از امام کاظم علیهالسلام به بعد این سرى نکات بیشتر ذکر شده است.
نکتهاى دیگر که در اینجا تذکر آن لازم است آنکه مقصود از اصحاب یک امام در این کتاب کسانى هستند که از آن امام روایت نقل کرده باشند نه صرف دیدار و ملاقات امام ؛ بنا بر این مثلا شیخ طوسى ابن ابى عمیر را از اصحاب امام رضا علیهالسلام مىداند با اینکه او امام کاظم علیهالسلام را هم درک کرده اما از او روایتى ندارد.
منبع: شیعه نیوز
او از ستارگان بسیار درخشان جهان اسلام است و در فقه و اصول ، حدیث، تفسیر ، کلام و رجال تالیفات فراوان دارد. خاندان شیخ طوسى تا چند نسل همه از علما و فقها بودهاند. پسرش شیخ ابو على ملقب به «مفید ثانى» فقیه جلیل القدرى است و بنا بر نقل مستدرک (ج 3، ص 498) کتابى به نام «أمالی» دارد و کتاب «النهایة» تالیف پدرش را نیز شرح کرده است. همچنین مطابق نقل کتاب « لؤلؤة البحرین» دختران شیخ طوسى نیز فقیهه و فاضله بودهاند. شیخ ابو على فرزندى به نام «شیخ ابو الحسن» داشت که بعد از پدرش مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل گردید.او (پسر شیخ) در سال 540 هجرى درگذشت.
شیخ در سال 408 هجرى یعنى در 23 سالگى به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سید مرتضى علم الهدى ، ریاست علمى و فتوایى شیعه به او منتقل شد.
شیخ طوسى مدت پنج سال نزد شیخ مفید درس خوانده است. سالیان دراز از خدمت شاگرد مبرز شیخ مفید، سید مرتضى بهرهمند شده است. استادش سید مرتضى در سال 436 هجرى درگذشت و او دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولى بعد به علت یک سلسله آشوبها که در نتیجه خانه و کاشانهاش به تاراج رفت، به نجف مهاجرت کرد و حوزه علمیه نجف را در آنجا تاسیس کرد و در سال 460 هجرى در همان جا درگذشت. مقبره ایشان در نجف معروف است.
شیخ طوسى کتابى در فقه دارد به نام «النهایة» که در قدیم الایام کتاب درسى طلاب بوده است. کتاب دیگر او به نام «المبسوط» که فقه را وارد مرحله جدیدى کرده است و در زمان خود مشروحترین کتاب فقهى بوده است.در کتاب دیگر خود به نام « الخلاف» آراى فقهاى اهل سنت و شیعه را بیان کرده است. شیخ طوسى کتابهاى دیگرى نیز در فقه دارد.قدما تا حدود یک سده پیش، اگر در فقه «شیخ» را به طور مطلق مىگفتند، منظور شیخ طوسى بوده و اگر شیخان مىگفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسى بوده است.
شیخ طوسى یکى از چند چهره معروفى است که در سراسر فقه نام او مىدرخشد.
بعد از رحلت سید مرتضى علم الهدى رهبرى و پرچمدارى شیعه به شیخ طوسى رسید. در این هنگام منزل شیخ در محله کرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود. جهت درک محضر او علما و دانشمندان بسیارى از سراسر سرزمین اسلامى، قصد بغداد را مىنمودند تا افتخار مجالست و شاگردى او را دریابند و از چشمه خروشان علم الهى که بر زبان او جارى مىشد، استفاده برند.
تعداد شاگردان وى از فقها و مجتهدان و علماى شیعه، به بیش از سیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علماى اهل سنت نیز از محضر او استفاده مىکردند.
آوازه علم و دانش و ورع و زهد و تقواى شیخ طوسى، همچنان که از مرزهاى عراق گذشته و به اقصى نقاط دنیا رسیده بود، از دیواره هزارکنگره قصر با عظمت خلیفه عباسى نیز گذشت، به طورى که «القائم بامر الله» خلیفه عباسى، با همکارى آل بویه، کرسى تدریس کلام را در مرکز خلافت به او داد. در آن روزگار براى این کرسى، عظمت و رتبه والایى قائل بودند، به طورى که آن را به بزرگترین دانشمند کشور واگذار مىکردند و این نشانه آن است که در آن زمان بالاتر و والاتر از شیخ طوسى در تمام بغداد و سرزمینهاى اسلامى کس دیگرى نبود که شایستگى تدریس را داشته باشد.
ترکان سلجوقى در سال 447 هجرى با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن حکومت آل بویه را برانداختند. در این زمان عبد الملک وزیر متعصب طغرل بیک، به محلههاى شیعهنشین حمله کرده، به قتل و غارت آنان پرداختند و به خانه شیخ حمله کردند تا وى را به قتل برسانند، ولى چون او را نیافتند، وسایل منزل و کتابهاى او را آتش زدند و نابود ساختند. بعد از این حادثه اسفبار که ضایعات جبرانناپذیرى به جهان علم وارد ساخت، شیخ از بغداد خارج شد و به نجف اشرف رفت.
نجف در آن هنگام ده کوچکى بود که تعداد کمى از شیعیان مشتاق، در جوار بارگاه مولاى متقیان امیر المؤمنین على علیهالسلام زندگى مىکردند.بعد از فروکش کردن خشم و طغیان جاهلان، شیخ در نجف اشرف حوزه علمیهاى تاسیس نمود که بزرگترین حوزه علمیه در میان شیعیان گردید.
شیخ طوسى مؤلف دو کتاب از کتب اساسى و مرجع چهارگانه شیعه است، به نامهاى «تهذیب الأحکام» و «الاستبصار» که هر دو در زمینه روایات و احادیثى است که جنبه فقهى و حکمى دارند. از دیگر تألیفات اوست: النهایة، المبسوط، الخلاف، عدة الأصول، الرجال، الفهرست، تمهید الأصول و التبیان.
شیخ بزرگوار طوسى در شب دوشنبه 22 محرم سال 460 هجرى به رحمت ایزدى پیوست و در نجف اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شد.
بدین ترتیب جهان اسلام یکى از بزرگترین و نامورترین فقیهان خود را از دست داد. شخصیتى که تاریخ کمتر به نظیر او در جامعیت برخورد کرده است و هنوز فقهاى ما از پرتو وجود او برخوردار هستند.
هم اکنون نیز خانه او مسجد شده است.
الأمالی ؛ نوشته شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسى (385 - 460 هجرى).
در کتب تراجم بیش از 30 کتاب با عنوان «أمالی» ذکر شده که کتب بزرگانى چون شیخ مفید، شیخ صدوق و شیخ طوسى از مشهورترین آنها است.
امالى عبارتست از مطالبى که استاد در مجلسها یا زمانهاى خاص از حفظ یا از کتاب خود براى شاگردان مىخوانَد و آنها همه مطالب را مىنویسند، لذا به آن «المجالس» و «عرض المجالس» هم مىگویند.این نوع از تعلیم بهترین نوعى است که در طول تاریخ ثبت شده و دقیقترین روش براى انتقال کاملا صحیح مطالب به شاگردان است.
امالى شیخ طوسى، شامل روایاتى است که شیخ الطائفه در نجف اشرف طى جلسات منظمى براى شاگردان خود املاء مىکرده. این واقعه بعد از آن است که در سال 448 هجرى حوزه نجف از رونق افتاده بود و شیخ طوسى آن را احیاء نمود و شروع به تربیت شاگردان در آن حوزه علمیه مقدس نمود.
اولین مجلس کتاب در سال 455 هجرى بوده و آخرین آنها در سال 458 هجرى برقرار شده و از مجلس 19 تا پایان کتاب روزهاى جمعه بوده که تاریخ دقیق آنها در ابتداى هر مجلس ذکر شده است.
گرچه کتاب امالى ترتیب موضوعى ندارد و از این جهت به دست آوردن یک موضوع خاص در کتاب مشکل به نظر مىرسد ؛ اما با گذرى سریع به کتاب، خواننده آن درمىیابد که روایات اثبات ولایت و فضائل امیرالمؤمنین علیهالسلام حجم زیادى از کتاب را در بر گرفته است. شیخ طوسى با دقت ، تمام سلسله سند روایات را ذکر کرده و کمتر روایت مرسله یا مقطوعه در آنها دیده مىشود ؛ لذا مىتوان چنین گفت که امالى شیخ طوسى روایات منتخبى است که شیخ از بین هزاران روایت که در اختیار داشته انتخاب نموده است.
کتاب امالى از حیث تنوع موضوعات بسیار جالب است، چرا که موضوعات آن از اصول دین و معرفة الله و فضائل معصومین و سیره نبوى تا ادعیه مأثوره و وقایع تاریخى و سیاسى مانند هجرت به حبشه و مقتل امام حسین علیهالسلام و قیام مختار را دربر مىگیرد.
در کنار این روایات ، روایات اخلاقى در موضوعات گوناگون و روایات آداب مانند: آداب خوردن و آشامیدن و آداب مسجد نیز به چشم مىخورد.
امالى شیخ طوسى توسط فرزند بزرگوار او، ابو على طوسى روایت شده و به همین خاطر بعضى، قسمتهایى از کتاب را از ابو على دانستهاند ؛ در حالى که صحیح نیست و تمام این کتاب املاء شیخ است به شاگردانش که از جمله آنها ابو على بوده است.
کتاب حاضر داراى 1537 روایت است که در 46 مجلس تنظیم شدهاند و در چاپ حاضر براى روایات شماره مسلسل زده شده و روایات هر مجلس نیز شماره ردیف خورده است.
از جمله اساتید شیخ طوسى در این کتاب مىتوان به:
1 - شیخ مفید در مجلسهاى 1 تا 9 و 45
2 - ابومفضل شیبانى در مجلسهاى 16 تا 32، که مجلسهایى کوتاه و مختصر است
3 - ابن صلت اهوازى در مجلسهاى 4 و 12 و 41 تا 44
4 - ابن غضائرى در مجلسهاى 15 و 32 و 33 و 34 و 38 و 40
5 - حسین بن ابراهیم قزوینى در مجالس 35 تا 38
6 - ابن شاذان قمى در مجالس 38 و 42 اشاره نمود.
بقیه مجالس نیز از یک یا چند شیخ روایت شده که روایات هر شیخ در مجموعهاى جداى از دیگرى آمده است.
نسخهاى مربوط به سال 580 هجرى در دست است که مجالس با ذکر مشایخ شیخ طوسى شروع مىشود و نام ابو على طوسى در آنها نیست ؛ اما در نسخههاى متأخر از آن ابتداى مجالس نقل ابو على طوسى است از پدرش با ذکر تاریخ نقل.
در چاپ حاضر فهرست آیات و فهرست الفبایى روایات و فهرست اشعار و فهرست مطالب در پایان کتاب آمده و براى تمام روایات عنوان زده شده است.
در پاورقى کتاب تمام روایاتى که شبیه آنها یا خود آنها در جایى دیگر از کتاب تکرار شده آدرس داده شده و تمام روایات کتاب شماره مسلسل خورده است.
الاستبصار فیما اختلف من الأخبار؛
این کتاب مجموعه‌ای است از اخبار اختلافى که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام روایت شده است. شیخ طوسى در این کتاب کلیه روایاتى را که در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روایتى نیز بر خلاف آن آمده، جمع کرده است.
این کتاب چهارمین کتاب از کتب اربعه و از معتبرترین مجموعههاى روایى شیعه به شمار مىآید و هر فقیه و مجتهدى هنگام استنباط احکام شرعى باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد.
کتاب «الاستبصار» شیخ طوسى یکى از کتب اربعه و در ردیف کتاب «کافى» شیخ کلینى و «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق و «تهذیب الاحکام»، کتاب دیگر شیخ طوسى است. شیخ طوسى این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابى بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. خود ایشان در مقدمه کتاب مىفرماید: «گروهى از علماى اصحاب کتاب بزرگ ما به نام «تهذیب الأحکام» و روایاتى که در آن جمع آورى نموده بودم را دیدند و ملاحظه نمودند که شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اکثر روایات فقه و ابواب احکام است و روایتى از اصحاب و کتابها و اصول آنها نیست مگر آنکه در آن آمده مگر برخى روایات شاذ و نادر و آن کتاب سزاوار آن است که گنجینهاى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگیرى علم فقه گردد و علما در یادآورى و متوسطین در کسب مهارت در استنباط احکام شرعى همه از آن کتاب بهرهمند گردند. پس، از من درخواست نمودند تا کتاب دیگرى به نگارش درآورده و در آن احادیث و روایات مخالف را جمع آورى کرده و به بررسى و جمع میان آنها و یا تعیین روایات معتبر بپردازم».
شیخ طوسى در این کتاب ابتدا روایاتى را که معتبر و صحیح مىداند آورده، سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعى بر آن داشته تا روایتى را از قلم نیندازد.پس از آن نیز، به جمع میان روایات و بررسى آنها پرداخته است.
ویژگیهاى کتاب:
ب) کتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نیز برخوردار است به حدّى که ابن طاووس مىگوید اگر درباره مسئلهاى روایت مخالفى باشد حتما در کتاب استبصار نیز باید به آن اشارهاى شده باشد.
ج) در آغاز هر باب نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن دیگر روایات مطرح شده است.
کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نیست و فقط به ابوابى اشاره دارد که در آن روایات مخالفى وارد شده باشد ؛ ولى ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتابهاى فقهى است یعنى از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان مىپذیرد.
این کتاب داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات است و بخش سوم در بقیه ابواب فقه مانند عقود و ایقاعات و احکام تا حدود و دیات.
شیخ طوسى تعداد احادیث و روایات کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا در آن کم و زیاد نشود. این کتاب شامل 5511 روایت است.
با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار، نام آن پیوسته در لیست کتابهایى بوده است که علما و فقهاى شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه مىدادهاند و از نکات جالب اینست که متن بسیارى از اجازههاى روایى بر پشت نسخههاى این کتاب نوشته شده است.
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده استفاده کرده است. (کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده و کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس گشته بود. این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتابهاى معتبر روایى و نسخههاى اصلى و اولیه بوده است. بسیارى از این نسخهها به خط مؤلفین آن یعنى اصحاب ائمه علیهمالسلام نگاشته شده بود.
متأسفانه کتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بیت علیهمالسلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجینهاى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخههاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بین رفت.) شیخ طوسى حدود چهل سال آنچه مىتوانست از کتابهاى آن کتابخانه استفاده کرد و روایات گهربار ائمه علیهمالسلام را در نوشتههاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و این خود بر ارزش و اعتبار کتابهاى شیخ طوسى بیش از پیش افزوده است.
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذریعة إلى تصانیف الشیعة» مىگوید:«هو أحد الکتب الأربعة و المجامیع الحدیثیة التی علیها مدار استنباط الأحکام الشرعیة عند الفقهاء الاثنی عشریة منذ عصر المؤلف حتى الیوم» یعنى: کتاب استبصار یکى از کتابهاى چهارگانه و یکى از مجموعههاى روایى است که وسیله استنباط احکام شرعى در میان فقهاى شیعه دوازده امامى از زمان مؤلف تا این زمان بوده است.ابن ادریس در کتاب سرائر مىگوید: «کتاب الاستبصار عمله لِما اختُلف فیه من الأخبار بحیث یتوسط و یلائم بین الأخبار».یعنى: کتاب استبصار را شیخ طوسى براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته است.وى در این کتاب روایات و احادیث مخالف را به هم نزدیک کرده و میان آنان توافق در معنا ایجاد مىکند. ابن طاووس در کتاب فتح الابواب مىگوید:«کتاب الاستبصار عمل لأجل ما اختلف من الأخبار فلو کان فی هذه...خلاف فی التحقیق لذکره فی الاستبصار و هذا واضح لأهل التوفیق».یعنى: کتاب استبصار براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته شده است.حال اگر در این باره روایت مخالفى بود حتما شیخ طوسى آن را در کتاب استبصار مىآورد و این نکته براى کسانى که اهل تحقیق و توفیق هستند بسیار روشن است.
این کتاب بسیار مورد توجه و عنایت علماى شیعه قرار گرفته است و شرحهاى فراوانى نیز بر آن نگاشتهاند که اینک به برخى از آنها اشاره مىکنیم:
1 - کتاب جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار نوشته شیخ عبد اللطیف بن على بن احمد بن ابى جامع حارثى شامى عاملى شاگرد شیخ بهائى.
2 - نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهید اول، محمد بن مکى.
3 - شرح استبصار نوشته سید میرزا حسن بن عبد الرسول حسینى زنوزى خوئى (1172 - 1223 هجرى).
4 - شرح استبصار نوشته امیر محمد بن امیر عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1116 هجرى).
5 - شرح استبصار نوشته شیخ عبد الرضا طفیلى نجفى.
6 - شرح استبصار نوشته فقیه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقیه کاظمى، درگذشت بعد از سال 1100 هجرى و معاصر با شیخ حر عاملى.
7 - شرح استبصار نوشته علامه سید محسن بن حسن اعرجى کاظمى (درگذشت 1127 هجرى).
حاشیه بر کتاب
1 - حاشیه شیخ حسن بن زین الدین صاحب معالم
2 - حاشیه مولى محمد امین بن محمد شریف استرآبادى (درگذشت 1033 هجرى).
3 - حاشیه میر محمد باقر بن شمس الدین محمد حسینى مشهور به داماد (درگذشت 1041 هجرى).
4 - حاشیه فاضله حمیده دختر مولى محمد شریف رویدشتى (درگذشت 1087 هجرى).
5 - حاشیه مولى عبد الرشید بن مولى نور الدین شوشترى (درگذشت حدود 1078 هجرى).
6 - حاشیه سید میرزا محمد بن على بن ابراهیم استرآبادى رجالى معروف (درگذشت 1028 هجرى).
7 - حاشیه سید محمد بن على بن حسین موسوى عاملى، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).
8 - حاشیه محدث جزائرى سید نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى (درگذشت 1112 هجرى).
شیخ طوسى در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده ؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مىکند و در پایان کتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روایات از ارسال خارج شده و به روایات مسند ملحق گردند.
اصطلاحا این بخش را «مشیخه» مىنامند، یعنى اساتید و مشایخ.
این بخش از کتاب نیز بسیار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرحهاى فراوانى نگاشتهاند مانند:
1 - مشیخة الاستبصار نوشته مولى شریف على بن حسن
2 - أسانید الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهیم علوى
3 - عواطف الاستبصار نوشته شیخ فخر الدین بن محمد على بن احمد بن طریح نجفى (درگذشت 1085 هجرى)
تهذیب الأحکام
کتاب حاضر شامل مجموعه روایات فقهى و احکام شرعى است که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام روایت شده است.
شیخ طوسى این کتاب را در شرح و توضیح کتاب «المقنعة» شیخ مفید، استاد بزرگ خود نگاشته است.
کتاب تهذیب الأحکام شامل تمام روایات فروع و احکام شرعى است و براى فقیه و مجتهدى که بخواهد اجتهاد نماید اکثر روایات مورد نیاز را فراهم آورده است.این کتاب شامل مباحث فقهى، استدلالى، اصولى، رجالى و جمع میان اخبار به وسیله شاهد و اعتبار و بسیارى از مباحث سودمند دیگر است.
شیخ طوسى در مقدمه کتاب تهذیب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان مىفرماید:«یکى از دوستانم که مراعات حق ایشان بر من واجب است از من درخواست نمود تا احادیث اصحاب را جمع آورى و موارد اختلاف، تباین، منافات و تضاد میان آن روایات را بررسى نمایم زیرا خبرى نیست مگر آنکه روایتى بر خلاف آن وارد شده است و حدیثى نیست مگر آنکه در برابر آن روایتى که با آن منافات دارد نیز روایت شده.کار اختلاف روایات به آنجا کشیده که مخالفان به ما طعنه مىزنند و این را از بزرگترین عیبهاى مذهب ما به شمار آوردهاند و با این وسیله مىخواهند مذهب ما را باطل اعلام نمایند.آنها مىگویند مشایخ و بزرگان شما همیشه بر مخالفان خود ایراد مىگرفتند که شما در دینتان که با آن خدا را عبادت مىکنید اختلاف دارید و دچار اختلاف کلمه در فروع دین هستید و چنین عقیدهاى را خداى دانا و حکیم اجازه نخواهد داد ؛ اما خودتان نسبت به مخالفانتان بیشتر با هم اختلاف دارید.پس این اختلاف با وجود آنکه اعتراف مىکنید که دلالت بر فساد مىکند دلالت بر فساد مذهب خودتان نیز دارد...در اینجا بود که تصمیم گرفتم درخواست آن دوست عزیز را اجابت کرده و این کتاب را به نگارش درآوردم و اخبار و روایات متعارض را جمع آورى نموده و راه جمع میان آنها را بیان کنم و احادیث صحیح و معتبر را از روایات غیر معتبر جدا سازم.من در این کتاب، رساله استادم شیخ مفید را متن قرار دادهام و در شرح هر بخش از آن به روایات و احادیث وارده و جمع میان آنها اشاره دارم.در آغاز، شیوه من اشاره به تمام روایات بود اعم از روایات اصحاب و مخالفین ولى بعد دیدم که در این صورت نگارش کتاب خیلى به طول خواهد انجامید لذا فقط به روایات اصحاب اکتفا کردم.»
از ویژگیهای این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره داشت :
1 - به مباحث اصول عقاید اشارهاى ندارد و فقط به بیان فروع و احکام شرعى یعنى از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات پرداخته است.
2 - ترتیب عنوانهاى این کتاب همان ترتیب عنوانهاى کتاب المقنعه شیخ مفید است.
3 - ادلهاى که شیخ طوسى در این کتاب به آنها استدلال مىکند:از قرآن، ظاهر، صریح، فحوا، دلیل و یا معناى قرآن است.از روایات، احادیث قطعى مانند خبر متواتر و اخبار داراى قرائن قطعى دال بر صحت آنها است.از اجماع، به اجماع مسلمین و یا اجماع علماى شیعه است و در آخر به روایات مشهور میان اصحاب نیز اشاره دارد.
4 - شیخ طوسى به روایات مخالف اشاره کرده و به وجه جمع یا وجه فساد آنها مانند ضعف سند یا عمل اصحاب به خلاف آن نیز اشاره مىکند.
شیخ طوسى از سال 410 هجرى، در سن 25 سالگى شروع به نگارش این کتاب کرده است.
وى کتاب طهارت و صلات را در زمان حیات استاد خود شیخ مفید نگاشته است، یعنى تا قبل از 413 هجرى و بقیه آن را بعد از آن زمان به اتمام رسانده است.
این کتاب قبل از کتاب استبصار نگاشته شده است.
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده بهرهمند بوده است.
1 - کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده است.
2 - کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس شده بود.
این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتابهاى معتبر روایى و نسخههاى اصلى و اولیه، که به خط مؤلفین آنها نگاشته شده، بوده است. این کتاب شامل 393 باب و 13590 حدیث است.
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذریعه الى تصانیف الشیعه» درباره این کتاب مىفرماید:«کتاب تهذیب الأحکام نوشته شیخ الطائفه، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى است.این کتاب یکى از کتابهاى چهارگانه و یکى از مجموعههاى روایى قدیمى معتبر شیعه امامیه از زمان نگارش تا زمان حاضر است.جزء اول از نسخه اصل آن که به خط مؤلف آن شیخ طوسى است در این زمان نیز موجود است».
در آخر کتاب «مشیخه» آمده و آن سند شیخ طوسى به کتابهایى است که از آنها روایت نقل کرده.
وى در پایان کتاب مىگوید:«هم اکنون که به یارى خداوند متعال از نگارش این کتاب فارغ گشتهام، طرق و اسنادى را که از طریق آنها این اصول و کتابهاى روایى را روایت کردهام به صورت مختصر مىآورم تا به این شکل روایات کتاب از حالت ارسال خارج گشته و به باب مسندات ملحق گردند».
شیخ طوسى سپس به ذکر سند خود به هر یک از روات و یا کتابهاى آنها که در تهذیب از آنها روایت نقل کرده مىپردازد. بر مشیخه کتاب تهذیب شرحهایى نگاشته شده است مانند:
1 - شرح علامه سید هاشم توبلى به نام «تنبیه الأریب و تذکرة اللبیب فی إیضاح رجال التهذیب».
2 - شرح حضرت آیة الله بروجردى به نام «تجرید أسانید التهذیب».
3 - شرح مشیخه تهذیب الأحکام نوشته حجة الاسلام سید حسن موسوى خرسان.
بر کتاب تهذیب الأحکام شیخ طوسى شرحهاى فراوانى نیز نگاشته شده است که اینک به برخى از آنها اشاره مىکنیم:
1 - شرح سید محمد، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).
2 - شرح قاضى نور الله شهید در سال 1019 هجرى به نام«تذهیب الأکمام».
3 - شرح مولى عبد الله شوشترى (درگذشت 1021 هجرى).
4 - شرح شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانى (درگذشت 1030 هجرى).
5 - شرح مولى محمد امین استرآبادى (درگذشت 1036 هجرى).
6 - شرح عبد اللطیف جامعى شاگرد شیخ بهائى (درگذشت 1050 هجرى).
7 - شرح مولى محمد تقى مجلسى اول (درگذشت 1070 هجرى).
8 - شرح مولى محمد طاهر بن محمد حسین شیرازى قمى (درگذشت 1098 هجرى).
9 - شرح محقق شیروانى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1099 هجرى).
10 - شرح علامه مجلسى به نام«ملاذ الأخیار» (درگذشت 1111 هجرى).
بر این کتاب حاشیههاى گوناگونى نیز نگاشته شده است مانند:
1 - حاشیه قاضى نور الله شوشترى
2 - حاشیه وحید بهبهانى
3 - حاشیه آقا جمال الدین خوانسارى
4 - حاشیه شیخ حسن صاحب معالم
5 - حاشیه میرزا عبد الله افندى صاحب ریاض
6 - حاشیه علامه مجلسى
7 - حاشیه سید میرزا محمد بن على استر آبادى رجالى معروف
8 - حاشیه شیخ محمد سبط شهید ثانى
9 - حاشیه شیخ محمد على بلاغى
10 - حاشیه سید نجم الدین جزائرى
بر این کتاب فهرستهاى گوناگونى نگاشته شده است مانند:
فهرست تهذیب الأحکام نوشته محمد جعفر از علماى قرن یازدهم هجرى.
فهرست تهذیب الأحکام نوشته مولى عبد الله بن حاج محمد بشروى تونى معروف به فاضل تونى.
این کتاب توسط محمد یوسف بن محمد ابراهیم گورکانى به فارسى ترجمه شده است.
کتاب الغیبة للحجة
کتاب الغیبه از بهترین و مهمترین و کاملترین منابع شیعه در مورد مسئله غیبت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف است.در این کتاب به علت و انگیزه غیبت امام زمان و حکمت الهى که موجب آن گردیده اشاره شده است.
شیخ طوسى در نگارش این اثر ارزشمند و گرانبها شیوههایى نو و ابتکارى به کار گرفته و به تمام جوانب غیبت امام زمان اشاره نموده و با استدلال به قرآن و روایات پیامبر و ائمه معصومین علیهمالسلام و حکم عقل به پاسخ گویى شبهات و اشکالات مخالفین پرداخته است.
این کتاب شامل بسیارى از فضایل امام زمان است و سیره و روش آن حضرت در زمان غیبت و هنگام ظهور را بیان کرده و بسیارى از علائم ظهور صاحب الزمان، خاتم اوصیاء، امام مهدى علیه افضل الصلاة و السلام را ذکر نموده است.
کتاب الغیبه شیخ طوسى از بهترین کتابهایى است که توسط علماى شیعه درباره امام زمان، حجة بن الحسن «أرواحُنا لِمَقدَمهِ الفِداء» نگاشته شده و شامل بهترین دلایل عقلى و شرعى بر وجود امام زمان و غیبت و ظهور آن حضرت در آخر الزمان است.
این کتاب از زمان نگارش تا حال در طول هزار سال پیوسته مورد توجه علما و فقهاى شیعه بوده و بزرگان در تألیفات خود بسیار به آن استناد کرده و از آن نقل نمودهاند.
علامه، شیخ آقا بزرگ تهرانى درباره این کتاب مىفرماید:«و کتاب الغیبة للشیخ الطوسى - هذا - هو من الکتب القدیمة الذى یمتاز على غیره، فانه قد تضمن اقوى الحجج و البراهین العقلیة و النقلیة على وجود الامام الثانی عشر محمد بن الحسن صاحب الزمان علیهالسلام و على غیبته فى هذا العصر ثم ظهوره فى آخر الزمان فیملأ الأرض قسطا و عدلا بعد ما ملئت ظلما و جورا».
یعنى:«کتاب الغیبة نوشته شیخ طوسى از کتابهاى قدیمى است که بر بسیارى از کتابهاى دیگر برترى دارد.این کتاب شامل بهترین حجتها و محکمترین برهانهاى عقلى و نقلى بر وجود امام دوازدهم، حجة بن الحسن العسکرى، صاحب الزمان عجل الله تعالى فرجه الشریف و غیبت آن حضرت در این زمان و ظهورشان در آخر الزمان است.آن حضرت کسى است که جهان را بعد از آن که پر از ظلم و فساد شده باشد پر از عدل و داد خواهد کرد».
شیخ طوسى در مقدمه کتاب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان مىفرماید: «من این کتاب را به درخواست شیخ بزرگوار که خداوند عمر ایشان را طولانى گرداند نگاشتم.ایشان درخواست فرموده بودند تا کتابى در باره غیبت صاحب الزمان املا نمایم و در آن سبب غیبت آن حضرت و علت طول کشیدن آن و...را بیان نمایم و اینکه چرا آن حضرت ظهور نمىکند؟ آیا مانعى در کار است؟ آن مانع چیست؟ و چرا ما نیازمند به آن حضرت هستیم؟من هم درخواست این شیخ بزرگوار را اجابت نموده و امر ایشان را اطاعت کردم، اگر چه وقتم کم و فکرم مشغول و مشکلات و موانع زندگى نیز فراوان است و حوادث ناگوار در این دوران یکى پس از دیگرى اتفاق مىافتد.من در این کتاب به نکاتى اشاره خواهم داشت که هیچ جاى شک و تردیدى باقى نگذارد و سخنم را نیز طولانى نمىکنم چرا که اصحاب و اساتید و مشایخ ما در این باره کتابهاى فراوانى نگاشتهاند و در آن به شرح و بسط کامل مسئله امامت پرداختهاند.من در این کتاب در صدد پاسخ گویى به سؤالات گوناگون در این باره هستم و براى تایید سخنان خود به برخى از روایات نیز استناد خواهم کرد تا موجب تأکید و پذیرش آن از جانب علاقه مندان به روایات گردد و از خداوند متعال در انجام این مهم یارى مىجویم».
شیخ طوسى در بخشى از این کتاب مىفرماید:«جواب الاعتراض عن طول عمر الحجة الى هذا الوقت الذى هو سنة 447» و در جاى دیگر مىفرماید:«تا این زمان یعنى سال 444 هجرى...»
پس تاریخ نگارش این کتاب حدودا 444 تا 447 هجرى بوده است یعنى 13 سال قبل از وفات شیخ و در دورانى که ایشان در بغداد به سر مىبردند.
با توجه به تاریخ نگارش کتاب مىتوان فهمید که نگارش آن قبل از آتش سوزى کتابخانه شیخ طوسى بوده و شیخ در هنگام نگارش کتاب به خیلى از منابع مهم و اصول قدما و کتابهاى معتبر خطى و نسخههاى اولیه آن دست رسى داشته و این خود بر ارزش و اعتبار کتاب مىافزاید.
کتابخانه شیخ طوسى از بزرگترین کتابخانههاى مهم آن دوران و از غنىترین آنها به شمار مىرفته که شامل بسیارى از نسخههاى منحصر به فرد و اصول چهارصدگانه شیعه بوده و بسیارى از آنها به دست یاران ائمه علیهمالسلام نگاشته شده بود و سوختن آن کتابخانه یکى از غم انگیزترین حوادث ناگوار جهان اسلام به شمار مىآید.
نکته مهم دیگر آنکه اکثر کتابهاى شیخ طوسى و مهمترین آنها با استفاده از کتابهاى این کتابخانه نگاشته شده و این هم موجب حفظ و بقاى مطالب ارزشمند آن کتابها گردیده و هم موجب ارزش و اعتبار فراوان کتابهاى شیخ طوسى گشته است.
الفهرست
موضوع کتاب بیان اسامى مصنفین شیعه و کتابهایى که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسى به آنها می‌باشد.
فهرست نویسى را مىتوان یکى از بخشهاى علم رجال به حساب آورد ؛ چرا که معمولا بیشترین حجم کتابهاى ذکر شده در فهرستها را کتب روایى تشکیل مىدهد و سند مؤلف کتاب به آنها در کنار نام هر یک ذکر مىشود.
از میان پنج کتاب اصلى رجال سه کتاب، موضوعشان رجال و دو کتاب دیگر در موضوع فهرست مىباشند.
کتب رجال عبارتند از: رجال کشى، رجال شیخ طوسى(الابواب) و رجال ابن غضائرى
و دو کتاب فهرست عبارتند از؛ فهرست نجاشى با نام «فهرست اسماء مصنفی الشیعه» که به رجال نجاشى نیز معروف است و فهرست شیخ طوسى (کتاب حاضر)
البته این پنج کتاب اولین کتابهاى نوشته شده در این فن نیستند ؛ بلکه اولین متنهاى موجود در زمان ما مىباشند و الا چندین عنوان کتاب دیگر در قرنهاى اول و دوم و سوم هجرى تألیف شده که متن هیچیک به دست ما نرسیده است.
اصول پنج گانه رجال معتبرترین منبع براى دستیابى به اطلاعات رجالى محسوب مىشوند و آنچه در این کتب پیرامون شخصیتى آمده بهترین دلیل بر وثاقت یا عدم وثاقت اوست.
بنا بر این به استثناى رجال ابن غضائرى که در صحت مطالب آن تردیدهایى شده، هیچ شبههاى در سندیت منقولات کتب چهارگانه رجال وجود ندارد و این بالاترین درجه اعتبارى است که براى یک کتاب فرض مىشود. نزدیکى زمان نگارش این کتب به عصر روات نیز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مىافزاید، چرا که معمولا مستند به حس هستند نه حدس.
شیخ بزرگوار طوسى، در مقدمه فهرست علت اقدام خویش به نوشتن این کتاب را چنین بیان مىکند:«من دیدم عدهاى از بزرگان امامیه کتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تألیف شده در شیعه، نوشتهاند ؛ اما هیچیک به طور کامل آنها را جمع آورى نکرده، بلکه هر کس تنها کتب کتابخانه خویش و آنچه اجازه روایتش را گرفته نقل کرده است.در این میان تنها ابو الحسین احمد بن حسین (ابن غضائرى) چنین کارى کرده و دو کتاب نوشته، یکى شامل اسامى کتب و دیگرى اسامى اصول و متأسفانه این دو کتاب را کسى استنساخ نکرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثه او از بین رفتند...»
شیخ طوسى که نزدیک به 50 تألیف در رشتههاى مختلف دارد در موضوع رجال نیز سه کتاب مشهور دارد و در حقیقت، از اصول چهارگانه رجال که معتبرترین کتب رجال مىباشند سه عنوان متعلق به شیخ الطائفه است.این سه کتاب عبارتند از:
1 – الفهرست؛ کتاب حاضر در برنامه، که شیخ طوسى مؤلفین و سند خویش به آنها را ذکر کرده و در کنار آن، بعضى کتابهاى آنها و وثاقت و اعتبارشان را هم متذکر شده است.
2 – الأبواب؛ معروف به رجال شیخ طوسى، که بر طبق طبقات اصحاب پیامبر صلىاللهعلیهوآله و ائمه علیهمالسلام تنظیم شده و به علمایى که هیچیک از ائمه را درک نکردهاند ختم شده است.
این کتاب که پس از فهرست تألیف شده، هدفش ذکر نام روات بوده و قصد جدا کردن ممدوحین را از مذمومین ندارد.
3 - اختیار الرجال یا اختیار معرفة الرجال؛ این کتاب مهذب کتاب «معرفة الناقلین» کشى است که اصل آن از بین رفته و تنها راه دسترسى به مطالب آن کتاب، که یکى از اصول چهارگانه رجال شیعه است همین کتاب مىباشد.
از ویژگیهای این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) این کتاب در ردیف مهمترین منابع براى شناخت اعتبار راویان شیعه و از عمدهترین منابع است.
ب) هدف اصلى از تألیف کتاب معرفى مؤلفین شیعه و کتب آنها است، لذا راویانى که کتابى ننوشتهاند نامشان در این کتاب نیامده است.
ج) در این کتاب بعضى از مؤلفین شیعه ذکر نشدهاند (مانند آنها که شیخ طریقى به آنها ندارد).
د) در ضمن بیان شرح حال بعضى، جرح و تعدیلى نسبت به برخى دیگر از روات ذکر شده، مانند:تضعیف کثیر بن عیاش قطّان در ترجمه زیاد بن منذر (شماره 293).
ه) شیخ طوسى عناوین مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، کنیهها و اختلافات پیرامون آنها را در موارد فراوانى تذکر داده است.
و) در جاى جاى فهرست، هنگام ذکر یک نام، تاریخهایى مانند ولادت و وفات و...نیز آمده است.
ز) تذکراتى مانند عرضه کتاب بر معصومین علیهمالسلام و تصحیح کتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر یک کتاب و یا روایات کسى مانند مراسیل ابن ابى عمیر و...نیز از مطالب موجود در این کتاب مىباشد.
دو نکته مهم؛
جواب آن است که چنین نیست ؛ زیرا کسى که با کتاب فهرست مأنوس باشد مىداند شیخ عمده نقلش در این کتاب از 5 نفر است: شیخ مفید - ابن غضائرى - ابن حاشر - ابن ابى جید و ابن صلت اهوازى و از غیر اینها در موارد کمى نقل کرده است و با تتبع در کتاب بدست مىآید که «عده» و «جماعت» معمولا شامل شیخ مفید است و دیگران.بنا بر این شبههاى در وثاقت روایات کتاب وجود نخواهد داشت.
2 - شیخ، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشته است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد.
پس آمدن نام افراد در این کتاب یک مدح عام را از جانب شیخ شامل او مىکند (رجال نجاشى و فهرست منتجب الدین و معالم العلماء نیز اینچنین هستند).
کتاب «الفهرست» داراى چنین ترتیبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عدهاى آن را مرتب نمودهاند از جمله:
1 - توسط شیخ على بن عبد الله مقشاعى بحرانى، متوفاى 1127 هجرى.
2 - بوسیله مولى عنایة الله قهپایى، متوفاى بعد از 1126 هجرى.(ایشان متن کتاب را در مجمع الرجال خویش هم آورده است).
3 - در سال 1005 هجرى به ترتیب الفبایى کامل در آمده که ظاهرا چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.
کتاب شریف «الفهرست» توسط محقق حلى، ابو القاسم جعفر بن حسن بن یحیى، صاحب شرایع الإسلام (متوفاى 676 هجرى) تلخیص شده و نام کتابها و سندهاى شیخ به آنها را حذف کرده و تنها نام مصنفین را با خصوصیاتشان باقى گذاشته است.ایشان کتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب کرده است.
همچنین شیخ سلیمان بن عبد الله بحرانى ماحوزى (متوفاى 1121 هجرى) کتاب را شرح کرده و نام آن را «معراج الکمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.
فهرست شیخ به جهت اهمیت و اعتبارى که داشته توسط برخى از بزرگان تکمیل شده و تتمهاى بر آن نگاشتهاند، از جمله:
1 - شیخ منتجب الدین، متوفاى بعد از 585 هجرى کتاب فهرست خویش را به عنوان تتمهاى بر فهرست شیخ نوشته و در آن اسامى مؤلفین شیعه را از زمان شیخ طوسى تا عصر خویش آورده است.
2 - معالم العلماء توسط ابن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى 588 هجرى) تألیف شد و 300 مصنف را به فهرست شیخ اضافه نمود.
کتاب فهرست توسط شیخ طوسى براى فرزند فقیه و گرانقدرش، ابو على طوسى قراءت شد.ابو على نیز آن را براى ابن رطبه سوراوى قراءت نمود.وى نیز کتاب را براى ابو البرکات عبداد قراءت کرد.
نسخه حاضر املاء ابوالبرکات عبداد است که در 16 جمادى الأولى سال 587 هجرى آن را املاء نموده است.
کتاب حاضر که داراى ترتیب الفبایى است در مجموع 888 نفر از مؤلفین شیعه را نام برده است.البته به این تعداد باید کسانى که در ضمن ترجمه دیگرى نام برده شده اند نیز اضافه شود که در مجموع نزدیک به 900 نفر مىشود.
در اعتبار اصل کتاب هیچ شبههاى نیست ؛ اما دو نکته پیرامون نسخههاى کتاب قابل توجه است:
اول اینکه: در بین چند نسخه خطى موجود از کتاب یک نسخه تفاوت کلى و عمدهاى با بقیه نسخهها دارد.
ظاهرا مسئله چنین است که شیخ طوسى ابتدا نسخهاى از کتاب نوشته و زمانیکه براى بار دوم کتاب را مىنگاشته تغییراتى در آن داده است و احتمالا عدهاى، از همان نسخه اول استنساخ کردهاند.
از قرائن پیداست نسخه تنها، ابتدا نوشته شده و بقیه نسخهها از نسخه دوم شیخ مىباشند.مثلا در نسخه اول (تنها) پس از ذکر نام سید مرتضى دعا براى طول عمرش شده (طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أیامه)، و در بقیه نسخهها (رضى الله عنه) آمده و تاریخ وفات او نیز ذکر شده است.
دوم اینکه: از کتاب دو نسخه چاپى متفاوت در دست است.یکى چاپ نجف اشرف از سال 1356 هجرى و دیگرى چاپ هند مربوط به سال 1271 هجرى.
در چاپ نجف ترتیب اصلى کتاب حفظ شده و داراى اشکالات کمى است، اما در چاپ هند ترتیب کتاب را به صورت الفبایى درآوردهاند و متأسفانه در آن تصرفاتى کردهاند که کتاب از اعتبار و ارزش افتاده است.بنا بر این چاپ نجف معتبرتر بوده و داراى ارزش بیشترى است.
رجال الطوسی
این کتاب توسط شیخ الطائفة، ابو جعفر، محمد بن حسن بن على طوسى از بزرگترین علماى شیعه در قرن پنجم هجرى و بارزترین شاگرد شیخ مفید نگاشته شده است.
رجال شیخ طوسى کتابى است که از جهات مختلف داراى اعتبار ویژهاى است از جمله آنکه :
این کتاب از اصول پنج گانه اولیه رجال است و تمام کسانى که پیرامون رجال مطلب نوشتهاند ناگزیر از رجوع به این اصول مىباشند.
نویسنده کتاب حاضر، شیخ طوسى است که وسعت اطلاعات او و تخصص بالاى وى در رشتههاى مختلف علوم بر کسى پوشیده نیست.او کسى است که در بیشتر رشتههاى علوم اسلامى کتاب نوشته و کتابهاى او مرجعى کاملا مطمئن براى محققین در طول هزار سال بوده و هست.
تاریخ تألیف این کتاب با توجه به ارجاعات شیخ به فهرست در این کتاب، در اواخر عمر شیخ بوده و این ویژگى مهمى براى یک اثر است که در اوج دوران علمى یک مؤلف نوشته شده باشد.
شیخ مطالب این کتاب را از منابع متعدد و اصول فراوانى که در اختیار داشته جمع آورى نموده و پس از او منابع مذکور از بین رفته و تنها راه دستیابى ما به مطالبشان همین اصول رجال است.
کتاب حاضر، تنها قصد جمع آورى و شمارش اصحاب معصومین علیهمالسلام را دارد.به همین جهت اشارهاى به مدح و ذم افراد ندارد مگر در مواردى که براى رفع شبهه و مانند آن تذکر داده است.
شیخ طوسى در مقدمه کتاب انگیزه و داعى خویش را بر نوشتن این کتاب چنین بیان نموده که"چون شیخ فاضل چندین بار از من خواسته کتابى مشتمل بر اسامى راویان از پیامبر صلىاللهعلیهوآله و ائمه بعد از او و کسانى که از آنها مستقیما روایت نکردهاند تهیه کنم، بخاطر اجابت خواسته او کتاب حاضر را نوشتم و براى سهولت هر چه بیشتر در بازیابى مطالب کتاب، آن را بر اساس حروف الفباء مرتب کردم."
اختلافى واقع شده در اینکه «شیخ فاضل» کیست؟
شیخ کتاب «الجمل و العقود» را نیز به درخواست او نگاشته است.
با قطع نظر از «اختیار معرفة الرجال» که تهذیب کتاب رجال کشى است توسط شیخ طوسى، از این عالم بزرگوار دو کتاب در موضوع رجال به یادگار مانده که عبارتند از «رجال» و «فهرست».
گرچه موضوع هر دو کتاب رجال است و هر دو از اصول اولیه رجال مىباشند اما تفاوتهاى عمدهاى با هم دارند از جمله اینکه:
-کتاب «فهرست شیخ» با هدف شمارش مصنفین شیعه است و در ضمن، طریق مؤلف به هر کتاب هم ذکر شده است.بنا بر این در اکثر موارد ذکر نام یک شخص در این کتاب دال بر شیعه بودن اوست ؛ گرچه امامى و اثنا عشرى بودن او ثابت نمىشود و ممکن است واقفى یا زیدى یا...باشد.اما کتاب رجال براى جمع آورى نام اصحاب معصومین علیهمالسلام تهیه شده و هیچگونه توجهى به مذهب افراد ندارد، لذا کسانى چون معاویه و عمرو بن عاص نیز در شمار اصحاب پیامبر ذکر شدهاند.
- در کتاب فهرست تنها شیعیانى که داراى تألیف بودهاند را مىتوان یافت و روات فاقد کتاب توسط شیخ به شمارش در نیامدهاند.در صورتى که رجال نظر به راوى بودن دارد (چه مؤلف کتابى باشد چه نباشد) و به همین جهت نام کسانى از اصحاب معصومین علیهمالسلام که روایتى از معصوم نقل نکردهاند در این کتاب ذکر نشده است.
- با توجه به این نکات «فهرست» شامل نام مصنفین شیعه است و «رجال» شامل نام اصحاب معصومین که روایتى از آنها نقل کرده باشند.
-ذکر نام هر کس در کتاب «رجال» هیچ مدحى براى او تلقى نمىشود، بخلاف «فهرست» که حد اقل، شیعه بودن، در مقابل سنى بودن را اثبات مىکند.
رجال شیخ طوسى بر اساس طبقات روات از زمان پیامبر صلىاللهعلیهوآله تا امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف مرتب شده و پس از آن، بابى به عنوان کسانیکه از هیچ معصومى مستقیما روایت نقل نکردهاند آمده و شامل افراد متأخر از زمان ائمه و کسانى است که هم عصر ائمه بودهاند اما روایتى از آن بزرگواران نقل نکردهاند.
هر یک از معصومین عنوانى مستقل است که ذیل آن به تعداد حروف الفباء ابوابى گشوده شده و هر حرف یک باب مستقل است ؛ اما در ترتیب اسماء تنها حروف اول آنها رعایت شده و در بیشتر ابواب شیخ طوسى شاخصترین افراد آن باب را اولین نام قرار داده است (البته این کلیت ندارد و در بعضى موارد خلاف آن هم دیده مىشود).
پس از این ابواب، بابى به عنوان «الکنى» و بابى به عنوان «النساء» نیز اضافه شده است.
در این کتاب ابتدا نام و کنیه و لقب و نسبت افراد آمده و در بعضى موارد رابطه او با معصوم نیز ذکر شده است.
طبقه روات و برخى تاریخها و توثیقات و تصنیفات نیز بالمناسبة آمده است.
خصوصیت دیگر کتاب آن است که کمتر توجهى به مذهب یا جرح و تعدیل افراد شده و در اکثر موارد تنها نام افراد ذکر شده و هیچ توضیح اضافهاى براى آنها نیامده است.البته از امام کاظم علیهالسلام به بعد این سرى نکات بیشتر ذکر شده است.
نکتهاى دیگر که در اینجا تذکر آن لازم است آنکه مقصود از اصحاب یک امام در این کتاب کسانى هستند که از آن امام روایت نقل کرده باشند نه صرف دیدار و ملاقات امام ؛ بنا بر این مثلا شیخ طوسى ابن ابى عمیر را از اصحاب امام رضا علیهالسلام مىداند با اینکه او امام کاظم علیهالسلام را هم درک کرده اما از او روایتى ندارد.
منبع: شیعه نیوز
