بازار سيد اسماعيل

مقدمه

با ظهور اسلام در ايران و سپري شدن قرون اوليه، امور بازرگاني در اين سرزمين گسترش يافت و بازارها به عنوان يکي از ارکان اساسي شهرها در مراکز و مسيرهاي اصلي آنها در اقصي نقاط کشور بسط يافتند. اين بازارها پايه و الگويي براي بازارهاي بعدي شدند. مسير بازار معمولا زا دروازه اصلي شهر آغاز مي‏شد و به مرکز شهر خاتمه مي‏يافت و گاهي هم ادامه آن به دروزاه‏هاي ديگر شهر مي‏رسيد. بيشتر بازارها در مجاورت ارگ حکومتي، مسجد جامع و ميدان اصلي شهر قرار داشتند. در شهرهايي که اماکن مذهبي، بقاع متبرکه و مقبره ائمه اطهار وجود داشت، بازارها معمولا در اطراف و تا مقابل در ورودي آنها ساخته مي‏شد. نمونه آن در شهرهاي ري، مشهد و قم ديده مي‏شود. بنابراين محوطه بازار در موقعيت بسيار مهم و ممتازي مستقر بوده و نبض اقتصادي شهر را در اختيار داشته و هم چنين در ارتباط تنگاتنگ با امور سياسي، فرهنگي و اجتماعي شهر بوده است (1).

موقعيت مکاني

بازار سيد اسماعيل در غرب خيابان مصطفي خميني در جنوب شرقي راسته بازار چهل تن و شمال بازار حضرتي قرار گرفته است. هم چنين ميدان سيد اسماعيل در ضلع جنوب شرقي، مسجد - مدرسه فيلسوف الدوله در شمال و امام زاده و آب انبار سيد اسماعيل در شمال شرقي واقع شده‏اند.

تاريخچه

مجموعه سيد اسماعيل شامل امام زاده، آب انبار، بازار و ميدان سيد اسماعيل و مسجد - مدرسه فيلسوف الدوله
است. هسته اصلي و مرکزي اين مجموعه، آرامگاه امام زاده سيد اسماعيل، منسوب به اولاد امام علي النقي (ع)، مي‏باشد. کاشي‏هاي زرين فام روي مرقد و وضع اسقرار مرقد در گنبد خانه کنوني - که نسبت به مرکز تقارن بقعه فعلي جا به جاست - بر وجود عناصر ساختماني قرون هفتم و هشتم هجري بناي امام زاده سيد اسماعيل دلالت مي‏کند (2)هم چنين کتيبه روي در منبت کاري شده‏ي بنا نشان مي‏دهد که ساخت در مزبور، در تاريخ غره جمادي الاول سال 886 ق به اتمام رسيده و اين تاريخ، قديم ترين تاريخي است که درباره ابنيه قديمي داخل شهر تهران سراغ مي‏رود. به همين دليل بناي امام زاده سيد اسماعيل براي شهر تهران واجد امتياز مخصوصي است (3)عناصر ساختماني گنبد خانه فعلي امام زاده سيد اسماعيل را مي‏توان به تغييرات و تحولات ساختماني بنا در دوره صفوي نسبت داد که براساس آن گنبد خانه کنوني در محل بقعه قبلي با وسعت بيشتري برپا شده است (4)کتيبه ايوان و در منبت کاري قديمي امام زاده از آخرين تحولات مهم ساختماني اين بنا به وسيله حاجي عيسي خان بيگلربيگي، حام دار الخلافه تهران، ياد مي‏کنند. وي در سال 1262 ق ضمن مرمت و تجديد بناي گنبد خانه، صحن، گل دسته‏ها، رواق و ايوان آن را احداث مي‏کند. حاجي عيسي خان بيگلربيگي در سال 1261 ق، به ميرزا موسي وزير اجازه مي‏دهد تا در ملک شخصي خود - که شامل زميني به مساحت هزار و شش صد متر بوده - آب انبار عظيمي را بنا کند. (متن وقف نامه آب انبار سيد اسماعيل) (5)اين آب انبار به سبب هم جواري با بقعه زيارتي سيد اسماعيل از همان ابتداي ساخت به نام آب انبار سيد اسماعيل مشهور مي‏شود.
پيش از ساخت آب انبار مذکور و تحولات عمده ساختماني بناي امام زاده سيد اسماعيل در دوره حکومت محمد شاه قاجار، بيشتر اراضي محله چال ميدان را گورستان و چاله‏ها - از چاله‏ها به عنوان زباله داني استفاده مي‏شد - تشکيل مي‏داد. شکل گيري آب انبار و تحولات ساختماني بناي امام زاده باعث از بين رفتن گورستان و چاله‏ها و ساخت راسته بازار سيد اسماعيل و دکان‏هاي اطراف ميدان کاه فروش‏ها (سيد اسماعيل امروزي) و دو دالان منتهي به امام زاده به جاي آنها شد. ياد آور مي‏شود که وجود تعداد زيادي از اين مغازه‏ها و واحدهاي تجاري را بايد مرهون علت پر اهميتي تحت عنوان وقف هم دانست ؛ چرا که بسياري از اين دکان‏ها احداث شدند تا از محل درآمد آنها مخارج ضروري امامزاده و آب انبار تأمين شود. بدين ترتيب تاريخ ساخت بازار سيد اسماعيل مربوط به اواخر دهه 1250 ق يعني، تقريبا هم زمان با آخرين مرحله تحولات عمده ساختماني امام زاده و ساخت آب انبار سيد اسماعيل مي‏باشد. هم چنين وقف نامه تکيه امام زاده سيد اسماعيل در سال 1259 ق از اين بازار تحت عنوان «بازارچه جديد الاحداث موسوم به سيد اسماعيل» ياد مي کند. با احداث اين بازار و به وجود آمدن يک مجموعه با سه قطب قدرتمند مذهبي، تجاري و اجتماعي ضرورت ايجاد يک مرکز آموزشي و فرهنگي نيز احساس مي‏شد و همين امر فيلسوف الدوله را در سال 1322 ق به ساخت مدرسه علميه‏اي در يگانه فضاي خالي مجموعه، يعني قبرستان ضلع جنوبي امام زاده ترغيب کرد. بنابراين آخرين عنصر کارآمد مجموعه، مسجد - مدرسه فيلسوف الدوله، نيز بر پيکره آن افزوده شد.
براساس وقف نامه تکيه امام زاده سيد اسماعيل حاجي عيسي خان بيگلربيگي در ماه ربيع الاول سال 1259 ق همگي ملک متصرفي همسرش، عفت الملوک، را - که شامل کاروان سرايي در ميدان کاه فروش‏ها و تعدادي مغازه در ميدان مذکور و بازار سيد اسماعيل و هم چنين چندين قطعه زمين واقع در کوچه سيد اسماعيل و خيابان مصطفي خميني (سيروس سابق) بوده است - در ازاي پرداخت چهارصد و پنجاه تومان از وي خريد. حاجي عيسي خان در همان تاريخي تمامي املاک خريداري شده را بدين صورت وقف مي‏کند که درآمد و منافع حاصل از آن‏ها به وسيله متولي زمان صرف برگزاري مراسم عزاداري ابا عبدالله الحسين (ع) در تکيه امام زاده سيد اسماعيل شود. واقف توليت موقوفات ياد شده را به فرزند ذکور ارشد خود، محمد جعفر خان، و پس از او به محمد يوسف خان، فرزند محمد جعفر خان، واگذار مي‏نمايد که به همين ترتيب توليت به فرزند ذکور ارشد هر متولي متوفي از نسل واقف مي‏رسد. اگر متولي متوفي فرزند ذکور ارشد نداشت و يا فرزندانش همگي اناث بودند، توليت با برادر وي به شرط ارشديت مي‏باشد. حاجي عيسي خان بيگلربيگي برادر زاده‏اش، سليمان خان، را نيز به عنوان ناظر مخصوص بر امور فوق انتخاب مي‏نمايد که پس از وي اين منصب متعلق به فرزندان شخص نام برده خواهد بود. (متن وقف نامه تکيه امام زاده سيد اسماعيل)(6).
سراي حاج هادي، يگانه‏سراي بازار سيد اسماعيل، در اصل کاروان سرايي متعلق به دوران قاجار بوده با کاربري ترخيص بار که دور تا دور صحن آن حجره‏ها، طويله و بهاربند جاي داشته است. در ماه ربيع الثاني سال 1264 ق، شخصي به نام حاج علي اصغر تهراني، فرزند حاج هادي، تمامي ابنيه و حجره‏هاي کاروان سراي مزبور را وقف کرده است. به استناد وقف‏نامه اين کاروان سرا ضروري است که بخشي از منافع و درآمد املاک فوق صرف مخارج ضروري خود آنها شود و ما بقي نيز در راه کمک به افراد تهي دست، برگزاري مراسم تعزيه خواني و انجام کارهاي خير صرف شود. حاج علي اصغر تهراني توليت موقوفات ياد شده را به فرزند ذکورش واگذار نموده که به همين ترتيب توليت به فرزند ذکور هر متولي به شرط رسيدن به بلوغ و داشتن بصيرت مي‏رسد. اگر متولي متوفي صاحب چند فرزند ذکور بالغ باشد، توليت بين آنها تقسيم مي‏شود ؛ چنان چه فرزندان متولي متوفي همگي اناث بودند، توليت با اولاد ذکور از اناث مي‏باشد. در صورت انقراض نسل واقف، توليت به حاکم شرع جامع الشرايط مي‏رسد. هم‏چنين حاج علي اصغر تهراني امام جماعت وقت دار الخلافه تهران، شيخ محمد سلمه، را به عنوان ناظر بر امور فوق انتخاب مي‏نمايد که پس از وي اين منصب متعلق به اولاد ذکور شخص نام برده خواهد بود. (متن وقف نامه سراي حاج هادي) (7).
امروزه اين کاروان سرا نيز همانند ساير کاروان سراهاي درون بازار هويت اصلي خود را از دست داده و به مکاني براي فروش کالا تبديل شده است ؛ به طوري که به مرور زمان تمامي عناصر اصلي و قديمي سازنده صحن آن تخريب و در عوض مغازه‏هايي جديد در دو طبقه بدون هيچ گونه ارزش معماري احداث شده است. خوشبختانه در سال 1382 ش دالان سراي حاج هادي و مغازه‏هاي اطراف آن به همان صورت اصلي و قديمي‏شان مرمت و تعمير شده و بدين صورت قسمت مذکور از مهلکه بي اصالت شدن نجات يافته است.
گفتني است که تعميرات و تغييرات انجام شده در راسته بازار سيد اسماعيل در عصر حاضر - به غير از تعميرات داخل حجره‏ها - به اين شرح است:
1 - تخريب نيمي از سقف قديمي راسته بازار فوق و پوشاندن آن با شيرواني و ساخت طبقه‏اي جديد برروي مغازه‏هاي اين قسمت در اواخر دهه 1350 ش ؛
2 - مرمت پوشش طاقي و قديمي راسته بازار سيد اسماعيل در دهه 1360 ش ؛
3 - ساخت بازارچه سيد اسماعيل در ضلع جنوبي بازار سيد اسماعيل در دهه 1350 ش ؛

توصيف کلي بازار

ورودي بازار سيد اسماعيل به ميداني با همين نام که در جنوب شرقي آن واقع شده، راه دارد. اين بازار از ورودي مذکور آغاز و به سه راه نجارها ختم مي‏گردد و در حال حاضر شامل خود راسته بازار سيد اسماعيل، سراي حاج هادي، بازارچه سيد اسماعيل مي‏باشد. از ابتدا تا ميانه راسته بازار فوق با چشمه طاق‏هايي و از ميانه تا انتهاي آن با شيرواني پوشيده شده است.
در دو طرف راسته بازار سيد اسماعيل مغازه‏هاي مختلف خرده و عمده فروشي وجود دارد که بيشتر اين دکان‏ها به فروش لوازم خانگي و فرش مشغول مي‏باشند. ورودي کوچه مسجد - مدرسه فيلسوف الدوله در ضلع شمال شرقي راسته بازار سيد اسماعيل به چشم مي‏خورد. بازارچه کوتاه و تازه تأسيس سيد اسماعيل درست از ميانه ضلع جنوبي راسته بازار منشعب مي‏شود ؛ يعني، همان محلي که پوشش طاقي بازار به شيرواني مبدل شده است. تزيينات به کار رفته در راسته بازار مذکور آجر و کاشي کاري است. هم چنين در ضلع شمال غربي راسته بازار سراي حاج هادي واقع شده است. قسمت نخستين يا ورودي اين سرا دالاني مي‏باشد که با چشمه طاق‏هاي مرمت شده، پوشش يافته است. در دو طرف اين دالان مغازه‏هاي خرده و عمده فروشي لوازم خانگي به چشم مي‏خورد. دالان فوق به صحني مستطيل شکل خاتمه مي‏يابد. در وسط اين صحن يک باغچه با تعدادي درخت و در اطراف آن تعدادي مغازه در دو طبقه، متعلق به عصر حاضر، قرار گرفته است.

توصيف معماري

مصالح اصلي به کار رفته در خود راسته بازار سيد اسماعيل آجرهاي قهوه‏اي رنگ به ابعاد 5 ضربدر 10 ضربدر 20 سانتي متر با ملاط ساروج است. همچنين از گچ به عنوان مصالح فرعي و از کاشي و آجر براي تزيينات بهره گرفته‏اند. در پي دو طبقه نمودن نيمي از اين راسته بازار سقف قسمت مذکور را با شيرواني پوشانيده‏اند. در تعميرات داخل حجره‏ها، ساخت ابنيه جديد راسته بازار سيد اسماعيل (مغازه‏هاي طبقه دوم) و بازارچه جديد الاحداث سيد اسماعيل از مصالح امروزي استفاده شده است. مرمت نماي خارجي دالان سراي حاج هادي به وسيله آجرهاي کرم رنگ به ابعاد 5 ضربدر 10 ضربدر 20 سانتي متر با ملاط ماسه و سيمان به عنوان مصالح اصلي و سنگ و گچ به عنوان مصالح فرعي صورت پذيرفته است. در تعميرات داخل حجره‏هاي دالان ياد شده و ساخت مغازه‏هاي اطراف صحن نيز مصالح امروزي مصرف شده است.
راسته بازار سيد اسماعيل بنا بر نقشه‏اي مستطيل شکل به ابعاد 77 ضربدر 3 / 4 متر و ارتفاع متغير 70 / 8-20 / 10 متر در جهت شرقي - غربي احداث شده است. ورودي اين راسته بازار به عرض 3 / 4 متر و ارتفاع 70 / 8 متر در ضلع شرقي قرار دارد. طاق مدخل بازار داراي قوس جناغي مي‏باشد. محل لچکي پشت بغل اين طاق با نقش مايه‏هاي هندسي، گياهي و نوشتاري کاشي کاري شده است. ما بين عناصر گياهي و هندسي متشکل از کاشي خشتي آبي پر رنگ نقش ترنج‏هاي به چشم مي‏خورد که درون آنها جملاتي از سخنان گوهر بار حضرت علي (ع) و امام مهدي (عج) به همراه اسامي مبارکشان به خط نستعليق و با رنگ سفيد به اين شرح نقش بسته است:
[ترنج فوقاني، وسط]
/ قال الله تبارک و تعالي ولايت علي بن ابي طالب حصني فمن دخل حصني امن من عذابي/خداوند بزرگ فرموده دوستي و قبول سرپرستي علي بن ابي طالب قلعه و سنگر محکم من است هر کس داخل آن شود از عذاب من در امن
خواهد بود/بازار شاهزاده سيد اسماعيل عليه السلام
[ترنج فوقاني، سمت راست]
/ يا علي بن ابي طالب/ع
[ترنج تحتاني، سمت راست]
/ آنچه بر خود مي‏پسندي بر مردم/هم بپسند از ظلم بپرهيز همان‏طور که/ظلم را بر خود نمي‏پسندي.
[ترنج فوقاني، سمت چپ]
/ يا حجة/ابن الحسن العسکر /ي
[ترنج تحتاني، سمت چپ]
/ هر کس به تو امانت سپرد/آن را به وي رد کن/و با کسي که با تو/خيانت مي کند خيانت مکن(8).
بخش نخستين تا ميانه بازار سيد اسماعيل به طول 37/5 متر آب چشمه طاق‏هايي پوشيده شده که در مرکز گنبد هر يک از آنها نورگيري دايره‏اي شکل به قطر 85 سانتي متر استوار شده است. در دو طرف راسته بازار ياد شده ورودي حجره‏ها به عرض و ارتفاع 4 متر قرار دارد. حجره‏هاي مستقر در زير پوشش قديمي به ابعاد 5 ضربدر 5 / 3 متر هستند و مغازه‏هاي واقع در زير پوشش شيرواني داراي عرض متغير 50 / 2 تا 9 متر و طول 5 متر مي‏باشد. در قسمت فوقاني هر يک از اين حجره‏ها، به استثنايي اولين حجره ضلع شمالي از ورودي شرقي، طاق نمايي با قوس جناغي به عرض 5 / 3 متر و ارتفاع 40 / 1 متر استقرار يافته است که درون آنها با آجر کاري مشبک آراسته شد.
در ابتداي راسته بازار سيد اسماعيل، ضلع شمال شرقي، ورودي کوچه مسجد - مدرسه فيلسوف الدوله به عرض 3 متر و ارتفاع 5 / 2 متر در جهت شمال - جنوبي قرار دارد. پوشش سر در اين کوچه به صورت طاق هلالي بوده و با کاشي کاري خشتي تزيين يافته است ؛ بدين صورت که بر روي کاشي‏هاي خشتي آبي پر رنگ با رنگ سفيد و به خط نستعليق اين عبارات مرقوم شده است:
يا هو
/ از فرمايشات مولاي متقيان علي بن ابي طالب عليه السلام/به راستي ائمه و پيشوايان يازده گانه از فرزندان من از جانب خداوند/بر بندگانش مي‏باشند. داخل بهشت نگردد مگر کسي که آنها را به امامت بشناسد و آنها هم/او را بشناسد که شيعه آن‏هاست و داخل دوزخ نگردد مگر کسي که آنها را نشناسد و آنها هم او را نشناسند/در تاريخ 1351/التماس دعا دارد.
اطراف اين عبارات با نقوش هندسي و گياهي تزيين شده است. ياد آور مي‏شود که در آهني سبز رنگ نرده‏اي به عرض 3 متر و ارتفاع 2 متر در زير سر در کوچه قرار دارد.
در ضلع جنوبي راسته بازار سيد اسماعيل، درست در محل اتمام پوشش طاقي، بازارچه جديد الاحداث سيد اسماعيل به ابعاد 27 ضربدر 2 / 7 متر و ارتفاع 20 / 10 متر با نقشه‏اي فاقد شکل هندسي منظم در جهت شمالي - جنوبي احداث شده است. اين بازارچه پوشش شيرواني دارد و در دو طبقه بنا شده است.
از ميانه تا انتهاي راسته بازار سيد اسماعيل داراي پوششي شيرواني به طول 5 / 37 متر وجود دارد. در دو طرف بخش اخير که به سه راه نجارها خاتمه مي‏يابد، مغازه‏هايي در دو طبقه با نماي آجري ساده مشاهده مي‏شود.
در حوالي انتهاي راسته بازار سيد اسماعيل، ضلع شمال غربي، ورودي سراي حاج هادي به عرض 9 / 1 متر قرار گرفته
است. مدخل اين سرا به صورت دالان مستطيل شکل و به ابعاد 29 ضربدر 9 / 2 متر و ارتفاع 30 / 7 متر در جهت شمالي - جنوبي ساخته شده است. سقف دالان مذکور با چشمه طاق‏هايي پوشيده شده در مرکز گنبد هر يک از آن‏ها نورگيري دايره‏اي شکل به قطر 90 سانتي متر استقرار يافته است. در اطراف دالان ورودي حجره‏هايي مستطيل شکل به ابعاد 5 ضربدر 5 / 3 متر مشاهده مي‏شود. در قسمت فوقاني هر يک از حجره‏ها طاق‏نمايي با قوس جناغي به عرض 3 متر و ارتفاع 20 / 1 متر قرار دارد. سطح اين طاق نماها داراي اندود گچ است البته طاق نماي حجره مياني ضلع شرقي پنجره‏اي را با قوس جناغي در بطن خود جاي داده است. دالان وردودي به صحني مستطيل شکل به ابعاد 8 ضربدر 12 متر منتهي مي‏شود. که دور تا دور اين صحن مغازه‏هايي در محل حجره‏ها و ابنيه قديمي جاي گرفته‏اند. در وسط صحن فوق باغچه‏اي به شکل مستطيل نيز به ابعاد 4 ضربدر 3 متر به چشم مي‏خورد. در اطراف اين صحن نيز مغازه‏هايي در دو طبقه احداث شده است.

نتيجه ‏گيري

بازار سيد اسماعيل درون يک مجموعه تاريخي و ارزشمند جاي گرفته که پايه و اساس شکل گيري آن مزار امام زاده سيد اسماعيل است. بنابراين ساخت مجموعه مزبور مانند مجموعه‏هاي مذهبي مشهد و قم، از علاقه مسلمانان به ولايت و بزرگ داشت بزرگان شيعه نشأت گرفته است. مجموعه سيد اسماعيل جزو آن دسته، مجموعه‏هايي است که تشکل آن‏ها با ايجاد يک آرامگاه ساده آغاز و در طول زمان با افزودن بناهاي ديگر هم‏چون آب انبار، مدرسه و بازار به يک مجموعه عظيم و کارآمد مبدل شده‏اند. با ايجاد مجموعه فوق در مرکز محله چال ميدان، بخش وسيعي از محله که تا پيش از آن چيزي جز گورستان، چاله و زباله داني نبود جاي خود را به عناصر سازنده مجموعه داد. بنابراين دگرگوني‏هاي بافت محله چال ميدان در دوره قاجار نتيجه ساخت مجموعه سيد اسماعيل است. بازار سيد اسماعيل، قطب مهم تجاري مجموعه، در دگرگوني‏هاي ياد شده و حيات اقتصادي محله سهم به سزايي داشته است.

پی نوشت:

1- قبادين، ص 173.
2- مختاري، ص 100.
3- مصطفوي، ص 391.
4- مختاري، امام زاده اسماعيل تهران، ص 102.
5- وقف نامه ياد شده در پرونده ما در آب انبار سيد اسماعيل در بايگاني اداره اوقاف و امور خيريه جنوب تهران موجود است.
6- وقف نامه ياد شده در پرونده مادر امام زاده سيد اسماعيل در بايگاني اداره اوقاف و امور خيريه جنوب تهران موجود است.
7- وقف نامه ياد شده در پرونده ما در سراي حاج هادي در بايگاني اداره اوقاف و امور خيريه جنوب تهران موجود است.
8- طاق نماي بالاي حجره مذکور تخريب شده و به جاي آن پنجره‏اي نصب شده است.
منبع:ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله