حرکت جوهری زنجیره‌های تکوین در مثنوی

ای عجب چه فن زند ادراکشان *** پیش جزر و مد بحر بینشان
زان بیابان این عمارت‌ها رسید *** ملک و شاهی و وزارت‌ها رسید
زان بیابان عدم مشتاق شوق *** می‌رسند اندر شهادت جوق جوق
کاروان بر کاروان زین بادیه *** می رسد در هر مسا و غادیه
آید و گیرد وثاق ما گرو *** که رسیدم نوبت ما شد تو رو
چون پسر چشم خرد را بر گشا *** زود بابا رخت بر گردون نهاد
جاده شاه است آن زین سو روان *** و آن از آن سو صادران و واردان
نیک بنگر ما نشسته می رویم *** می‌نبینی قاصد جای نویم
بهر حالی می‌نگیری رأس مال *** بلکه از بهر غرض‌ها در مآل
پس مسافر این بود ای ره‌پرست *** که مسیر و روش در مستقبل است

همه‌ی مراتب وجودی جهان جلواتی از مرتبه عالم الوهیت است. از مرتبه عالم الهی، موجودات با اشتیاق تمام، دسته دسته به عالم محسوسات قدم می‌نهند. در هر شامگاه و صبحگاه از این مرتبه‌ی الهی، کاروان پشت کاروان از راه می‌رسد. زنجیره‌های تکوین پیوسته در حرکت است. موجودات، هم چون قطار کاروان بدین جهان گام می‌نهند و در عوض باید کاروان پیشین از کاروان‌سرای دنیا بکوچد و جا را برای تازوه‌واردان خالی کند. دائم کاروانی تازه از راه می‌رسد و کاروان‌سرای ما را تصرف می‌کند و با زبان حال می‌-گوید: ما رسیده‌ایم. دیگر شما از این جا بیرون بروید که اکنون نوبت ماست. خلقت جهان بر این سان و سیرت است که در هر آن، کاروانی از موجودات به عالم محسوسات در می‌آید و کاروان پیشین باید بیرون برود و این زنجیره حیات‌ها و ممات‌ها هم چنان بر دوام است. برای مثال، همین که پسر به مرتبه‌ی فهم و شعور می‌رسد و به کمال می‌رسد، پدر باید بساط خود را بر ارّابه مرگ نهد و به وادی خاموشان عزیمت کند، چرا که این جهان مانند شاهراهی است که عده‌ای از این سو در حرکتند و عده‌ای دیگر از آن سو؛ یعنی گروهی خارج و گروهی وارد می‌شوند. خوب نگاه کن که ما در حالت نشسته ره می‌سپاریم. مگر نمی‌بینی که ما آهنگ جای تازه‌ای کرده‌ایم؟، یعنی در هر لحظه به مرتبه و حالت جدیدی در می‌آییم. مضمون کلام بر گرفته از آیه‌ی 88 سوره «نمل»: (وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِی تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ ...)؛ تو کوه‌ها بینی و گمان داری که ایستاده‌اند، در حالی که هم چون ابرهای گذران در حرکت و جنبش‌اند. همان طور که کاسب برای آینده سرمایه‌گذاری می کند نه برای حال، حضرت حق نیز آدمیان را برای دنیا نیافریده، بلکه آنان را برای آخرت خلق کرده است. پس ای سالک، مسافر کسی است که حرکت و توجهش به آینده باشد.
منبع مقاله :
افضلی، محمدرضا؛ (1388)، سروش آسمانی، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، چاپ اول