بناها در معماری اسلامی

مسجد

مهمترین بناهای اسلام یعنی مساجد عبارت است از اماکنی که در آن، پیروان دین در صف‌های طویل می‌ایستند و نگاه خود را به سوی اماکن مقدس اسلام معطوف می‌دارند: مسجد مثل کلیسا یک سالن اجتماع است ولی سالنی که محور بزرگ آن، در عرض جهت یابی شده است. این سالن به جای آن که در عمق یا طول توسعه یابد، در عرض گسترش پیدا می‌کند و این حالت، سوای اختلاف سبک‌ها، حالتی به مجموعه می‌دهد که آن را از بناهای مسیحی متمایز می‌سازد.
همان طور که گفتیم، مسجد بر حسب زمان‌ها و طبق سیستم بام روی طاق یا سیستم گنبد ساخته شده است و مثل کلیسا دارای دو تیپ پی در پی می‌باشد: یکی به صورت بازیلیک و دیگری به شکل بنای طاقدار.

1- عمر بازیلیک‌های اسلام

نقشه:

در تصویر زیر دو نقشه مسجد دیده می‌شود که منطبق با قدیمی‌ترین سنت‌های اسلام می‌باشد: نقشه A مربوط به مسجد «عمرو» شهر قاهره است که زیربنای آن به اوّلین سال‌های عصر اسلام تعلق دارد، ولی وضعیت کنونی آن ظاهراً تاریخ آن را به نوسازی بنا در قرن نهم، به دنبال وقوع یک حریق ارجاع می‌دهد. نقشه B متعلق به مسجد «تولون» در قاهره می‌باشد که در قرن دهم بنا گردیده است. مسجد مکه به همین گونه تعلق داشت: یک تالار بزرگ با سقف روی طاق و یک حیاط ایوان دار، در جلوی آن.
تصویر 2 ترتیبات مسجد دمشق را نشان می‌دهد که در حدود سال 700 م. بدست خلیفه‌ی بنی امیه «ولید» به موجب یک طرح کلی که عبدالملک چند سال قبل در بیت المقدس در مسجدالاقصی به کار برده بود، بنا گردیده است.
در مساجد قاهره، سالن بزرگ با ستون‌های متعدد حالت یک سالن ستون دار را معرفی می‌کند. در دمشق، تعداد فواصل بین پایه‌ها به سه ستون کاهش می‌یابد.
این نقشه جامع که نمونه‌ی آن در مسجد «افز» به کار برده شده، ما را به یاد نقشه‌ی بازیلیک‌های مسیحی می‌اندازد. با اختلافی ناچیز در زمینه‌ی جهت یابی، این تشابه به حدی است که مسجد دمشق (تصویر 2) با کلیسایی که قبلاً در محل آن قرار داشت، اشتباه می‌شود. حتی می‌دانیم که «ولید» با آزادمنشی خود که موجب بروز ایرادهایی از جانب مسلمین گردید، انجام فرایض دینی مسیحی را در این مسجد مجاز دانست.
تصویر (1)
در کلیه مساجد، یک محوطه ایوان دار، تالار بزرگ روی طاق را همراهی می‌کند که دو جناح آن محوطه، معمولاً از نظر طول با هم یکسان نیستند و آن جناحی که از همه طویل‌تر است در سمتی قرار دارد که نور آفتاب ظهر به آن می‌تابد. سطح جلویی محوطه را چند بنای عمومی مثل بیمارستان، مدرسه و حمام اشغال می‌کند. در قسمت جلوی این محوطه، برج‌ها یا مناره‌ها قرار دارند، که از آنجا اذان گفته می‌شود.
تصویر (2)
تصویر (3)
نظیر معابد مصر باستانی، مساجد ایوان دار نیز با نوسازی‌های تدریجی توسعه یافته است: در شهر «کوردو» مسجد اولیه، مطابق با تیپ تصویر 1، چیزی جز یک مسجد وسیع‌تر که در آن، قسمت‌های افزوده شده دارای اهمیتی بیشتر از اهمیت ساختمان‌های اولیه می‌باشد، نیست.

مقطع:

تصویر 3 (شکل A) نشان دهنده حالت تالار ستون دار قرن نهم است که بعداً جایگزین مسجد قدیمی «عمرو» گردید و شکل B حالت تالاری را نشان می‌دهد که حدود سال 880 م. توسط «ابن تولون» بنا گردید.
در هر دو مورد، بام یک تراس ساده است. در مسجد «عمرو» انحنای کمان‌ها تقریباً دایره مانند می‌باشد و به زحمت در نوک شکسته شده است. اندازه آن نیز در قسمت پایین تا حدی از اندازه معمولی تجاوز می‌کند. فشارها توسط زنجیربندی‌ها خنثی شده، در انتهای هر ردیف دو ستون ترتیب یافته است.
تصویر (4)
در مسجد «تولون» (تصویر 3-B)، کمان‌ها به صورت کلاهک کاملاً برآمده می‌باشند و ستون‌ها توسط سکوهای اتکایی تقویت شده‌اند.
در مسجد دمشق (تصویر 4)، محراب‌ها توسط دو ردیف از کمان‌های بزرگ که روی آنها چند طاق نمای کوچک تشکیل دهنده‌ی ضد فشار قرار دارد، از همدیگر جدا شده‌اند. کمان‌ها دارای نیم رخ، هلالی کامل و کمی برآمده است. تمامی ساختمان به حالت لخت می‌باشد و نظم ساده آن در طول خط محراب‌ها ادامه دارد که مهم‌ترین عظمت را به مجموعه می‌دهد.
در تصویر 5، انتهای یکی از محراب‌های مسجد «کوردو» و همین طور کمان‌های تو در تویی که گنبد جایگاه مقدس یا محراب را تحمل می‌کنند، مشاهده می‌شود. در اینجا هر محراب از یک شیروانی با دو شیب پوشیده شده، تعدادی ناودان که عمود بر ردیف‌های کمان‌ها نصب شده است، جریان آب را تضمین می‌کند. کمان‌ها با طرحی چنان پرتحرک، با فکر ساختمانی که همان طور دیدیم به هیچ وجه جنبه علمی و منطقی ندارد، منطبق هستند. علی رغم کوچکی مقیاس، حالتی که در این کمان‌ها مشاهده می‌شود، یکی از عجیب‌ترین حالت‌هایی است که در معماری به وجود آمده است.
تصویر (5)
برخورد کمان‌ها با همدیگر باعث گمراهی چشم می‌شود. ردیف کمان‌ها که به زحمت توسط یک نیم روشنایی ناشی از طول ایوان‌ها روشن شده‌اند، ظاهراً در یک وسعت و بی کرانی مبهم گم می‌شوند و در انتهای مجموعه، گنبد زیبای محراب، غرق در نور، با درخشش و پرتوی از موزاییک‌های زمینه طلایی خود، نورافشانی می‌کند.
محراب‌های مسجد اولیه متعلق به دوره عبدالرحمن سال 790م. و جایگاه مقدس مربوط به عصر حاکم سال 960 م. می‌باشند.
در مسجد «کوردو» بزرگترین کوشش هنر عرب در استفاده از سبک بازیلیک جلب توجه می‌شود: برای یافتن ترتیباتی جدید باید به قرن چهاردهم مراجعه کرد؛ یعنی عصری که در آن مسجد طاقدار روی کار می‌آید.

2- مسجد طاقدار

با مراجعه به سنت‌هایی که با وقایع مطابقت می‌کند، نتیجه می‌گیریم که یکی از قدیمی‌ترین مساجد طاقدار، همان مسجد حسن در قاهره است سال 1360 م. تصویر 6 مجموعه این مسجد را نشان می‌دهد.
تالار عبادت که در عین حال مقبره بنیان گذار مسجد است، فضایی مربع شکل می‌باشد که یک گنبد روی آن قرار دارد و در چهار سطح حیاط چهار بستر گشوده می‌شود که جایگزین مساجد اولیه شده‌اند. این روش ساختمانی وسیع و عظیم، از ایران به عاریت گرفته شده، به استثنای چند تغییر جزیی، در مساجد ایرانی قرن پانزدهم و شانزدهم، به کار برده شده است. اینجا تمامی زیبایی‌های رنگ، حالات بزرگ حجم‌ها را دو چندان می‌سازد: درگاه‌ها توسط میناکاری زینت می‌یابد و گنبدها از کاشی‌های آبی پوشیده می‌شود. مساجدی نظیر مسجد شاه عباس در اصفهان، متعلق به قرن شانزدهم، نمایشگر همین نقشه است که با ابعادی غول پیکر انجام گرفته است. اگرچه دکوراسیون با کاشی کاری، چیزی جز یک نقاشی میناکاری شده نیست، مع هذا حالتی که به وجود آمده از عظمت بی نظیری برخوردار می‌باشد. گاهی اوقات مسجد، تنها به تالار عبادت مختصر شده است. این تالار، شکل کثیرالاضلاعی به خود می‌گیرد و طبق نشقه‌اش که حالت بغرنجی آویزها را کاهش می‌دهد، طراحی شده است. همین امر در مورد مسجد کبود شهر تبریز و اکثر مساجد مقبره‌ای یا «توربه» نیز صدق می‌کند.
مسجد با گنبد چوبی که در محل معبد بیت المقدس بنا شده است نیز، به همین سبک مربوط می‌شود.

«توربه (1)» (مساجد مقبره‌ای):

قدیمی‌ترین توربه‌ها که به جای مانده، متعلق به دوره سلجوقیان می‌باشد. طاق‌هایی که این «توربه»‌ها را می‌پوشاند، گنبدهای مخروطی است که نظیر آن در «کُنیه (2)» و «نیسه» دیده می‌شود و یا گنبدهای کندویی نظیر گنبد مقبره موسوم به «زوبید (3)» می‌باشد. مسجد سلطانیه و همین طور مساجد «قاعد- بی (4)» واقع در جلگه قاهره را که بناهایی با گنبد مخروطی بوده، دارای نیم رخی بسیار ظریف و مزین به نقوش زیبای عربسک می‌باشد، باید به گروه مسجد «توربه» و دوران درخشان قرون چهاردهم و پانزدهم مربوط دانست که شاهکارهایی هستند از معماری که در آن، هرگونه آزادی عمل در امر تزیینات، با دقت و صحت عمل بی نظیری در ترسیم خطوط همراه می‌باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1. Turbés
2. Konieh
3. Zobeide
4. Kait- Bey

منبع مقاله :
شوازی، اگوست؛ (1392)، تاریخ معماری، ترجمه لطیف ابوالقاسمی، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم