نویسنده: محمد امین صادقی ارزگانی
سیری در اندیشه عرفانی امام خمینی (ره)
از جمله مسائل مربوط به ولایت که در عرفان امام خمینی مطرح شده این است که ولایت به عنوان فیض مطلق، شعبه‌ای از توحید است و همان گونه که انسان فطرتاً گرایش به توحید دارد، تمایل به ولایت نیز دارد؛ زیرا انسان فطرتاً خواهان رسیدن به کمال مطلق است، و ولایت به عنوان کمال مطلق خواست فطری انسان است. حضرت امام در این باره می‌گوید:
"حقیقت ولایت به نزد اهل معرفت عبارت از فیض منبسط مطلق است... فطرت به آن حقیقت متعلق است. اما تعلق تبعی، چنانچه خود آن حقیقت... را تعبیر به «ظلّ الله» کنند و آن را مشیّت مطلقه و حقیقت محمدیه و علویه دانند. و چون فطرت فنای در کمال مطلق را خواهد... پس حقیقت ولایت نیز از فطریات [است]. (1)"
قرآن کریم درباره فطرت الهی انسان می‌فرماید:
(فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا)؛ (2) پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین کن؛ با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است.
معانی مختلف و تفسیرهای متفاوتی برای «فطرت» شده است که فطرت توحید (3) و فطرت ولایت (4) از جمله آن‌ها است.
امام باقر (علیه‌السلام) در روایتی می‌فرمایند:
«(فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا) لا إله الا الله و محمد رسول الله و علی أمیرالمؤمنین ولی الله؛ و إلی هاهنا التوحید»؛ (5) آیه‌ی یاد شده، ناظر به توحید و رسالت و ولایت امیرمؤمنان است، و ولایت نیز جزو توحید است.
امام خمینی با اشاره به روایت یاد شده می‌فرماید:
"این حدیث شریف شاهد مقاله‌ی ماست که ولایت از شعبه‌ی توحید است؛ زیرا که حقیقت ولایت فیض مطلق است، و فیض مطلق ظِلّ وحدت مطلقه است، و فطرت بالذات متوجه کمال اصلی و بالتبع متوجه کمال ظِلّی است... پس معلوم شد معرفت و توحید و ولایت از امور فطریه است. (6)"
بنابراین همان‌گونه که انسان با فطرت توحیدی خلق می‌شود، با فطرت ولایی آفریده می‌شود؛ اما گاهی شرایط تربیتی، او را برخلاف جهت ولایت سوق می‌دهد؛ همان گونه که گاهی شرایط تربیتی و محیطی، انسان‌ها را در جهت خلاف توحید قرار می‌دهد؛ چنان که در روایتی آمده است:
«کلّ مولودٍ یُولد علی الفطرة، حتی یکون أبواه یهوّدانه و ینصّرانه»؛ (7) هر انسانی بر فطرت توحیدی به دنیا می‌آید؛ ولی پدر و مادر است که او را به مسیر غیر توحیدی، نظیر یهودی و یا نصرانی شدن، منحرف می‌سازد.
پس پذیرش ولایت اهل بیت نیز خواست فطری انسان‌ها است؛ ولی گاهی تربیت خانوادگی و شرایط محیطی مانع شکوفایی این گرایش فطری می‌شود، یا این که ولایت اهل بیت را در حد محبت به آن‌ها تنزل می‌دهد و مانع رشد و ارتقا به مراتب بالاتر می‌شود و به همین دلیل اکثریت مسلمانان، محبت اهل بیت را در دل دارند، اما حقیقت ولایت و مراتب بالای آن را درک نکرده‌اند.
صادقی ارزگانی، محمد امین، (1387) سیمای اهل بیت (ع) در عرفان امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول.
از جمله مسائل مربوط به ولایت که در عرفان امام خمینی مطرح شده این است که ولایت به عنوان فیض مطلق، شعبه‌ای از توحید است و همان گونه که انسان فطرتاً گرایش به توحید دارد، تمایل به ولایت نیز دارد؛ زیرا انسان فطرتاً خواهان رسیدن به کمال مطلق است، و ولایت به عنوان کمال مطلق خواست فطری انسان است. حضرت امام در این باره می‌گوید:
"حقیقت ولایت به نزد اهل معرفت عبارت از فیض منبسط مطلق است... فطرت به آن حقیقت متعلق است. اما تعلق تبعی، چنانچه خود آن حقیقت... را تعبیر به «ظلّ الله» کنند و آن را مشیّت مطلقه و حقیقت محمدیه و علویه دانند. و چون فطرت فنای در کمال مطلق را خواهد... پس حقیقت ولایت نیز از فطریات [است]. (1)"
قرآن کریم درباره فطرت الهی انسان می‌فرماید:
(فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا)؛ (2) پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین کن؛ با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است.
معانی مختلف و تفسیرهای متفاوتی برای «فطرت» شده است که فطرت توحید (3) و فطرت ولایت (4) از جمله آن‌ها است.
امام باقر (علیه‌السلام) در روایتی می‌فرمایند:
«(فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا) لا إله الا الله و محمد رسول الله و علی أمیرالمؤمنین ولی الله؛ و إلی هاهنا التوحید»؛ (5) آیه‌ی یاد شده، ناظر به توحید و رسالت و ولایت امیرمؤمنان است، و ولایت نیز جزو توحید است.
امام خمینی با اشاره به روایت یاد شده می‌فرماید:
"این حدیث شریف شاهد مقاله‌ی ماست که ولایت از شعبه‌ی توحید است؛ زیرا که حقیقت ولایت فیض مطلق است، و فیض مطلق ظِلّ وحدت مطلقه است، و فطرت بالذات متوجه کمال اصلی و بالتبع متوجه کمال ظِلّی است... پس معلوم شد معرفت و توحید و ولایت از امور فطریه است. (6)"
بنابراین همان‌گونه که انسان با فطرت توحیدی خلق می‌شود، با فطرت ولایی آفریده می‌شود؛ اما گاهی شرایط تربیتی، او را برخلاف جهت ولایت سوق می‌دهد؛ همان گونه که گاهی شرایط تربیتی و محیطی، انسان‌ها را در جهت خلاف توحید قرار می‌دهد؛ چنان که در روایتی آمده است:
«کلّ مولودٍ یُولد علی الفطرة، حتی یکون أبواه یهوّدانه و ینصّرانه»؛ (7) هر انسانی بر فطرت توحیدی به دنیا می‌آید؛ ولی پدر و مادر است که او را به مسیر غیر توحیدی، نظیر یهودی و یا نصرانی شدن، منحرف می‌سازد.
پس پذیرش ولایت اهل بیت نیز خواست فطری انسان‌ها است؛ ولی گاهی تربیت خانوادگی و شرایط محیطی مانع شکوفایی این گرایش فطری می‌شود، یا این که ولایت اهل بیت را در حد محبت به آن‌ها تنزل می‌دهد و مانع رشد و ارتقا به مراتب بالاتر می‌شود و به همین دلیل اکثریت مسلمانان، محبت اهل بیت را در دل دارند، اما حقیقت ولایت و مراتب بالای آن را درک نکرده‌اند.
پی‌نوشت‌ها:
1. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 99-100.
2. روم (30): 30.
3. التوحید، ص 328.
4. البرهان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 446.
5. همان، ص 441.
6. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 100-101.
7. البرهان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 443.
صادقی ارزگانی، محمد امین، (1387) سیمای اهل بیت (ع) در عرفان امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول.
