جستاری بر جایگاه حدیثی امام رضا (ع) در منابع فریقین

 با محوریت فراوانی و گستردگی موضوعی روایت‌ها

چکیده

روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) که در قالب احادیث، مناظره‌ها و مباحث علمی سامان‌یافته، در منابع حدیثی از اهمیت و امتیاز خاصی برخوردار است. امام (علیه‌السلام) علاوه بر اینکه برای پرسش‌های مختلف عالمان ادیان و مکاتب، پاسخی درخور داشتند، بر مبنای اعتقادی شخص مخاطب سخن می‌گفتند و استدلال می‌کردند و این مهم، یکی از مظاهر توانمندی علمی - معرفتی ایشان بود.
در این مقاله به فراوانی و گستردگی موضوعی روایت‌های امام (علیه‌السلام) در منابع فریقین پرداخته شده است. با مقایسه‌ی آماری در منابع، در اغلب منابع اهل سنت، با وجود اینکه از راویان معاصر امام (علیه‌السلام) روایت‌های زیادی نقل شده است، اما در مورد روایت‌های امام (علیه‌السلام) خلأ روایی دیده می‌شود.
با بررسی حاضر مشخص شد که موضوع‌های فقهی و اخلاقی، گستره‌ی وسیعی از روایت‌های امام (علیه‌السلام) را در منابع حدیثی شیعه دربر می‌گیرد.

مقدمه

امام رضا (علیه‌السلام)، مانند اجداد و نیاکان وارسته‌شان، از مقام علمی والایی برخوردار بودند، تا آنجا که ایشان را «عالم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)» لقب داده‌اند. به رغم محدودیت‌های سیاسی، اجتماعی و... جایگاه حدیثی حضرت والاست، آن‌سان که بزرگان و اندیشمندان اهل تسنن و شیعه، از این دریای علم، گهرها یافتند و کتاب‌های حدیثی خویش را بدان زینت بخشیدند.
برای تبیین گستردگی موضوعی و فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام)، ابتدا باید احادیث حضرت از چند جهت بررسی شود. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های احادیث امام (علیه‌السلام)، جامعیت آنهاست، بدین‌سان که حضرت در تمام ابعاد و عرصه‌های زندگی شخصی و اجتماعی، دستورها و رهنمودهایی دارند که اندکی از آنها در کتاب‌های شیعه و اهل سنت منعکس شده است.
ناگفته پیداست، با توجه به فضای فتنه‌گری و آشوب‌طلبی گروه‌های مختلف، وارد کردن شبهه و اندیشه‌های التقاطی توسط فرقه‌ها و اندیشمندان دیگر ادیان، توطئه‌های نهانی دستگاه حکومتی و...، نقش حضرت در بصیرت‌زایی مردم در تمییز حق از باطل، پاسخ به شبهه‌ها، مناظره با بزرگان و اندیشمندان داخلی و خارجی، افشاگری توطئه‌های دستگاه حکومتی و... نقشی درخور توجه و حائز اهمیت به شمار می‌رود.
امام (علیه‌السلام) همواره با تشویق اصحاب برای نوشتن احادیث، گردآوری میراث مکتوب حدیثی و ارائه‌ی اصول و قواعد در شناخت احادیث صحیح، سعی در گسترش و حراست از احادیث را داشته تا بدین‌سان آیندگان، از این میراث گرانبها بهره گیرند. در این نوشتار، نقش‌آفرینی امام رضا (علیه‌السلام) در تدوین و تبیین احادیث و گونه‌های حدیثی به اختصار مطرح شده و با روش‌های آماری سعی شده فراوانی و گستردگی موضوعی احادیث ایشان، در 11 کتاب مهم اهل سنت و کتاب‌های اربعه شیعه بررسی شود.
شایان ذکر است که درباره‌ی تاریخچه و پیشینه، تاکنون نگریستن میدانی به این نحو دیده نشده و در مقایسه‌ی آماری، نقاط مخفی بسیاری کشف می‌شود.

اهتمام امام (علیه‌السلام) در تدوین و تبیین حدیث

از مهم‌ترین تلاش‌های علم الحدیثی امام رضا (علیه‌السلام)، تدوین حدیث و تشویق و ترغیب اصحاب و خواص به این امر مهم است. امام (علیه‌السلام) همواره اصحاب خویش را به نگاشتن، حفظ و نگهداری احادیث دعوت و تأکید می‌کردند که سخن حق را بر روی پوستی بنگارند تا به این طریق ارمغان و میراثی برای آیندگان باشد.
عصر ایشان، عصر فتنه‌های مذهبی و چندگانگی عقیدتی بود. دوچهره‌گان همواره بر آن بودند که امامت حضرت را غیرواقعی جلوه داده (کشی، 1404 ق: رقم 1044) و فضایی غبارآلود و تردیدآمیز برای مردم ایجاد کنند.
امام (علیه‌السلام) در چنین فضایی با رهنمودها، مکاتبه‌ها، مناظره‌ها، سؤال‌ها و جواب‌های حضوری و... توانستند بسیاری از فریب‌خوردگان را به راه صحیح بازگردانند (نک: مجلسی، 1403 ق، ج 48: 260؛ طوسی، 1411 ق: 71) و با اقدام‌هایی، فتنه‌ها را خنثی سازند (نک: عطاردی، 1406 ق، ج 1: 45). حضرت در این باره فرمودند، من با تأسی به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، امامت خود را اظهار و اطمینان دارم که از گزند هارون در امان هستم (کشی، 1404 ق: رقم 885-884). از مهم‌ترین دغدغه‌های ایشان، نگاشتن، حفظ و نگهداری میراث گرانبهای حدیث بود که این مهم در روایت‌های علی بن اسباط (نک: کلینی، 1363، ج 2: 59)، احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی (ابن بابویه، 1373، ج 1: 145) و روایت‌های دیگر، منعکس شده است. البته برخی از محققان، آثار و تصنیف‌هایی را به ایشان نسبت داده‌اند که این خود، گواه بر فعالیت‌ها و تلاش‌های امام (علیه‌السلام) در این عرصه است (نک: معارف، 1374: 233-216).
از دیگر فعالیت‌های امام (علیه‌السلام) در عرصه‌ی حدیث، تبیین و توضیح احادیث بود. برداشت‌های مختلف و کج‌فهمی‌ها در تعبیر یک حدیث، باعث می‌شد تا امام (علیه‌السلام) به تبیین و توضیح روایت بپردازند. ایشان با تبیین مجمل‌ها و متشابه‌ها، شیعیان را از سردرگمی خارج و به سوی راه مستقیم راهنمایی می‌کردند (ابن بابویه، 1373، ج 2: 87).
از جمله فعالیت‌های امام (علیه‌السلام) برای تبیین احادیث، ارائه‌ی قواعد، اصول و معیارهای تمییز احادیث صحیح از جعلی بود، چراکه پس از ممنوعیت نقل و نگارش حدیث در عهد خلفا (نک: ذهبی، بی‌تا، ج 1: 3 و 5؛ ابوریه، بی‌تا: 53) و پیدایش و گسترش اسرائیلیات و قصه‌پردازی‌ها (نک: ابوریه، بی‌تا: 124؛ صالح، 1363 ق: 286؛ ابن اثیر، 1409 ق؛ ج 1: 256) و به وجود آمدن فرق گوناگونی چون غلات (نک: کشی، 1404 ق: رقم 174-170) و دیگر جریان‌های منحرف فکری (نک: دینوری، 1407 ق: 285-277؛ حیدر، بی‌تا، ج 3: 46-27)، پدیده‌ی نامبارک حدیث جعلی رو به فزونی یافت. لذا ائمه اطهار (علیهم‌السلام) در زمان امامت خود، مقیاس‌هایی برای تشخیص حدیث صحیح از جعلی، ارائه می‌کردند. در این بین، امام رضا (علیه‌السلام) نیز در عصر خویش، معیارهایی چون ارجاع حدیث به قرآن، سنت نبوی و مخالفت با احادیث عامه را معرفی کردند (نک: کلینی، 1363، ج 1: 96؛ مجلسی، 1403 ق، ج 2: 233؛ ابن بابویه، 1380، ج 2: 218).
یکی از مسائل مورد توجه در تعالیم امام رضا (علیه‌السلام)، حمله‌ی آن بزرگوار به رأی، قیاس و استحسان و در مقابل طرح این مسئله بود که هیچ حکمی نیست مگر آنکه ریشه‌ای در کتاب و سنت دارد.
ناگفته نماند که قیاس به عنوان یکی از مصادر فقهی اهل سنت، در تمام فرق پذیرفته شده است و دانشمندان این مذاهب در کتاب‌های فقهی و اصولی خود همواره از آن دفاع و بر صحت آن احتجاج کرده‌اند (نک: ابوزهره، بی‌تا: 220).
در مورد سیر رواج رأی و قیاس نیز باید گفت که استفاده از آنها در میان اهل سنت، از دوران صحابه متداول شد و در عهد تابعین، طرف‌داران زیادی یافت و هرچه زمان می‌گذشت بر حجم استفاده از آن افزوده می‌شد به طوری که در عهد صادقین (علیه‌السلام)، مکتب مستقلی با عنوان مکتب رأی و قیاس شکل گرفت و طرف‌داران آن عمدتاً در عراق به سر می‌بردند (نک: مکی عاملی، 1407 ق: 202).
اینک برای روشن‌تر شدن اقسام روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام)، اشاره‌ای گذرا به گونه‌های حدیثی حضرت می‌شود.

گونه‌های حدیثی امام رضا (علیه‌السلام)

1. مناظره‌های حضرت با صاحبان افکار و عقاید مختلف

یکی از مهم‌ترین گونه‌های حدیثی امام (علیه‌السلام)، مناظره با دانشمندان ادیان و متفکران بود که در طول حیات حضرت، همواره رخ می‌داد و بسیاری از دانشمندان و علما ادیان دیگر توسط ایشان به دین مبین اسلام می‌گرویدند (نک: ابن بابویه، 1373، ج 1: 358).
این مناظره‌ها به صورت مستقیم و رسمی در حضور خلیفه یا به صورت غیرمستقیم و سؤال و جواب بود، حضرت با براهین عالی نشئت گرفته از تعالیم اسلامی، عقاید و باورهای ناصواب آنان را بر همگان آشکار می‌ساختند و بسیاری از حقایق اسلامی و مبانی مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، کشف و قدر و منزلت آن بزرگوار بر همگان روشن می‌شد (نک: همان: 427).
در هر حال نتیجه‌ی تلاش‌های امام (علیه‌السلام) آن شد که به گفته‌ی هاشم معروف، آثار گرانبهایی از ایشان در عرصه‌ی فقه و حدیث باقی ماند (نک: حسنی، 1411 ق، ج 2: 411). گستره‌ی مناظره‌های آن حضرت بسیار وسیع و متنوع گزارش شده که از آن جمله، مناظره با دانشمندان ادیان در کوفه و بصره (نک: راوندی، 1409 ق، ج 1: 351-341)، با جاثلیق رومی، بوداییان (نک: علوی، 1379: 60)، واقفیه و... است.

2. احادیث و روایت‌ها

بزرگ‌ترین گونه‌ی حدیثی امام (علیه‌السلام) را روایت‌ها و احادیثی تشکیل می‌دهند که در قالب پرسش و پاسخ در مجالس درس صادر شده است و دامنه‌ی این احادیث در کتاب‌های اهل سنت نیز یافت می‌شود. حتی می‌توان ادعا کرد که تأثیر ایشان در کتاب‌های حدیثی اهل سنت بیشتر از صادقین (علیه‌السلام) بوده است (نک: ذهبی، 1402 ق: 393-387).

روایت‌های فقهی

پرواضح است که یکی از مهم‌ترین اهداف و رسالت ائمه (علیهم‌السلام)، تبیین احکام شرعی است. لذا از امام (علیه‌السلام)، روایت‌های فقهی فراوانی به ارث رسیده و کتاب‌های فقهی شیعه، مالامال از احادیث فقهی ایشان بوده، از این روی، تدوین فقه شیعه در مقایسه با سایرین سرعت بیشتری داشته است (نک: عبدالرزاق، بی‌تا: 205)، بدین‌سان هاشم معروف حسنی می‌گوید: «کمتر پیش می‌آید پژوهشگری، بابی از باب‌های فقه یا بخشی از بخش‌های آن را بررسی کند و در آن روایتی از امام رضا (علیه‌السلام) نیابد. چه‌بسا در باب‌های فقهی به ده‌ها حدیث از ایشان برخورد کند» (1411 ق، ج 2: 145).
نمونه‌ای از روایت‌های فقهی: «وَقَالَ الرِّضَا فَرَضَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی النَّاسِ فِی الْوُضُوءِ أنْ تَبْدَأ الْمَرأةُ بِبَاطِنِ ذِرَاعِهَا وَ الرَّجُلُ بِظَاهِرِ الذِّرَاع؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: خداوند عزوجل بر مردمان چنین مقرر ساخته است که در وضو، زن از درون دست شروع بکند و مرد از پشت دست» (ابن بابویه، 1405 ق، ج 1: 49؛ حرعاملی، 1412 ق، ج 6: 85)، یعنی مرد باید برای وضو از برآمدگی آرنج و زن از گودی داخل آرنج آب ریزد.

روایت‌های کلامی

عصر صادقین و امام رضا (علیه‌السلام)، عصر تنوع و گسترش جریان‌های فکری، فقهی و کلامی و ورود افکار و اندیشه‌های مختلف به حوزه‌ی جهان اسلام بود (نک: دینوری، 1407 ق: 285-277؛ صفی‌زاده، 1382، ج 2: 974) و جریان نهضت ترجمه که با حمایت مأمون شدت گرفت (نک: دورانت، 1368: 308؛ محقق، 1369، 146؛ امین، بی‌تا، ج 2: 62)، بر این مهم، افزود. در این بین نقش امام (علیه‌السلام)، در مواجهه با این‌گونه افکار و عقاید حائز اهمیت است.
امام (علیه‌السلام) مباحث کلامی فراوانی مطرح کردند. در این بین، مباحث مربوط به توحید که اصل دین و اشرف علوم بوده (ارموی، بی‌تا: 35) از اهمیت خاصی برخوردار است و این خود، عظمت علمی ایشان را می‌رساند. احادیث توحیدی امام رضا (علیه‌السلام)، درباره‌ی موضوع‌هایی چون قضا و قدر، جبر و تفویض، میزان قدرت و استطاعت انسان و... است که درباره‌ی هر یک، پاسخ‌های مستدلی در سخنان حضرت یافت می‌شود (نک: محبی‌پور، 1388: 92-77). از جمله می‌توان به روایت حسین بن خالد مروی از ایشان در موضوع تشبیه و جبر اشاره کرد (ابن بابویه، 1373، ج 1: 143).

روایت‌های تفسیری

نقش عمده‌ی امام (علیه‌السلام)، تبیین و تفسیر مجمل‌ها و متشابه‌های قرآن کریم است. لذا امام رضا (علیه‌السلام) نیز مانند دیگر ائمه اطهار (علیهم‌السلام) در تفسیر قرآن بسیار می‌کوشیدند و در مناظره‌ها و سؤال‌های مختلف اعتقادی، کلامی، فقهی و... به آیات قرآن تمسک می‌جستند (نک: عطاردی، 1406 ق، ج 1: 385؛ عامر شبراوی، 1363: 165؛ شبلنجی، بی‌تا: 152). بدین‌سان میراث تفسیری ایشان یکی از ذخایر ارزشمند در حوزه‌ی تفسیر است، مانند:
... عَنِ الْوَشَّاءِ قالَ سَألْتُ الرِّضا (علیه‌السلام) فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُم لاَ تَعْلَمُونَ (نحل / 43) فَقالَ نَحْنُ أهلُ الذِّکْرِ وَ نَحْنُ المَسْئولُونَ قُلتَ فَأنتمُ المَسْئُولُونَ وَ نَحْنُ السَّائِلونَ قالَ نَعَمْ قُلْتَ حَقّاً عَلَیْنا أنْ نَسْألکُمْ قالَ نَعَمْ قُلْتُ حَقاً عَلَیکُمْ أنْ تُجیبوُنَا قالَ لا ذاکَ إِلَیْنَا إنْ شِئنَا فَعَلْنَا و إنْ شِئینَا لَمْ نَفْعَلْ أ مَا تَسْمَعُ قَولَ اللهِ تَبارکَ و تعالی - هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أوْ أمْسِکْ بَغَیْرِ حِساب؛ وشاء گوید، به حضرت رضا (علیه‌السلام) عرض کردم، قربانت گردم «اگر نمی‌دانید از اهل ذکر بپرسید» یعنی چه؟ فرمودند: مائیم اهل ذکر و مائیم پرسش شوندگان. عرض کردم: شما پرسش شونده و ما پرسش کننده‌ایم؟ فرمودند: آری. عرض کردم: بر ماست که از شما بپرسیم؟ فرمودند: آری. عرض کردم: بر شماست که به ما پاسخ دهید؟ فرمودند: نه، اختیار با ماست، اگر خواستیم پاسخ دهیم و اگر نخواستیم پاسخ ندهیم، مگر نمی‌شنوی قول خدای تبارک و تعالی را، «این است بخشش بی‌حساب ما، خواهی ببخش یا نگهدار [این بخشش ماست، خواهی ببخش یا نگهدار حسابی بر تو نیست]» (کلینی، 1363، ج 1: 211؛ ابن بابویه، 1379 ق: 14).

احادیث اخلاقی

بخش بسیار بزرگی از احادیث معصومان (علیهم‌السلام)، اخلاقی است، چرا که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هدف از رسالت خویش را، رسیدن به کمال اخلاقی انسانی معرفی کردند (نک: مجلسی، 1403 ق، ج 16: 287) و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) که تجلی رفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند، ایشان را الگوی خویش قرار دادند و با عمل خویش، مردم را به رفتار و منش صحیح ترغیب کردند (نک: ابن شهر آشوب مازندرانی، 1412 ق: 389؛ بحرانی، 1359 ق، ج 2: 343).
امام رضا (علیه‌السلام)، همواره با فعل، قول و تقریر خویش، شیعیان را به اجرای این‌گونه اعمال تشویق می‌کردند. برای نمونه، به حدیث ذیل بنگرید:
... قَالَ مَا رَأیْتُ أبا الْحَسَنِ الرِّضا (علیه‌السلام) جَفَا أحَداً بِکَلِمَةٍ قَطُّ وَلا رَأیْتُهُ قَطَعَ عَلَی أحْدٍ کَلامَهُ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْهُ وَ ما رَدَّ أحَداً عَنْ حَاجَةٍ یَقْدِرُ عَلَیْها ولا مَدَّ رِجْلَهُ بَیْنَ یَدَیْ جَلِیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لا اتَّکَأ بَیْنَ یَدَیْ جَلیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لا رَأیْتُهُ شَتَمَ أحَداً مِنْ مَوالیهِ وَ مَمَالِیکهِ قَطُّ وَلا رَأیْتُهُ تَفَلَ و لا رَأیْتُهُ یُقَهْقِهُ فی ضَحِکِهِ قَطُّ بَلْ کَانَ ضَحِکُهُ التَّبَسُّمُ وَ کانَ إذا خَلا و نَصَبَ مائِدَتَهُ أجْلَسَ مَعَهُ عَلَی مائِدَتِهِ مَمالِیکَهُ و مَوالِیَهُ حَتَّی البَوَّابَ السَّائِسَ و کانَ قلیلَ النَّومِ بِاللَّیْلِ کَثیرَ السَّهْرِ یُحْیِی أکْثَرَ لَیَالِیهِ مِنْ أوَّلِهَا إلَی الصُّبْحِ وَ کانَ کَثیرَ الصِّیامِ فَلا یَفُوتُهُ صِیَامُ ثَلاثَةِ أیَّامٍ فی الشَّهْرِ و یَقولُ ذلکَ صَوْمُ الدَّهْرِ وَ کانَ کثیرَ المَعْروفِ و الصَّدَقَةِ فی السِّرِّ وَ أّکْثَرُ ذلکَ یَکونُ مِنْهُ فی الَّیَالِی الْمُظْلِمَةِ فَمَمْ زَعَمَ أنَّهُ رَأی مِثْلَهُ فِی فَضْلِهِ‌ فَلا تصدق [تُصَدِّقْه]؛ جعفر بن نعیم بن شاذان از ابراهیم بن عباس روایت کرده که گفت: هرگز ندیدم حضرت رضا (علیه‌السلام) با کلامی در گفتارش به کسی جفا یا درشتی کند. هیچ‌گاه ندیدم سخن کسی را قطع کند، صبر می‌کرد تا طرف مقابل سخنش تمام شود و بعد اگر لازم می‌دید کلامی می‌گفت. ندیدم کسی از او حاجتی بخواهد، مقدور آن حضرت باشد و رد کند. هرگز پای خود را نزد کسی دراز نمی‌کرد و در برابر همنشین تکیه نمی‌داد. هرگز ندیدم از خدمتکاران و کارگزاران خود بد بگوید و دشنام دهد یا پیش چشم کسی آب دهان بیندازد. هرگز ندیدم در خندیدن قهقهه کند، بلکه خنده‌اش تبسّم بود. چون خلوت می‌شد و سفره‌ی طعام برای او می‌گستردند همه‌ی غلامان و خدمتکاران را بر سر سفره می‌خواند، حتی دربان و مهتر را و او بسیار کم‌خواب بود، بسیار بیداری می‌کشید و بیشتر شب را با بیداری به سر می‌برد، از اول تا دمیدن صبح. بسیار روزه می‌گرفت و سه روز روزه هر ماه از وی فوت نمی‌شد و می‌فرمود، این روزه مانند روزه گرفتن همه‌ی سال است. بسیار پنهانی صدقه می‌داد، احسان می‌کرد و این کار را بیشتر، شب‌های تاریک انجام می‌داد. هر کس گمان می‌کند که در فضل مانند او را دیده است از او باور نکن (ابن بابویه، 1373، ج 2: 184).

3. مکاتبه‌ها و مسائل حدیثی

به حدیثی که توسط امام به صورت نوشتاری بیان شده باشد، مکاتب گویند، خواه امام ابتدای آن را نوشته باشند یا در پاسخ سؤال راوی بیان کرده باشند (مامقانی، 1411 ق، ج 1: 283). برخی، تعریف دیگری از مکاتب ارائه داده‌اند، مکاتب عبارت است از: حدیثی که آخرین طبقه‌ی آن، از توقیع معصوم و مکتوب به خط ایشان باشد (سبحانی، 1412 ق: 80).
مکاتب امام رضا (علیه‌السلام) در زمینه‌های گوناگون فقهی (نک: ابن بابویه، 1373، ج 2: 168)، سیاسی (نک: اربلی، 1318 ق، 123-121؛ علم الهدی کاشانی، 1409 ق، ج 2: 188؛ طوسی، 1411 ق: 143)، اعتقادی و... نگاشته شده که در مقابل مسائل و مشکلات مردم یا درخواست آنان، این مهم را انجام داده‌اند و میراثی مکتوب برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند.
از دیگر گونه‌های حدیثی امام (علیه‌السلام)، مسائل حدیثی است. در حدیث شیعه، مسائل به دو مفهوم متفاوت به کار رفته و در این دو که در نهایت به یک نتیجه می‌رسد، مخاطب اصلی سؤال‌ها، امامان (علیهم‌السلام) بوده‌اند و پاسخ آنان مانند دیگر روایاتشان حجت است (معارف، 1374: 339).
این مسائل به دو گونه تقسیم‌بندی شده است:
1. مسائل آزمودنی که فقهای اصحاب ائمه (علیهم‌السلام)، به تدریج فراهم کرده بودند و با استفاده از آن، امامت امامان شیعه (علیهم‌السلام) را می‌آزمودند (نک: مفید، 1410 ق: 291). محمد بن عیسی یقطینی در این باره می‌گوید: وقتی مردم درباره‌ی حضرت رضا (علیه‌السلام) اختلاف کردند، من 15 هزار مسئله‌ای که ایشان پاسخ داده بودند، جمع‌آوری کردم (طوسی، 1411 ق: 48)؛
2. مسائل شرعی یومیه، آن دسته از سؤال‌های شرعی است که شیعیان به طور روزمره و با شرفیابی به محضر ائمه (علیهم‌السلام) یا از طریق مکاتبه، حکم آن را دریافت کرده‌اند (راوندی، 1409 ق، ج 2: 662؛ مجلسی، 1403 ق، ج 49: 93)، اگرچه این کار به سختی انجام می‌گرفت، چراکه خلیفه عملاً دیدارهای مردمی را محدود کرده بود (نک: فضل الله، 1369: 102).

روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در منابع اهل سنت و کتاب‌های اربعه شیعه

این قسمت از نوشتار براساس کتاب‌های صحاح شش گانه‌ی اهل سنت (مسند احمد بن حنبل، (3) صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابن ماجه، سنن ابوداوود، سنن ترمذی، سنن نسایی)، سنن الدارمی، المستدرک حاکم نیشابوری، سنن بیهقی، کنزالعمال متقی هندی و کتاب‌های اربعه شیعه (الکافی کلینی، من لایحضره الفقیه ابن بابویه، التهذیب شیخ طوسی، الاستبصار شیخ طوسی) سامان یافته است.

1. روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در منابع اهل سنت

عده‌ای از علمای اهل سنت، امام رضا (علیه‌السلام) را از راویان طبقه‌ی هشتم برشمرده‌اند (ابن جوزی، 1426 ق، ج 2: 470). گروهی دیگر، حضرت را در طبقه‌ی دهم قرار داده‌اند (بنداری، 1413 ق، ج 3: 85). آنان با واژه‌های متعددی چون صدوق، ایشان را ستوده‌اند که برشمردن آنان از مجال بحث خارج است (همان). ولی با این همه در مقام نقل، روایت‌های انگشت‌شماری از حضرت نقل کرده‌اند. این نکته جای تأمل دارد که اهل سنت روایت‌های فراوانی از اتباع تابعین هم عصر امام (علیه‌السلام) نقل کرده‌اند. این مهم تعصب و عناد برخی از علمای اهل سنت را می‌رساند که خود نیاز به پژوهش جداگانه‌ای دارد.
جدول 1. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در منابع اهل سنت
نمودار 1. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در منابع اهل سنت
ناگفته پیداست که بزرگان اهل سنت، به رغم توصیف‌های متعدد (نک: همان)، از این دریای علم، بهره‌ی اندکی جستند. در بین دانشمندان اهل سنت، فقط ابن ماجه، بیهقی و متقی هندی از حضرت روایت کرده‌اند. ابن ماجه و بیهقی هر کدام یک روایت و متقی هندی نیز تنها هفت روایت از ایشان نقل کرده‌اند که یک روایت تکراری است و این قلت احادیث، جای بسی تأمل دارد.

2. روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب اربعه شیعه

منابع حدیثی شیعه، مالامال از روایت‌های گهربار امام رضا (علیه‌السلام) بوده و این خود مایه‌ی خرسندی، افتخار و عظمت شیعیان است. در این بخش از نوشتار حاضر، جستاری در فراوانی و گستردگی موضوعی روایت‌های آن امام همام (علیه‌السلام) در مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه یعنی کتاب‌های اربعه، انجام می‌گیرد. شمارش احادیث کتاب‌های اربعه براساس شمارش مرحوم علی اکبر غفاری، صورت گرفته است. (4) در کتاب‌های اربعه، در مجموع 2 هزار و 301 روایت از آن حضرت نقل شده که شامل 5/58 درصد کتاب اربعه بوده و جزئیات آن به شرح نمودار (2) است.
نمودار 2. نسبت سنجی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب‌های اربعه شیعه
جدول 2. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب‌های اربعه شیعه

کتاب‌های اربعه	الکافی	من لایحضره الفقیه	التهذیب	الاستبصار	مجموع
تعداد روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام)	928	208	793	372	2301

نمودار 3. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب اربعه شیعه
الکافی، 928 روایت (5/72 درصد)
نمودار 4. نسبت‌سنجی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب الکافی
همان طور که ذکر شد، کتاب شریف الکافی، 928 روایت از امام رضا (علیه‌السلام) را در بردارد که شامل 5/72 درصد از کتاب است. فراوانی و گستردگی موضوعی روایت‌های حضرت در باب‌های مختلف این کتاب شریف به شرح جدول (3) است.
جدول 3. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه السلام) در کتاب الکافی

کتاب الکافی	العقل و الجهل	فصل العلم	التوحید	الحجه	الایمان و الکفر	الدعا	فضل القرآن	العشره	الطهاره	الصلاه	الزکاه	الصیام	الحج
	4	4	36	118	49	19	3	8	36	64	34	22	74

نمودار 5. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب الکافی
ادامه‌ی نمودار 5. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب الکافی (بخش فقه)
من لایحضره الفقیه، 208 روایت (3/51 درصد)
نمودار 6. نسبت‌سنجی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب من لایحضره الفقیه
من لایحضره الفقیه یکی از کتاب‌های اربعه است که شیخ صدوق، 208 روایت از روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) را نقل کرده و شامل 3/51 درصد از کتاب می‌شود. فراوانی و گستردگی موضوعی روایت‌های حضرت در باب‌های مختلف این کتاب شریف به شرح جدول (4) است.
جدول 4. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب من لایحضره الفقیه

کتاب الفقیه	الطهاره و الصلاه	الزکاه	الصوم	الحج	القضایا و الاحکام	الشفعه و الوکاله و القرعه	الکفاله و الحواله	العتق و التدبیر و...	المعیشه	الصید و الذبائح	النکاح و الطلاق	الحدود و الدیات	الوصیه و المواریث	ابواب النادر و الابواب الاخری	مجموع
	63	6	16	40	7	0	1	3	16	5	23	5	12	11	208

نمودار 7. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب من لایحضره الفقیه
التهذیب، 793 روایت (5/83 درصد)
نمودار 8. نسبت‌سنجی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب التهذیب
کتاب شریف التهذیب، 793 روایت از امام رضا (علیه‌السلام) دارد که 5/83 درصد کتاب را به خود اختصاص داده است.
** جدول 5. فراوانی موضوعی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب التهذیب

کتاب التهذیب	الطهاره	الصلاه	الزکاه	الصوم	الحج	المزار و الجهاد	الدیون و القضایا	المکاسب و التجارات	النکاح
	99	158	23	35	77	30	22	53	82

ادامه‌ی جدول 5. فراوانی موضوعی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب التهذیب

الطلاق	العتق و التدبیر	الایمان و النذور و الکفارات	الصید و الذبائح	الوقوف و الصدقات	الوصایا و المواریث	الحدود و الدیات	ابواب نادر	مجموع
41	8	7	62	5	41	45	5	793

نمودار 9. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب التهذیب
ادامه‌ی نمودار 9. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب التهذیب
الاستبصار، 372 روایت (6/75 درصد)
نمودار 10. نسبت‌سنجی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب الاستبصار
در کتاب الاستبصار به عنوان آخرین کتاب از کتاب‌های اربعه، 372 روایت از امام رضا (علیه‌السلام) دیده می‌شود که 6/75 درصد این کتاب را تشکیل می‌دهد.
جدول 6. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب الاستبصار

کتاب الاستبصار	الطهاره	الصلاه	الزکاه	الصوم	الحج	الجهاد و الدیون	الشهادات	القضایا و الاحکام	المکاسب و البیوع
	48	89	12	19	45	0	5	0	13

ادامه‌ی جدول 6. فراوانی روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب الاستبصار

النکاح	الطلاق	العتق و الایمان و النذور	الصید و الذبائح	الاطعمه و الاشربه	الوقوف و الصدقات	الوصایا و الفرائض	الحدود و الدیات	مجموع
50	23	7	14	13	3	18	13	372

نتیجه‌گیری

از مهم‌ترین تلاش‌های علم الحدیثی امام رضا (علیه‌السلام)، تبیین و تدوین حدیث، ارائه‌ی قواعد، اصول و معیارهای تمییز احادیث صحیح از جعلی و مبارزه با رأی، قیاس و استحسان است. بدین‌سان امام (علیه‌السلام) در حفظ و حراست این میراث گرانبها برای آیندگان، نقشی مهم و مؤثر داشتند.
از مهم‌ترین گونه‌های حدیثی در احادیث حضرت می‌توان به مناظره با صاحبان افکار و عقاید مختلف، احادیث و روایت‌ها، مکاتبه‌ها و مسائل حدیثی اشاره کرد.
بزرگان اهل سنت، به رغم توصیف‌های متعدد، از این دریای علم، بهره‌ی اندکی جستند. در بین دانشمندان اهل سنت، فقط ابن‌ماجه، بیهقی و متقی هندی از حضرت روایت کرده‌اند. ابن ماجه و بیهقی هر کدام یک روایت و متقی هندی نیز تنها هفت روایت از ایشان نقل کرده‌اند که یک روایت نیز تکراری است. در این میان، نکته‌ی قابل تأمل این بوده که بزرگان اهل سنت از محدثان مقارن زمان امام (علیه‌السلام)، احادیث فراوانی نقل کرده‌اند اما از امام (علیه‌السلام)، با وجود شخصیت علمی، روایی و وجود مناظره‌های علمی بسیار ارزشمند و احادیث پرگهر، حدیث نقل نکرده‌اند و به تعدادی انگشت‌شمار، بسنده شده، اما منابع حدیثی شیعه، پر از روایت‌های امام رضا (علیه‌السلام) است (جدول و نمودار 2 و 3).
در کتاب‌های اربعه در مجموع 2 هزار و 301 روایت از حضرت نقل شده که شامل 5/58 درصد کتاب‌های اربعه است (نمودار 2). کتاب الکافی 928 روایت (5/72 درصد) (نمودار 4)، من لایحضره الفقیه 208 روایت (3/51 درصد) (نمودار 6)، التهذیب 793 روایت (5/83 درصد) (نمودار 8) و الاستبصار 372 روایت (6/75 درصد) (نمودار 10) که میزان فراوانی و گستردگی روایت‌ها به تفصیل ذکر شد.
در میان منابع مذکور اهل سنت، بیشترین روایت در کتاب کنزل العمال و در کتاب‌های اربعه شیعه، کتاب الکافی بود که بخش اعظم این روایت‌ها، فقهی است.

پی‌نوشت‌ها

1. دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی و عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه واحد مشهد (نویسنده مسئول)
2. استادیار گروه عمومی و استاد همکار جامعة المصطفی العالمیه واحد مشهد
3. این کتاب در شمارگان صحاح سته قرار نمی‌گیرد اما چون از کتاب‌های معتبر اهل سنت بوده از آن استفاده شده است.
4. کتاب مسند الامام الرضا (علیه‌السلام)، تنها بخشی از روایت‌های مربوط به امام رضا (علیه‌السلام) در کتاب‌های اربعه را نقل کرده است. لذا مؤلف، برای اتقان و استحکام در این نوشتار، تک تک روایت‌های کتاب‌های اربعه را مورد بررسی و تفحص قرار داده و روایت‌های مربوط به امام رضا (علیه‌السلام) را استخراج کرده، در پایان آنها را با نرم افزار تطبیق داده و بدین‌سان در این بررسی، ضریب خطا اگر وجود داشته باشد، بسیار اندک و جزئی است.

منابع :
قرآن کریم.
ابن اثیر، عزالدین، (1409 ق). اسد الغابه فی معرفه الصحابه. بیروت: دارالفکر.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1380). علل الشرایع و الاسلام. مترجم و محقق محمدجواد ذهنی، قم: مؤمنین.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1380 ق). عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام). مصحح علی اکبر غفاری، تهران: صدوق.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1379 ق). معانی الاخبار. تهران: مکتبه الصدوق، قم: مکتبة الصدوق.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1405 ق). من لایحضره الفقیه. مصحح سید حسن موسوی خرسان، بیروت: دارالاضواء.
ابن جوزی، یوسف بن قزاغلی سبط، (1426 ق). تذکره الخواص من الامه بذکر خصائص الائمه (علیهم‌السلام). محقق حسین تقی‌زاده، چاپ اول، قم: مجمع جهانی اهل بیت.
ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، (1412 ق). مناقب آل ابی‌طالب (علیه‌السلام). محقق یوسف بقاعی، بیروت: دارالاضواء.
ابوریه، محمود، (بی‌تا). اضواء علی السنه المحمدیه اودفاع عن الحدیث. بیروت: الاعلمی للمطبوعات.
ابوزهره، محمد محمد، (بی‌تا). اصول الفقه. بی‌جا: دارالفکر العربی.
اربلی، علی بن عیسی، (1318 ق). کشف الغمه فی معرفه الائمه (علیهم‌السلام). تبریز: مکتب بنی‌هاشم.
ارموی، سراج‌الدین محمد، (بی‌تا). الطائف الحکمه. محقق غلامحسین یوسفی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
امین، احمد، (بی‌تا). ضحی الاسلام. بیروت: دارالکتب الکتب العربی.
بحرانی، سید هاشم، (1359 ق). حلیه الابرار فی فضائل محمد و آله الاطهار. قم: دارالکتاب العلمیه.
بنداری، عبدالغفار سلیمان، (1413 ق). معجم رجال الکتب السته. مصحح سید حسن کسروی، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حرعاملی، محمد بن حسن، (1412 ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: آل البیت لاحیاء التراث.
حسنی، هاشم معروف، (1411 ق). سیره الائمه الاثنی عشر (علیهم‌السلام). بیروت: دارتعارف للمطبوعات.
حیدر، اسد، (بی‌تا). الامام الصادق (علیه‌السلام) و المذاهب الاربعه. بیروت: دارالکتب العربی.
خویی، ابوالقاسم، (1413 ق). معجم الرجال الحدیث و تفصیل طبقات الروات. قم: مدینه العلم.
دورانت، ویل، (1368). تاریخ تمدن. مترجمان ابوالقاسم پاینده و ابوطالب صارمی، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
دینوری، محمد بن عبدالله، (1407 ق). المعارف. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ذهبی، شمس‌الدین محمد، (1402 ق). سیر الاعلام النبلاء. محقق کامل خراط، بیروت: الرساله.
ذهبی، شمس‌الدین محمد، (بی‌تا). تذکره الحفاظ. بیروت: دارالکتب العلمیه.
راوندی، قطب‌الدین، (1409 ق). الخرائج و الجرائح. قم: امام مهدی (علیه‌السلام).
سبحانی، جعفر، (1412 ق). اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه. قم: حوزه‌ی علمیه.
شبلنجی، مؤمن بن حسن، (بی‌تا). نور الابصار. بیروت: دارالکتب العلمیه.
صالح، صبحی، (1363 ق). علوم الحدیث و مصطلحه. قم: رضی.
صفی‌زاده، صدیق، (1382). تاریخ پنج هزار ساله ایران. تهران: آرون.
طوسی، محمد بن حسن، (1411 ق). الغیبه. محققان عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم: المعارف الاسلامیه.
عامر شبروای، عبدالله بن محمد، (1363). الاتحاف بحب الاشراف. قم: رضی.
عبدالرزاق، مصطفی، (بی‌تا). تمهید تاریخ الفقه الاسلامیه. قاهره: لجنه.
عطاردی، عزیزالله، (1406 ق). مسند الامام الرضا (علیه‌السلام). مشهد: الموتمر العالمی للامام الرضا (علیه‌السلام).
علم الهدی کاشانی، محمد بن محسن، (1409 ق). معادن الحکمه فی مکاتیب الائمه (علیهم‌السلام). تعلیقات علی احمدی میانجی، قم: اسلامی.
علوی، سهراب، (1379). امام رضا (علیه‌السلام) در رزم‌گاه ادیان. قم: مسجد جکمران.
فضل الله، محمدجواد، (1369). تحلیلی از زندگی امام رضا (علیه‌السلام). مترجم محمد عارف، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
کشی، ابو عمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز، (1404 ق). اختیار معرفه الرجال. به تعلیق میرداماد رجایی، قم: آل البیت (علیهم‌السلام).
کلینی، محمد بن یعقوب، (1363). الکافی. محقق علی اکبر غفاری، تهران: الاسلامیه.
مامقانی، عبدالله، (1411 ق). مقباس الهدایه فی علم الدرایه. قم: بی‌نا.
مجلسی، محمدباقر، (1403 ق). بحارالانوار الجامعه لدرراخبار الائمه الاطهار (علیهم‌السلام). بیروت: الوفاء.
محبی‌پور، صغری، (1388). نقش امام رضا (علیه‌السلام) در حدیث شیعه. تهران: چاپ و نشر بین‌الملل.
محقق، مهدی، (1369). دومین 20 گفتار در مباحث ادبی، تاریخی، فلسفی و کلامی. تهران: مطالعات اسلامی.
معارف، مجید، (1374). پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه. تهران: ضریح.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، (1410 ق). الارشاد. بیروت: الاعلمی للمطبوعات.
مکی عاملی، سید حسین یوسف، (1407 ق). عقیده الشیعه فی الامام الصادق (علیه‌السلام) و سائر الائمه (علیهم‌السلام). بیروت: دارالزهرا.
منبع مقاله :
فصلنامه علمی - پژوهشی فرهنگ رضوی، سال دوم، شماره هشتم، زمستان 1393