نظم اجتماعی و روابط انسانی جامعه بشری, که بستر آسایش, امنیت, رشد و بالندگی است, بر تعیین وظایف و حقوق, و رعایت آن استوار است. قوانین, دولت, نهادهای اجتماعی, قوای قهریّه, همه ابزاری برای تحقق چنین نظم اجتماعی و روابط انسانی اند.
از همین رو بخش مهمی از رسالت پیامبران به مرزبندی وظایف و حقوق انسانی برمی گردد, و چنان که بخش دیگر آن روشن ساختن وظایف بندگی و حریم عبودیت است.
ادیان الهی, به ویژه آیین اسلام, به دقت و روشنی از این وظایف و حقوق سخن گفته اند, خواه در حوزه زندگی خصوصی و یا زندگی اجتماعی. فروگذار نکردن تعیین خسارت خراش پوست (ارش الخدش) و نیز چگونگی ادای قراردادها و… از این دقت و شفافیت حکایت دارد. این دقت و روشنی در قوانین مربوط به عبادات و شعائر مذهبی نیز جای تمثیل ندارد.
به جز پرداختن به تبیین قوانین, تأکید بر انجام وظایف و رعایت حقوق, و نیز برابری انسان ها و شهروندان در برابر قانون, در سیره پیامبران و پیشوایان دینی بسی آشکار است. امیرمؤمنان می فرمود: (اگر آن چه دخترم به امانت از بیت المال گرفته, شرط ضمان در آن نبود نخستین حد سرقت را در بنی هاشم بر او اجرا می کردم.)1 و نیز می فرمود: (به خدا قسم, اگر اقلیم های هفت گانه یا آن چه در زیر آسمان ها است به من دهند که خداوند را با گرفتن پوست جوی از دهان مورچه ای نافرمانی کنم, هرگز نخواهم کرد.)2
تشویق به انجام وظایف; بیان پاداش های اخروی و نیز تبیین کیفرهای دنیوی در تخلف از وظایف همه از اجرای مقررات و قوانین گواهی می دهد.
اگر سه عنصر تبیین و شفافیت قوانین, اجرای قوانین و نیز تساوی انسان ها در برابر قانون را ارکان مقوله قانون گرایی بدانیم, سابقه دینی و تاریخی آن به قرن ها قبل برمی گردد. و فضل سبقت, از آن ادیان آسمانی و پیامبران الهی خواهد بود.
امروزه پای فشردن بر آن, فراتر از مشاجره های سیاسی, احیای یک ارزش دینی ـ انسانی است.
امام خمینی(ره) که صدمین سال ولادتش را, مقام معظم رهبری حضرت آیةاللّه خامنه ای مدظله, سال امام نام گذاری کردند, درس آموخته همین مکتب است, وی گوی سبقت را در عصر انقلاب اسلامی در احیا و تأکید بر قانون گرایی ربوده است, چرا که وی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن, قانون گرایی را یکی از عناصر کلیدی در نظام اسلامی معرفی می کرد.
او بر همه ارکان قانون مندی و قانون گرایی تأکید داشت; از این رو, همیشه تصویب قوانین, اجرای صحیح آن ها, برابری در قبال قوانین و احترام به نهادهایی قانون گذار را گوشزد می فرمود. در این جا به پاس گرامی داشت یاد و اندیشه های والای امام گزیده ای از سخنانش را در سه بخش می آوریم:
(در کشوری که قانون حکومت نکند خصوصا قانونی که قانون اسلام است این کشور را نمی توانیم اسلامی حساب کنیم.)3
(در اسلام, قانون حکومت می کند. پیغمبر اکرم هم تابع قانون بود; تابع قانون الهی, نمی توانست تخلف بکند.)4
(باری حکومت در اسلام به مفهوم تبعیّت از قانون است و فقط قانون بر جامعه, حکم فرمایی دارد. آن جا هم که اختیارات محدودی به رسول اکرم(ص) و ولات داده شده از طرف خداوند است. حضرت رسول اکرم(ص) هر وقت مطلبی را بیان یا حکمی را ابلاغ کرده اند, به پیروی از قانون الهی بوده است.)5
(در اسلام آن چیزی که حکومت می کند یک چیز است و آن قانون الهی است, پیغمبر اکرم(ص) هم به همان عمل می کرده است, خلفای او هم به همان عمل می کردند, حالا هم ما موظفیم که به همان عمل کنیم, قانون حکومت می کند, شخص هیچ حکومتی ندارد, آن شخص ولو رسول خدا باشد, ولو خلیفه رسول خدا باشد, شخص مطرح نیست در اسلام, در اسلام قانون است, همه تابع قانون اند.)6
(ما می خواهیم یک حکومت داشته باشیم که این حکومت قانون را ملاحظه کند حکومت قانونی باشد.)7
(آن حکومتی که تمام قوانین بشری را, تمام قانون عالم را زیرپا بگذارد و هرجور دلش بخواهد با یک ملتی عمل بکند ما با او مخالفت داریم. ما می خواهیم یک حکومتی باشد مثل حکومت اسلام که غیر از قانون هیچ چیز حکومت نکند, هیچ, قانون فقط حکومت بکند.)8
(من امیدوارم… مملکت ما در سال آینده و در این سال در همین سالی که هستیم مملکتی باشد که قانون فقط حکم کند. هیچ کس غیر قانون حکم نکند و تمام مجری قانون باشند و کسی در حدود غیر قانونی عمل نکند و همه در حدود خودشان عمل کنند.)9
(ما اگر همه اشخاصی که در کشورمان هستند و همه گروه هایی که در کشور هستند و همه نهادهایی که در سرتاسر کشور هستند اگر به قانون خاضع بشویم و اگر قانون را محترم بشمریم, هیچ اختلافی پیش نخواهد آمد. اختلافات از راه قانون شکنی ها پیش می آید.)10
(کسانی که می خواهند قانون را بشکنند این ها دیکتاتورانی هستند که به صورت اسلامی پیش آمده اند یا به صورت آزادی و امثال این حرف ها.)11
(بپذیرید قانون را, همه تان روی مرز قانون عمل بکنید و اگر همه روی مرز قانون عمل بکنند اختلاف دیگر پیش نمی آید.)12
(قانون در رأس واقع شده است و همه افراد هر کشور باید خودشان را با آن قانون تطبیق بدهند. اگر قانون برخلاف خودشان حکمی کرد, باید خودشان را در مقابل قانون تسلیم کنند. آن وقت است که کشور, کشور قانون می شود.)13
باید توجه داشت که پاره ای اختیارات فراقانونی که برای رهبران در هر نظام سیاسی و رهبری فقیه عادل در جمهوری اسلامی ایران پیش بینی شده, امری عقلایی است, و برای خروج از بن بست ها و تنگناهای اجرایی و اداره جامعه می باشد, و این خود امری قانونی است, گرچه مدون و مکتوب نیست. بر این مطلب در سومین فرازی که از امام نقل شد نیز به صورت ضمنی اشاره شده است.
(… قانون که همه بدون استثنا بایستی از آن پیروی و تبعیت کنند. حکم الهی برای رئیس و مرئوس متبع است, یگانه حکم و قانونی که برای مردم متبع و لازم الاجرا است, همان حکم و قانون خداست.)14
(فرقی ما بین اشخاص نیست در قانون اسلام, فرقی میان گروه ها نیست.)15
(همه باید مقید به این باشید که قانون را بپذیرید ولو برخلاف رأی شما باشد. باید بپذیرید برای این که میزان اکثریت است.)16
(من تکرار می کنم مجلس بالاترین مقامی است در این مملکت, مجلس اگر رأی داد و شورای نگهبان هم آن رأی را پذیرفت هیچ کس حق ندارد یک کلمه راجع به این بگوید, من نمی گویم رأی خودش را نگوید, بگوید رأی خودش را بگوید, اما اگر بخواهد فساد کند, به مردم بگوید که این شورای نگهبان کذا و این مجلس کذا, این فساد است و مفسد است و یک همچو آدمی, تحت تعقیب مفسد فی الارض, باید قرار بگیرد.)17
(مجلس شورای اسلامی که در رأس تمام نهادهای نظام جمهوری اسلامی است از ویژگی های خاصی برخوردار است که مهم ترین آن ها اسلامی ـ ملی بودن آن است.)18
(من تأیید می کنم مجلس را و همیشه سفارش می کنم به ملت که مجلس را باید تأیید کنند و مجلس از ارگان هایی است که لازم است بر همه ما که او را تأیید کنیم و هیچ کس حق ندارد که به مجلس جسارتی بکند.)19
البته همیشه در پیام ها و سخنرانی ها, توصیه هاو سفارش هایی داشت که به حفظ مقام بلند مجلس و جایگاه دینی آن برمی گشت, در این جا به برخی از این نکته ها که در پیام ایشان به مناسبت گشایش دومین دوره مجلس شورای اسلامی می باشد, فهرست وار اشاره می شود:
1. عالم را جلوه خداوند دانستن;
2. اجرای سیاست نه شرقی و نه غربی;
3. رسیدگی هرچه بیشتر به امور محرومان و قشرهای کم درآمد;
4. رعایت اخلاق اسلامی و ارزش های انسانی در:
ـ برخورد با یکدیگر در محیط مجلس و مباحثات بین مخالف و موافق.
ـ برخورد با دولت و وزرا و سایر کارمندان و فرق گذاردن بین نظارت و عیب جویی و استیضاح و انتقام گیری.
ـ در نطق های قبل از دستور, و در همین جا می نویسد که:
(این نکته نیز قابل ذکر است که اگر در مجلس به کسی که حاضر نیست و راه به مجلس ندارد که از خود دفاع نماید حمله ای شد, به او اجازه داده شود یا در مجلس از خود دفاع کند و اگر قانونا اشکالی در این عمل می بینید, رادیو تلویزیون و مطبوعات این وظیفه سنگین را به دوش کشند تا حق مظلومی ضایع نشود و شخصیتی بی دلیل خرد نگردد.)
ـ رعایت ضوابط و جوانب حق در بررسی اعتبار نامه ها و….
ـ ساده زیستی و پرهیز از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام.20
(من با نهاد شورای نگهبان صد درصد موافقم و عقیده ام هست که باید قوی و همیشگی باشد.)21
(شورای محترم نگهبان که حافظ احکام مقدس اسلام و قانون اساسی هستند مورد تأیید این جانب می باشند و وظیفه آنان بسیار مقدس و مهم است و باید با قاطعیت به وظایف خود عمل کند.)22
(من به این آقایان هشدار می دهم که تضعیف و توهین به فقهای شورای نگهبان امری خطرناک برای کشور و اسلام است. همیشه انحرافات به تدریج در یک رژیم وارد می شود و در آخر رژیمی را ساقط می نماید. لازم است همه به طور اکید به مصالح اسلام و مسلمین توجه کنیم و به قوانین هرچند مخالف نظر و سلیقه شخصی مان باشد احترام بگذاریم.)23
البته در کنار تأکید بر حفظ حریم و جایگاه قانون شورای نگهبان یادآوری های لازم را نیز گاهی بیان داشت:
(من با نهاد شورای نگهبان صد درصد موافقم و عقیده ام هست که باید قوی و همیشگی باشد ولی حفظ شورا مقداری به دست خود شماست. برخورد شما باید به صورتی باشد که در آینده هم به این شورا صدمه نخورد…
شما روی مواضع اسلام قاطع بایستید, ولی به صورتی نباشد که انتزاع شود [که] شما در همه جا دخالت می کنید. صحبت های شما باید به صورتی باشد که همه فکر کنند در محدوده قانونی خودتان عمل می کنید نه یک قدم زیاد و نه یک قدم کم.)24
(تذکر پدرانه به اعضای عزیز شورای نگهبان می دهم که خودشان قبل از این گیرها, مصلحت نظام را در نظر بگیرند, چرا که یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پرآشوب کنونی, نقش زمان و مکان در اجتهاد و نوع تصمیم گیری ها است.)25
پایان بخش مقال را این سخن امام قرار می دهم که:
(اسلام به قانون نظر (آلی) دارد; یعنی آن را آلت و وسیله تحقق عدالت در جامعه می داند, وسیله اصلاح اعتقادی و اخلاقی و تهذیب انسان می داند. قانون برای اجرا و برقرار شدن نظم اجتماعی عادلانه, به منظور پرورش انسان مهذّب است.)26
از همین رو بخش مهمی از رسالت پیامبران به مرزبندی وظایف و حقوق انسانی برمی گردد, و چنان که بخش دیگر آن روشن ساختن وظایف بندگی و حریم عبودیت است.
ادیان الهی, به ویژه آیین اسلام, به دقت و روشنی از این وظایف و حقوق سخن گفته اند, خواه در حوزه زندگی خصوصی و یا زندگی اجتماعی. فروگذار نکردن تعیین خسارت خراش پوست (ارش الخدش) و نیز چگونگی ادای قراردادها و… از این دقت و شفافیت حکایت دارد. این دقت و روشنی در قوانین مربوط به عبادات و شعائر مذهبی نیز جای تمثیل ندارد.
به جز پرداختن به تبیین قوانین, تأکید بر انجام وظایف و رعایت حقوق, و نیز برابری انسان ها و شهروندان در برابر قانون, در سیره پیامبران و پیشوایان دینی بسی آشکار است. امیرمؤمنان می فرمود: (اگر آن چه دخترم به امانت از بیت المال گرفته, شرط ضمان در آن نبود نخستین حد سرقت را در بنی هاشم بر او اجرا می کردم.)1 و نیز می فرمود: (به خدا قسم, اگر اقلیم های هفت گانه یا آن چه در زیر آسمان ها است به من دهند که خداوند را با گرفتن پوست جوی از دهان مورچه ای نافرمانی کنم, هرگز نخواهم کرد.)2
تشویق به انجام وظایف; بیان پاداش های اخروی و نیز تبیین کیفرهای دنیوی در تخلف از وظایف همه از اجرای مقررات و قوانین گواهی می دهد.
اگر سه عنصر تبیین و شفافیت قوانین, اجرای قوانین و نیز تساوی انسان ها در برابر قانون را ارکان مقوله قانون گرایی بدانیم, سابقه دینی و تاریخی آن به قرن ها قبل برمی گردد. و فضل سبقت, از آن ادیان آسمانی و پیامبران الهی خواهد بود.
امروزه پای فشردن بر آن, فراتر از مشاجره های سیاسی, احیای یک ارزش دینی ـ انسانی است.
امام خمینی(ره) که صدمین سال ولادتش را, مقام معظم رهبری حضرت آیةاللّه خامنه ای مدظله, سال امام نام گذاری کردند, درس آموخته همین مکتب است, وی گوی سبقت را در عصر انقلاب اسلامی در احیا و تأکید بر قانون گرایی ربوده است, چرا که وی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن, قانون گرایی را یکی از عناصر کلیدی در نظام اسلامی معرفی می کرد.
او بر همه ارکان قانون مندی و قانون گرایی تأکید داشت; از این رو, همیشه تصویب قوانین, اجرای صحیح آن ها, برابری در قبال قوانین و احترام به نهادهایی قانون گذار را گوشزد می فرمود. در این جا به پاس گرامی داشت یاد و اندیشه های والای امام گزیده ای از سخنانش را در سه بخش می آوریم:
یک. اهتمام به اجرای قانون
امام در پیام ها و سخنان بسیاری از تأثیر تعهد به قانون در پیشرفت زندگی سخن راندند, و بی قانونی را سبب همه مفاسد اجتماعی می دانستند:(در کشوری که قانون حکومت نکند خصوصا قانونی که قانون اسلام است این کشور را نمی توانیم اسلامی حساب کنیم.)3
(در اسلام, قانون حکومت می کند. پیغمبر اکرم هم تابع قانون بود; تابع قانون الهی, نمی توانست تخلف بکند.)4
(باری حکومت در اسلام به مفهوم تبعیّت از قانون است و فقط قانون بر جامعه, حکم فرمایی دارد. آن جا هم که اختیارات محدودی به رسول اکرم(ص) و ولات داده شده از طرف خداوند است. حضرت رسول اکرم(ص) هر وقت مطلبی را بیان یا حکمی را ابلاغ کرده اند, به پیروی از قانون الهی بوده است.)5
(در اسلام آن چیزی که حکومت می کند یک چیز است و آن قانون الهی است, پیغمبر اکرم(ص) هم به همان عمل می کرده است, خلفای او هم به همان عمل می کردند, حالا هم ما موظفیم که به همان عمل کنیم, قانون حکومت می کند, شخص هیچ حکومتی ندارد, آن شخص ولو رسول خدا باشد, ولو خلیفه رسول خدا باشد, شخص مطرح نیست در اسلام, در اسلام قانون است, همه تابع قانون اند.)6
(ما می خواهیم یک حکومت داشته باشیم که این حکومت قانون را ملاحظه کند حکومت قانونی باشد.)7
(آن حکومتی که تمام قوانین بشری را, تمام قانون عالم را زیرپا بگذارد و هرجور دلش بخواهد با یک ملتی عمل بکند ما با او مخالفت داریم. ما می خواهیم یک حکومتی باشد مثل حکومت اسلام که غیر از قانون هیچ چیز حکومت نکند, هیچ, قانون فقط حکومت بکند.)8
(من امیدوارم… مملکت ما در سال آینده و در این سال در همین سالی که هستیم مملکتی باشد که قانون فقط حکم کند. هیچ کس غیر قانون حکم نکند و تمام مجری قانون باشند و کسی در حدود غیر قانونی عمل نکند و همه در حدود خودشان عمل کنند.)9
(ما اگر همه اشخاصی که در کشورمان هستند و همه گروه هایی که در کشور هستند و همه نهادهایی که در سرتاسر کشور هستند اگر به قانون خاضع بشویم و اگر قانون را محترم بشمریم, هیچ اختلافی پیش نخواهد آمد. اختلافات از راه قانون شکنی ها پیش می آید.)10
(کسانی که می خواهند قانون را بشکنند این ها دیکتاتورانی هستند که به صورت اسلامی پیش آمده اند یا به صورت آزادی و امثال این حرف ها.)11
(بپذیرید قانون را, همه تان روی مرز قانون عمل بکنید و اگر همه روی مرز قانون عمل بکنند اختلاف دیگر پیش نمی آید.)12
(قانون در رأس واقع شده است و همه افراد هر کشور باید خودشان را با آن قانون تطبیق بدهند. اگر قانون برخلاف خودشان حکمی کرد, باید خودشان را در مقابل قانون تسلیم کنند. آن وقت است که کشور, کشور قانون می شود.)13
باید توجه داشت که پاره ای اختیارات فراقانونی که برای رهبران در هر نظام سیاسی و رهبری فقیه عادل در جمهوری اسلامی ایران پیش بینی شده, امری عقلایی است, و برای خروج از بن بست ها و تنگناهای اجرایی و اداره جامعه می باشد, و این خود امری قانونی است, گرچه مدون و مکتوب نیست. بر این مطلب در سومین فرازی که از امام نقل شد نیز به صورت ضمنی اشاره شده است.
دو. برابری در قبال قانون
تأکید امام بر مساوات همه اقشار و اصناف در برابر قانون اعجاب برانگیز است:(… قانون که همه بدون استثنا بایستی از آن پیروی و تبعیت کنند. حکم الهی برای رئیس و مرئوس متبع است, یگانه حکم و قانونی که برای مردم متبع و لازم الاجرا است, همان حکم و قانون خداست.)14
(فرقی ما بین اشخاص نیست در قانون اسلام, فرقی میان گروه ها نیست.)15
(همه باید مقید به این باشید که قانون را بپذیرید ولو برخلاف رأی شما باشد. باید بپذیرید برای این که میزان اکثریت است.)16
سه. احترام به نهادهای قانون گذار
الف. مجلس شورای اسلامی
امام, مجلس شورای اسلامی را بالاترین مقام و در رأس تمام نهادها جای می داد و به هیچ کس حق نمی داد به این ارگان جسارت روا دارد:(من تکرار می کنم مجلس بالاترین مقامی است در این مملکت, مجلس اگر رأی داد و شورای نگهبان هم آن رأی را پذیرفت هیچ کس حق ندارد یک کلمه راجع به این بگوید, من نمی گویم رأی خودش را نگوید, بگوید رأی خودش را بگوید, اما اگر بخواهد فساد کند, به مردم بگوید که این شورای نگهبان کذا و این مجلس کذا, این فساد است و مفسد است و یک همچو آدمی, تحت تعقیب مفسد فی الارض, باید قرار بگیرد.)17
(مجلس شورای اسلامی که در رأس تمام نهادهای نظام جمهوری اسلامی است از ویژگی های خاصی برخوردار است که مهم ترین آن ها اسلامی ـ ملی بودن آن است.)18
(من تأیید می کنم مجلس را و همیشه سفارش می کنم به ملت که مجلس را باید تأیید کنند و مجلس از ارگان هایی است که لازم است بر همه ما که او را تأیید کنیم و هیچ کس حق ندارد که به مجلس جسارتی بکند.)19
البته همیشه در پیام ها و سخنرانی ها, توصیه هاو سفارش هایی داشت که به حفظ مقام بلند مجلس و جایگاه دینی آن برمی گشت, در این جا به برخی از این نکته ها که در پیام ایشان به مناسبت گشایش دومین دوره مجلس شورای اسلامی می باشد, فهرست وار اشاره می شود:
1. عالم را جلوه خداوند دانستن;
2. اجرای سیاست نه شرقی و نه غربی;
3. رسیدگی هرچه بیشتر به امور محرومان و قشرهای کم درآمد;
4. رعایت اخلاق اسلامی و ارزش های انسانی در:
ـ برخورد با یکدیگر در محیط مجلس و مباحثات بین مخالف و موافق.
ـ برخورد با دولت و وزرا و سایر کارمندان و فرق گذاردن بین نظارت و عیب جویی و استیضاح و انتقام گیری.
ـ در نطق های قبل از دستور, و در همین جا می نویسد که:
(این نکته نیز قابل ذکر است که اگر در مجلس به کسی که حاضر نیست و راه به مجلس ندارد که از خود دفاع نماید حمله ای شد, به او اجازه داده شود یا در مجلس از خود دفاع کند و اگر قانونا اشکالی در این عمل می بینید, رادیو تلویزیون و مطبوعات این وظیفه سنگین را به دوش کشند تا حق مظلومی ضایع نشود و شخصیتی بی دلیل خرد نگردد.)
ـ رعایت ضوابط و جوانب حق در بررسی اعتبار نامه ها و….
ـ ساده زیستی و پرهیز از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام.20
ب. شورای نگهبان
امام با قاطعیت فراوان و در بحران ها از نهاد شورای نگهبان و اعضای آن دفاع می کند و بر قوت و کارآمدی آن تأکید می ورزد:(من با نهاد شورای نگهبان صد درصد موافقم و عقیده ام هست که باید قوی و همیشگی باشد.)21
(شورای محترم نگهبان که حافظ احکام مقدس اسلام و قانون اساسی هستند مورد تأیید این جانب می باشند و وظیفه آنان بسیار مقدس و مهم است و باید با قاطعیت به وظایف خود عمل کند.)22
(من به این آقایان هشدار می دهم که تضعیف و توهین به فقهای شورای نگهبان امری خطرناک برای کشور و اسلام است. همیشه انحرافات به تدریج در یک رژیم وارد می شود و در آخر رژیمی را ساقط می نماید. لازم است همه به طور اکید به مصالح اسلام و مسلمین توجه کنیم و به قوانین هرچند مخالف نظر و سلیقه شخصی مان باشد احترام بگذاریم.)23
البته در کنار تأکید بر حفظ حریم و جایگاه قانون شورای نگهبان یادآوری های لازم را نیز گاهی بیان داشت:
(من با نهاد شورای نگهبان صد درصد موافقم و عقیده ام هست که باید قوی و همیشگی باشد ولی حفظ شورا مقداری به دست خود شماست. برخورد شما باید به صورتی باشد که در آینده هم به این شورا صدمه نخورد…
شما روی مواضع اسلام قاطع بایستید, ولی به صورتی نباشد که انتزاع شود [که] شما در همه جا دخالت می کنید. صحبت های شما باید به صورتی باشد که همه فکر کنند در محدوده قانونی خودتان عمل می کنید نه یک قدم زیاد و نه یک قدم کم.)24
(تذکر پدرانه به اعضای عزیز شورای نگهبان می دهم که خودشان قبل از این گیرها, مصلحت نظام را در نظر بگیرند, چرا که یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پرآشوب کنونی, نقش زمان و مکان در اجتهاد و نوع تصمیم گیری ها است.)25
پایان بخش مقال را این سخن امام قرار می دهم که:
(اسلام به قانون نظر (آلی) دارد; یعنی آن را آلت و وسیله تحقق عدالت در جامعه می داند, وسیله اصلاح اعتقادی و اخلاقی و تهذیب انسان می داند. قانون برای اجرا و برقرار شدن نظم اجتماعی عادلانه, به منظور پرورش انسان مهذّب است.)26
پی نوشت ها:
1.بحارالانوار, ج40, ص338.
2. نهج البلاغه, خطبه 224.
3. صحیفه نور, ج14, ص268.
4. همان, ج10, ص29.
5. ولایت فقیه, ص34ـ 35.
6. کوثر, ج2, ص215.
7. صحیفه نور, ج9, ص42.
8. کوثر, ج2, ص215.
9. صحیفه نور, ج14, ص148.
10. همان, ص268.
11. همان.
12. همان, ص244.
13. همان, ص268.
14. ولایت فقیه, ص34ـ 35.
15. صحیفه نور, ج9, ص42.
16. همان, ج14, ص244.
17. همان, ص293.
18. همان, ج18, ص273.
19. همان, ج19, ص232.
20. همان, ص7.
21. همان, ص51.
22. همان, ص106.
23. همان, ج18, ص280.
24. همان, ج19, ص51.
25. همان, ج21, ص61.
26. ولایت فقیه, ص62.
