قشم ، الماس فارس

موقعيت جغرافيايى قشم

اين جزيره از شمال به شهر بندرعباس، مرکز بخش خمير و قسمتى از شهرستان بندر لنگه، از شمال‌شرقى به جزيره‌ى هرمز، از شرق به جزيره‌ى لارک، از جنوب به جزيره‌ى هنگام و از جنوب غربى به جزاير تنب بزرگ و کوچک و بوموسى محدود مى‌گردد. فاصله جزيره‌ى قشم (از بندر قشم) تا بندرعباس 8/10 مايل (20 کيلومتر)، تا بندر هرمز 72/9 مايل (18 کيلومتر)، جزيره لارک (تا مرکز دهستان لارک) 85/4 مايل (9 کيلومتر)، تا جزيره بوموسى 01/88 مايل (163 کيلومتر) و جزيره تنب بزرگ 55/61 مايل (114 کيلومتر) است.
نزديک‌ترين بندر در ساحل اصلى کشور به جزيره‌ى قشم، بندرعباس است که فاصله آن تا محل سربندر قشم 8/10 مايل دريايى (20 کيلومتر) است. نزديک‌ترين فاصله اين جزيره به ساحل اصلى کشور، در دماغه‌ى شمالى جزيره، در محل بندر لافت (در جزيره‌ى قشم) تا آبادى پل، مرکز دهستان خمير (در ساحل اصلى کشور) که فاصله آن در حدود يک مايل دريايى (1800 متر) بوده و در آينده محل احداث پل خليج فارس خواهد بود. جزيره‌ى قشم در شمال داراى دماغه‌هاى قشم، لافت و باسعيدو و در جنوب دماغه ديرستان است.

مساحت جزيره

مساحت جزيره 1491 کيلومترمربع، حدود 5/2 برابر دومين جزيره بزرگ خليج فارس يعنى بحرين است.
طول جزيره از بندر قشم، تا بندر باسعيدو در انتهاى جزيره را در منابع مختلف بين 100 تا 130 کيلومتر تخمين زده‌اند و بيشتر روى طول 115 و 120 کيلومتر تکيه شده است. در گزارش توجيهى اجراى قانون تعاريف، طول سراسرى جزيره‌ى قشم را 120 کيلومتر ذکر کرده‌اند. عرض جزيره، در نقاط مختلف متفاوت بوده و به‌طور متوسط داراى سه عرض: کم (بين طبل و سلخ)، زياد (بين لافت کهنه و شيب دراز) و متوسط (در منطقه اسکان) است.
با اين وجود، عرض متوسط جزيره قشم را 11 کيلومتر مى‌توان محسوب داشت.
قسمت وسيعى از کرانه‌هاى شمالى جزيره با جنگل دريايى حرا، که افزون بر 150 کيلومترمربع است، پوشيده شده است. به اين ترتيب، جزيره قشم نه تنها بزرگ‌ترين جزيره خليج فارس شمرده مى‌شود بلکه با وسعتى افزون بر 1500 کيلومترمربع، از 23 کشور بزرگ‌تر است و از جمله: 5/2 برابر بحرين، 5/2 برابر سنگاپور، 5/2 برابر سان‌مارينو، 5/1 برابر هنگ‌کنگ، 5 برابر مالديو و 70 برابر ماکائو است.

زمين شناسى قشم

بر اساس شواهد تکتونيکى و رسوب‌شناسى، مى‌توان قشم را بخشى از جنوب زاگرس در نظر گرفت. شباهت ظاهرى و همچنين هماهنگى در امتداد تاقديس‌هاى بزرگ جزيره قشم با تاقديس‌هاى زاگرس، خود شاهدى بر اين موضوع است.
تأثير گنبد نمکى کوه نمکدان بر بخش غربى جزيره کاملاً هويدا بوده و تغييرات مورفولوژيکى و تکتونيکى عمده‌اى را بر اين بخش از جزيره ايجاد کرده است.

آثار باستانی و مناطق دیدنی منطقه آزاد قشم

جنگل دريايي حرا

كوسيستم جنگلهاي حرا، درختاني است كه در آب دريا رشد مي كنند و اكوسيستم پربازدهي را مي سازند. در اين جنگلها دو گونه حرا و چندل وجود دارد. بسياري از گونه هاي آبزي و حيات وحش وابستگي مستقيم و غير مستقيم به حرا دارند و اين جنگلها در پيرامون خود محيط مناسبي را براي رشد و پرورش ماهيان فراهم مي كنند. اكوسيستم دريايي حرا به دليل استفاده انسان و سوخت و تغذيه و دام، بسيار حائز اهميت است. آب در طول شبانه روز 2 بار عقب نشيني مي كند و 2 بار پيشروي، اين عمل مداوم شرايط زيستي ويژه اي به اين جنگل دريايي مي بخشد. جوامع جنگلي مانگرو ( حرا) در طول ميلينها سال موفق شده اند تا سازگاري اعجاب انگيزي با آب شور دريا و سواحل جزر و مدي پيدا كنند. اصولا اين گياهان قادر نيستند دماي كمتراز 5 درجه سانتي گراد را تحمل كنند. ضمن اينكه شوري بين 20 تا 32 در هزار براي رشد آنها مناسب است. مانگرو يكي از مقاومترين گونه ها محسوب مي شود كه با حداقل نيازهاي خاص گياهان مانگرو، در سواحل و امتداد كوهها توسعه مي يابد. يكي از ويژگي هاي درختچه حرا، ريشه آن است. ريشه هاي اصلي حرا كوتاه و كم عمق اند و از آنها ريشه هاي فرعي و باريك و عمودي اسفنجي به سمت بالا منشعب شده و بطور متوسط تا 30 سانتي متر از سطح زمين بالاتر مي روند. اين ريشه هاي هوايي بتدريج دور درخت را پوشش مي دهند و تبديل به يك شبكه مي شوند و به اين ترتيب امكان زيستگاه در چنين محيط باتلاقي فراهم مي كنند. اين ريشه ها از شوري اطراف نيز مي كاهند تا امكان تغذيه گياه از آب بسيار شور دريا ميسر شود. جنگلهاي دريايي حرا در شبانه روز دو بار در آب دريا آبتني مي كنند. هنگام مد ماهيان زيادي به طرف جنگل حركت مي كنند و صيادان محلي نيز به خوبي اين را مي دانند.
غارهاي نمكدان

گنبد نمكي نمكدان، تنها گنبد نمكي در جزيره قشم است كه از ميان دماغه جنوب، تا قديس سلخ و دماغه شمال غربي تا قديس باسعيدو بالا آمده است و در نقشه تقريبا دايره اي شكل و به قطر 7× 5/6 كيلومتر است. بام گنبدي داراي توپوگرافي نامنظم است و ديواره آن بسيار پرشيب مي باشد. در بخش جنوبي گنبد نمكي نمكدان، غارهاي نمكي (Salt Caves) بسيار زيبا و شگفت انگيزي وجود دارد كه ارتفاع تا 20 متر نيز اندازه گيري شده است. سقف غار بوسيله قنديلهاي فراوان پوشيده شده است كه با گذشت زمان در اثر نفوذ آب تغيير شكل مي دهند. از ميان غارهاي نمكي زيبا و عجيب، آب زير زميني دائمي نيز جريان دارد كه در تمام طول سال جاري است و در دامنه كوه به صورت چشمه نمكي است كه منظره بسيار زيبا و ديدني را ايجاد مي كند.
غارهاي خربس

بر پيشاني كوهي مشرف به ساحل جنوبي جزيره، 4 دهانه غار، از درون به هم پيوسته، در ارتفاع 20 تا 30 متر به چشم مي خورد كه به غارهاي خربس Xarbes شهرت دارند كه گفته مي شود از دوره مادها هستند. اين غارها كه از پديده هاي كهن زمين شناختي به شمار مي روند، همراه با ديگر پديده ها و كوهها و خود جزيره قشم دنباله چين خوردگي هاي رشته كوههاي زاگرس هستند كه در هزاره هاي گذشته از زير آب سربرآورده اند. اين غارها از درون با مجموعه دهليز ها، تالارها و اتاقهاي متعدد به ابعاد 5/5×4 متر و چشمه ها و روزنه هاي گوناگوني كه رو به شمال و جنوب قرار دارند، مؤيد حضور مردماني از دورانهاي كهن در اين جزيره هستند. پيداست كه دست آدميان به مرور زمان و به منظور كاربردهاي گوناگون، شكل و سيماي اين غارها و ديواره هاي آنها را دگرگون ساخته و مناسب نيازهاي خود درآورده است. ساختار راز آميز اين غارها و قرار گرفتن آن بر بلندي، اين عقيده را دامن زده كه اينجا در روزگار مادها نيايشگاه مهر و محلي براي ستودن الهه ميترا بوده است.
درخت انجير معابد يا درخت لور

درخت هميشه سبز و نسبتا تناوري است كه برگهاي چرمي بيضي تاكروي شكل و رنگ سبز تيره دارد. برگهاي جوان، طويل و به رنگ برنزي درخشان هستند و هنگامي كه برگها بالغ مي شوند، رگبرگها كمرنگ شده و برگها شكل متمايزي پيدا مي كنند. اين درخت توسط ريشه هاي هوايي گسترش پيدا مي كند. ميوه اين درخت قرمز تا قهوه اي كروي با پهناي معادل 2 سانتيمتر كه به صورت دو تايي جوانه مي زنند، است. اين درخت به هنگام رشد به آب نياز ندارد.
تخمگذاري لاك پشتها

مردم ساكن جزاير از تخمگذاري لاكپشتها در آغاز بهار و اواخر زمستان خبر مي دهند. لاكپشت وقتي براي تخمگذاري به ساحل مي رسد، ابتدا در شنهاي ساحلي، در بالاترين حد مد، به كمك باله هاي عقبي چاله اي عمميق حفر مي كند و سپس تعداد زيادي تخم ( در حدود يكصد عدد) در آن مي گذارد. پس از تخمگذاري، روي چاله را با كمك باله ها با شن كاملا مي پوشاند. ظرف بيست دقيقه تا دو ساعت بيش از يكصد تخم در چاله مي گذارند. لاكپشت ماده پس از اين همه تلاش و تقلا، منطقه را براي هميشه ترك مي كند. چند ساحلي را كه بيشترين تخمگذاري لاكپشتها در آنها صورت مي گيرد، عبارتند از: شيب دراز، شيب چوزي و شيب پويي. سواحل شيب دراز بهترين مكان تخمگذاري لاكپشتهاي عقابي است. وزن متوسط لاكپشتهاي دريايي عقابي ماده تخمگذار در ساحل شيب دراز 40 كيلوگرم و 400 گرم است. با توجه به جمعيت بالاي روباه و سگ هاي ولگرد در سواحل شيب دراز كه در شبانه روز در ساحل حضور دارند، مديريت محيط زيست جزيره، آقاي بيژن فرهنگ دره شوري تلاشهاي بسياري در حفاظت از تخم لاكپشتها نموده اند و برنامه هاي مؤثري را ايجاد كرده اند. پنج گونه لاكپشت دريايي كه در آبهاي عمان و خليج فارس زندگي و زادآوري مي كنند و بي ترديد در آبهاي كشور ما نيز حضور دارند، به قرار زير است: 1. لاكپشت دريايي سبز 2. لاكپشت دريايي عقابي 3. لاكپشت دريايي چرمي 4. لاكپشت دريايي سرخ 5. لاكپشت دريايي رايدلي طول متوسط لاك پشتي لاكپشت هاي عقابي بين 70 تا 80 و پهناي آن بين 60 تا 70 سانتي متر بوده، وزن متوسط آنها نيز در حدود 49 كيلوگرم است. تعداد تخمهاي گذاشته شده در اكثر چاله ها بيش از صد و حداكثر 132 و حداقل 47 عدد است. حجم تخمها نيز از 25 تا 30 سانتيمتر مكعب در نوسان است. وزن تخم لاكپشت عقابي 79/25 تا 89/30 گرم و قطر آن 43 ميليمتر است.
قلعه هاي تاريخي
در ساحل محله مسني قشم، دربندر قديمي و كهن لافت در كنار چاه هاي طلا و در جزيره هرمز و لارك آثاري از قلعه هاي به جا مانده از زمانهاي دور است كه امروزه اين آثار از جمله ميراثهاي تاريخي خليج فارس به شمار ميروند و به عنوان بازمانده هاي معماري استعماري و نماد پايمردي مردمان جنوب، توجه جويندگان حقيقت و علاقه مندان به تاريخ درياي پارس را به خود جلب مي كنند.
قلعه قشم

قلعه قشم كه از 400 سال پيش باقي مانده از جمله قلعه هاي پرتغالي است كه با سنگ مرجان و ساروج برپا شده است. اين قلعه دو بارو داشته كه در هر يك از چهار گوشه باروها برجي برآمده بوده است. درون قلعه، اتاق ها و انبارها و بركه ها و چاه هايي ساخته بودند كه هنوز آثاري از آنها باقي مانده است. شيوه معماري قلعه و طرح برج و باروبندي آن همانند قلعه سازي ايران دوره ساساني است. پرتغاليان از برجهاي ديده باني قلعه كه ديدگاهي فراگيرنده داشت، رفت و امد كشتي هاي جنگي و تجاري را در آبهاي خليج فارس زير نظر مي گرفته اند. گفتني است همزمان با پادشاهي محمد شاه قاجار، كوترال ( شيخ عبدالرحمان)، حاكم قشم و خانواده و بستگان او در اين قلعه زندگي مي كردند. از ديگر آثار تاريخي جزيره قشم، قلعه لافت، قلعه هرمز،قبرستان انگليسي ها، كلات كشتار، تم سينتي( مقبره مقدس) چهل دختران، آب بندهاي پي پشت و گوران، مسجد جامع قشم( با قدمتي قبل از دوره صفويه) ، بركه آب بي بي صوغيه مجموعه كولغان، مقبره شاه شهيد و گورستان مقابل آن، بقعه شيخ برخ، مقبره شيخ زين العباد،مقبره سيدان، مقبره شيخ آندر آبي، برج هاي ديده باني، چاه هاي طلا
كوههاي قشم

از شگفتي هاي كم نظير جزيره، كوههايي است كه به شكلهاي گوناگون تراش خورده اند و مايه اعجاب هر بيننده اي هستند. كوههاي قشم با شكلهاي زيبا، تنديسهاي حيرت انگيز و رخ غولهاي بديع كه گويي دستان هنرمند طبيعت صورتي آشنا به آنها بخشيده اند از هر سو در معرض تماشاي علاقه مندان به طبيعت و پژوهشگران زمين شناسي هستند و تماشاي آنها گستره خيال بيننده را گسترش مي دهد

جمعيت و تركيب جنسي آن

از نتايج فاز اول طرح جامع آمارگيري چنين برمي آيد كه جزيره قشم در پايان سال 1380 اندكي بيش از 81 هزار نفر (81096 نفر) جمعيت داشته است. از اين جمعيت 42308 نفر مرد و 38788 نفر زن بوده اند. نسبت جنسي جمعيت برابر 109 مرد به ازائ 100 زن مي باشد.

تركيب سني جمعيت

جواني جمعيت از عمده ترين و بارزترين ويژگي هاي جمعيتي جزيره قشم است. بر اساس آمار حدود يك چهارم جمعيت (81/24) زير سن 10 سال هستند و سن بيش از نيمي از جمعيت(53 درصد) به 20 سال نيز نمي رسد. در عوض سهم افراد 50 ساله و بيشتر در كل جمعيت بسيار پائين است و به 9 درصد هم نمي رسد(75/8). اندكي بيش از يكدهم جمعيت نيز(67/11 درصد) در سنين بالاتر از 45 سال هستند. ميانگين جمعيت در جزيره قشم به كمتر از 23 سال مي رسد.

دين و تابعيت

اكثريت قريب به اتفاق(99/99 درصد) ساكنين جزيره قشم مسلمانند به طوريكه در كل جزيره فقط 11 نفر غير مسلمان سكونت دارند كه مسيحي و زرتشتي هستند.

سواد و تحصيلات

از 81096 نفر جمعيت جزيره قشم، 69340 نفر در سنين 6 سالگي و بيشتر هستند. از افراد اخير تعداد 55413 نفر باسواد و 13927 نفر بي سوادند. بر اين اساس ميزان باسوادي در جمعيت بالاي 6 ساله و بيشتر به حدود 80 درصد مي رسد.

جغرافياى سياسى

تقسيمات کشورى
در سال 1325 ه‍.ق/ 1278 ه‍.ش مجلس شوراى ملى، قانون تشکيل ايالت‌ها و و لايت‌ها را تصويب کرد و بندرعباس و نواحى تابع آن جزء محدوده ايالت فارس و بنادر شد. اين تقسيمات تا سال 1316 ه‍.ش معتبر بود، ولى در آبان‌ماه 1316 ه‍.ش مجلس شوراى ملى تقسيمات جديد کشور را تصويب کرد و بر اساس آن بندرعباس عنوان استان هشتم را به خود گرفت و شهرستان بندرعباس بر اساس تقسيمات فوق داراى 5 بخش به نام‌هاى مرکزى، جاسک، سعادت‌آباد، قشم و ميناب شد.
در سال 1339 ه‍.ش طبق قانونى در مجلس، کشور به 14 استان، 6 فرماندارى کل و 449 بخشدارى تقسيم گرديد. در اين تقسيم‌بندى بندرعباس جزء فرماندارى کل بنادر و جزاير درياى عمان و خليج فارس محسوب مى‌شد.
در آبان ماه 1345 ه‍.ش کشور از نظر تقسيمات کشورى به 13 استان و 8 فرماندارى کل تقسيم شد و بندرعباس در وضع پيشين خود باقى ماند.
بنادر و جزاير بحر عمان با همان محدوده به استان تبديل شد و استان هرمزگان ناميده شد. در آن سال استان هرمزگان داراى 5 شهرستان بود که شهرستان آبان (قشم) با مرکزيت قشم جزء آن محسوب مى‌شد.
در سرشمارى سال 1365 شهرستان قشم داراى دو بخش به نام‌هاى مرکزى، شهاب و در مجموع شامل 5 دهستان بوده است.
در سال 1375 اين شهرستان داراى به دو بخش مرکزى و شهاب و 7 دهستان تقسيم شده بود.
طبق آخرين تقسيمات کشورى امروزه شهرستان قشم 64 شهر و روستا دارد که مهم‌ترين آنها عبارتند از:
1 ـ تولا 2 ـ دفارى 3 ـ حميرى 4 ـ جزيره لارک (جزء جزيره قشم) 5 ـ درگهان (در سال 85 تبديل به شهر شده است) 6 ـ هلر 7 ـ گياهدان 9 ـ رمچاه 10 ـ جى‌جيان 12 ـ باغ بالا 13 ـ توريان 14 ـ تُم‌سنتى 15 ـ زينبى 16 ـ پى‌پشت 17 ـ کوشه 18 ـ کاروان 19 ـ گربدان 20 ـ زيرانک 21 ـ کردوا 22 ـ مسدوم 23 ـ خالدين 24 ـ مسن 25 ـ شيب دراز 26 ـ ديرستان 27 ـ برکه خلف 28 ـ هنگام جديد 29 ـ هنگام قديم 30 ـ هنگام غيل (جزيره هنگام) 31 ـ ريگو 32 ـ بند حاج على 33 ـ قنديل 34 ـ نخل گل 35 ـ لافت 36 ـ طبل 37 ـ ملکى 38 ـ هفت رنگو 39 ـ سلخ 40 ـ گمبران 41 ـ سهيلى 42 ـ تنبان 43 ـ گورزين 44 ـ دهخدا (خور خران) 45 ـ گوران 46 ـ نقاشه 47 ـ دوربنى 48 ـ دولاب 49 ـ گورى 50 ـ مُرادى 51 ـ درکو 52 ـ دوستکو 53 ـ کانى 54 ـ چاهو شرقى 55 ـ تمکز 56 ـ کنار سياه 57 ـ چاهوغربى 58 ـ سرريگ 59 ـ باسعيدو
(سوزا، هرمز و قشم حوزه شهرى‌اند و در سال 85 بندر درگهان به حوزه شهرى اضافه شد.)
شهر قشم در شرقى‌ترين نقطه جزيره واقع شده است و به رغم آنکه اين شهر نسبت به کل جزيره مرکزيت هندسى ندارد، اما به علت موقعيت مهم استراتژيک آن (ديد گسترده به جنوب، شمال و شرق، ديد به تنگه هرمز، نزديکى به بندرعباس و...) از قديم واجد اهميت بوده و عمده‌ترين سکونتگاه جزيره محسوب مى‌شده است.
انتخاب شهر قشم به عنوان پايگاه اصلى توسعه منطقه آزاد تجارى-صنعتى قشم نيز بر اهميت اين شهر افزوده است.

بنادر

بنادر مهم صيادى و تجارى: 1 ـ بهمن 2 ـ شهيد ذاکرى 3 ـ سلخ 4 ـ مسن 5 ـ سوزا 6 ـ کاوه 7 ـ لافت 8 ـ درگهان 9 ـ باسعيدو 10 ـ فجر 11 ـ شرکت نفت 12 ـ رمچاه 13 ـ کندالو 14 ـ طبل 15 ـ هنگام

جغرافياى اقتصادى

دامپروری
جزیره قشم تا حدودی توان بالقوه برای دامپروری را دارد و هم اکنون دامپروری به روش سنتی در جزیره انجام می گیرد . نزدیک به 2000 راس بز از نژادهای مخصوص تالی ، جزیرتی، پاکستانی و هم چنین حدود 3000 راس گوسفند و گاو گوساله و چند هزار ماکیان در جزیره وجود دارد.
منابع تغذیه دام ها بیشتر از سرشاخه ها و برگ درختان حرا است. مردم جزیره نوعی غذا به نام « فخاره » برای دام های خود درست می کنند .
بیشتر دام ها در این جزیره در دشت مرکزی ( یعنی توریان، رمکان ، گربه دان و کاروان ) هستند و غذای اصلی بزها سرشاخه های درختان است. گاوها در این جزیره اغلب بومی هستند و شیردهی آنها پایین است. لابه لای جنگل های حرا نیز محل زندگی مرغان و پرندگان دریایی است.
شتر یا سفینه صحرا در گذشته از اهمیت خاصی برخوردار بوده که انطباق بیشتری با محیط جزیره داشته است و برای حمل و نقل وهم چنین شیر و گوشت نگهداری می شده است. هم اکنون شترداری به سرعت رو به کاهش رفته و برای حمل و نقل از وانت استفاده می شود. شترداری بیشتر در روستای طبل، جی جیان، سهیلی و سلخ رایج است. تعداد شترها در این جزیره افزون بر 3000 نفر است.

کشاورزی
در جزیره قشم به دلیل کمی بارندگی و نبود آب شیرین کافی ، کشاورزی بسیار محدود است و بیشتر به صورت دیم صورت می گیرد و کشت غلات دیم نیز به دلیل یکنواختی بارندگی دستخوش نوسان زیاد می شود. به این ترتیب ، تولید کشاورزی قشم را می توان ناچیز دانست. نواحی کشت آبی در دشت توریان و نواحی زراعت دیم در روستای طبل ، گوران ، سهیلی ، گورزین ، ملکی ، لافت و گیاهدان واقع اند که نیمی از نخلستان های جزیره را در خود جای داده اند.
شیوه کشت در قشم غیر مکانیزه و هنوز سنتی است. بیشتر کشاورزان قشمی از ابزار و وسایل ابتدایی در کشت، درختکاری ، باغداری و آبیاری استفاده می کنند.
نقطه عطف و آغاز کشاورزی جدید در قشم را می توان از سال 1326 دانست که اولین موتور پمپ چاه نصب شد. در برنامه اول اقتصادی کشور ، که کشاورزی محور بود ، تحولی در جزایر از جمله جزیره قشم به وجود نیامد. از طرفی به دلیل خشکسالی ها، برداشت غیر معمول از سفره آب های زیر زمینی و در نتیجه افت کشاورزی در دشت مرکزی ، کشاورزان را تشویق به مهاجرت کرده است به طوری که متوسط بهره برداری یک زمین تا 50 درصد کاهش داشته و میزان کاشت آبی جزیره تا 170 هکتار تنزل یافته است. در روزگاران گذشته جزیره قشم تامین کننده بعضی از محصولات کشاورزی برای جوامع پیرامون خود بود. با این وجود ، در حال حاضر جزیره قشم از حیث کثرت آب شیرین و زمین های حاصلخیز ، ممتاز ترین مکان در خلیج فارس است به طوری که سبزیجات و علوفه حیوانات بندر عباس و شیخ نشین های شارجه و دوبی را تامین می کند و چنانچه وضع کشاورزی آن اصلاح شود این امکان را دارد که انبار بزرگ میوه جات و علوفه خلیج فارس شود. ضمن آنکه در قشم خرما، انار ، انگور ، هندوانه و مرکبات هم به عمل آید.

معادن
در جزیره قشم معادن گوناگونی از قبیل نمک ، خاک سرخ ،نمک ، گاز سنگ آهن و ... وجود دارد که به ویژه در گذشته سبب رونق تجاری این جزیره بوده است و قسمتی از مشاغل جزیره نشینان را تامین می کرده است.در جزیره قشم چند کان نمک ، سنگ لاشه و گاز هست . سنگ لاشه و گاز در پیرامون آبادی ها به فراوانی یافت می شود و ارزش صنعتی دارند. کان گاز در نزدیکی روستاهای گورزین و سلخ و سنگ لاشه در 2 فرسخی باختر شهر قشم و در روستاهای طبل و سلخ بیش از جاهای دیگر است.
معدن سنگ لاشه تلمبر واقع در 10 کیلومتری باختر بندر قشم با تولید سالانه 35 هزار تن و معدن سنگ لاشه قشم واقع در 14 کیلومتری جنوب باختری شهر قشم با تولید سالانه 2700 تن از مهم ترین معدن های قشم به شمار می روند.
بهره برداری از سنگ آهن موجود در شهرستان قشم به علت پایین بودن عیار آن اقتصادی نیست اما سرمایه گذاری در دیگر معادن از قبیل نفت ، سرب ، نمک ، خاک سرخ مطلوب است که ممکن است با بذل توجه مخصوص ، رقم بزرگی از صادرات کشور را تشکیل دهد و مقام مهمی را از جنبه نظامی و دریا داری و بازرگانی در خلیج فارس احراز نماید.
نمک جزیره قشم به سبب مرغوبیت مورد علاقه کشورهای خلیج فارس حتی هندوستان است. نمک جزیره قشم به کلکته حمل می شود.
از جمله معادن عمده جزیره قشم ، نمکدان است که به صورت تپه نمکی مدور ( مخروطی ) و به قطر قاعده 7 کیلومتر در ارتفاع 237 متر از سطح دریا قرار دارد. این منبع دارای بهترین نمک است که ذخائر آن 420 هزار تن برآورد شده است.
گاز جزیره قشم در سنوات گذشته برای اولین بار به وسیله شرکت ایران و انگلیس کشف و حفر شد به طوری که در منطقه کارگه سه چاه نفت زده اند که عمق یکی از آنها تا 3000 متر می رسد اما سر چاه ها را بسته اند.
با اجرای پروژه هایی چون فولاد ، نیروگاه های برق ، کارخانه ذوب آهن گازی بندر عباس ، مس سرچشمه و ...مقرر شد این صنایع از منابع گازی مناطق گورزین و سلخ در جزیره قشم تغذیه کنند. منابع گازی در سلخ به علت نا مرغوب بودن ( ترش ) مورد استفاده قرار نگرفت ولی بهره برداری از منابع گورزین ادامه یافت.
پالایشگاه گاز « گورزین » که از پنج حلقه چاه تغذیه می کند پس از پالایش به وسیله لوله های 12 اینچی از لافت کهنه به بندر پل و در مجموع پس از طی 70 کیلومتر به نیروگاه بندر عباس می رسد تا انرژی گازی را به الکتریسیته تبدیل نماید. قدرت تصفیه و حمل گاز طبیعی به نیروگاه حرارتی بندرعباس در صورت امکان روزانه یکصد میلیون فوت مکعب است و این لوله ها در ژرفای 33 متری دریا قرار گرفته اند.

• تاريخچه زمين‌شناسى و تکتونيک منطقه: بخش شمالى خليج فارس قسمتى از بخش جنوب شرقى زون ساختارى زاگرس را تشکيل مى‌دهد که با روند کمربند چين‌خورده‌ ـ راندگى شمال غربى ـ جنوب‌ شرقى در اثر آخرين فاز کوه‌زايى آلپين در پليو ـ پليئستوسن چين‌خورده و دگرريخت شده است. سازندهاى زمين‌شناسى اين کمربند ممکن است محدوده سنى پالئوزوئيک پيشين تا ترشيرى داشته باشند و شامل دياپيرهاى منسوب به پالئوزوئيک پيشين به نام سرى هرمز بوده که تا عهد حاضر به طرف سازندهاى بالايى و تا روى زمين فعال بوده‌اند. بر اساس نظر اکثريت زمين‌شناسان اين منطقه از نظر تکتونيکى از زمان ترشيرى پسين به عنوان ناحيه فعال تکتونيکى بخش جنوبى پيشانى ديگر ريختى يا کمربند همگرايى (بين‌النهرين و حوزه خليج فارس) و همچنين حاشيه‌هاى صفحه فشارشى و برخوردى قاره ايران ـ عربى، فعال بوده است.
منطقه واقع در پايانه جنوب شرقى خليج فارس در امتداد جزاير هرمز، قشم توسط عوارض ساختمانى، رسوبى و زمين‌شناسى همانند خشکى مادر (main Land) مشخص مى‌شود که با 5/2 کيلومتر پهنا در باريک‌ترين جاها از آن فاصله دارد. دريابارهاى رسوبات ترشيرى در جزيره قشم به‌طور بخشى همراه با نهشته‌هاى کواترنرى بوده، بنابراين از نيروهاى تکتونيکى فشارشى در ارتباط با فاز کوه‌زايى آلپين منتج شده است.
پادگانه‌هاى دريايى کواترنرى اغلب به‌طور افقى با سطح پلکانى با اندکى شيب به طرف درياها به خوبى گسترش يافته‌اند. پادگانه‌هاى قديمى‌تر مخصوصاً آنهايى که بر روى ساختمان‌هاى تاقديسى قرار دارند شيب‌ تندترى داشته و به‌طور ملايم چين‌خوردگى دارند. پادگانه‌ها از مرجان‌ها، پوسته‌هاى جانورى و رسوبات دريايى نهشته شده در بخش‌هاى ساحلى قديمى ساخته شده و ضخامتشان از چندين متر تا حدود 10 متر متغير است.
از نظر ترکيب، آنها شامل نهشته‌هاى مرجان، لوماشل ماسه سنگى ـ آهکى (لوماشل گريت استون ـ آهکى) و ماسه سنگ بوده که معمولاً با يک سطح سفت (duricrusted)، به‌طور دگرشيب سازند سنگ بستر ضخيم‌تر اما ضعيف‌تر (معمولاً طبقات ماسه سنگ قرمز و مارن سيليتى ـ ميوسن ـ پليوسن، سازندهاى ميشان و بر روى آن آغاجارى) را مى‌پوشانند. گسترش داخلى خشکى پادگانه‌هاى دريايى حداکثر در حدود 10 کيلومتر از خط ساحلى عهد حاضر در جزيره قشم قابل مشاهده است.

چينه‌شناسى سازندهاى رخنمون يافته در جزيره قشم

1 ـ سرى هرمز:
اين سرى در گنبد نمکى نمکدان رخنمون يافته (در جاى خود به مکانيسم جايگيرى گنبدهاى نمکى اشاره خواهد شد). از سال 1851 ميلادى تاکنون درباره اين سرى بحث‌هاى زياد شده و آنها را به سن‌هاى مختلف با به‌هم‌ريختگى يا بدون به‌هم‌ريختگى نسبت داده‌اند (مجموعه مقالات سمپوزيوم دياپريسم با نگرشى ويژه به ايران دو جلد ـ 1369). پيلگريم معتقد است که اين سرى، مخصوصاً در استان هرمزگان، يک سرى نمکى در پايين و يک رديف رسوبى ـ آتشفشانى در بالاست که به چهار بخش قابل تقسيم است:
1 ـ سنگ نمک در پايين
2 ـ مجموعه قرمزى شامل مارن، انيدريت و سنگ‌هاى ماگمايى اسيدى و بازيک همزمان و جوان‌تر (باعث گرانيتينراسيون متاسوماتيزم و دگرگونى در ميان آنها).
3 ـ آهک‌هاى سياه‌رنگ جلبکى
4 ـ در هر گنبد نمکى بستگى به همان گنبد دارد بيشتر ماسه سنگ‌هاى قرمز خاکسترى و سبز رنگ با توفيت‌هاى ريزدانه سفيدرنگ، انيدريت‌هاى با ضخامت دسيمترى با سنگ‌هاى آهکى به همان رنگ.
تريلوبيت‌هاى گزارش شده توسط ليز (less 1929) که توسط کينگ (king 1930) شناسايى شده‌اند و نيز آکريتارک‌هاى شناسايى شده توسط قويدل (1369) در چاه دارنگ شماره 1 و شاه شيرين 1 سن‌سرى هرمز را کامبرين ميانى منسوب مى‌کند. بر اساس گزارش‌ها و نقشه‌هاى صمديان (1369، 1982) که سازندهاى ديگر موجود در جزيره و ويژگى‌هاى آنها عبارتند از:
2 ـ سازند ميشان:
اين سازند در هسته برخى از تاقديس‌هاى جزيره قشم (تاقديس‌هاى هلر، گورزين، سلخ و...) و نيز در قسمت کوچکى از ديوارهاى گنبد نمکى نمکدان قابل شناسايى است. بخش پى اين سازند آهک در روستاى گورى است که اين بخش در نزديکى گنبد نمکى نمکدان (از طرف تاقديس سلخ) پنهان بوده و به وسيله گمانه‌زنى ضخامت آن 100 متر برآورد شده است. سن سازند ميشان ميوسين پسين است.
3 ـ سازند آغاجارى:
اين سازند در ناحيه، تناوبى از لايه‌هاى ماسه سنگ آهکى و مارن بوده و با سازند زرين آن همبرى عادى داشته و همبرى آن با نهشته‌هاى جوان‌تر ناپيوستگى زاويه‌دار است. سازند فوق، بدنه اصلى ساخت تکتونيکى جزيره قشم را به وجود آورده و در تمامى تاقديس‌هاى هلر، سوزا، گورزين، نقاشه، سلخ، باسعيدو و... برونزد اصلى را دارد.
در نواحى قشم و بندرعباس اين سازند داراى ناپيوستگى‌هاى مرکب بين سازندى بوده و پى لايه‌هاى موجود در بين دو ناپيوستگى از يک لايه نازک کنگلومرايى تشکيل شده است. از نظر ديرينه‌شناسى، ريزسنگواره‌هاى روزن‌بران (فرامينيفرها) سن عمومى جوان‌ترين لايه‌هاى اين سازند را ميوسن پسين نشان مى‌دهد (James and wind, 1965) مطالعه چند نمونه از نانوپلانکتون بخش بالايى اين سازند در جزيره قشم (توسط خانم فاطمه هادوى) سن پليوسن پسين را به آنها مى‌دهد. سازندهاى محلى جزيره قشم (نامگذارى و شرح توسط صمديان 1369، 1982)
4 ـ آهک قشم:
نهشته‌هاى ساحلى فسيل شده به‌صورت پادگانه‌هاى دريايى که به حالت کلاهکى رسوبات کهن‌تر خود را پوشانده و در سمت ساحل عموماً پرتگاه‌هاى دريايى بى‌شمارى را به وجود مى‌آورد. به‌طور کلى آهک قشک يک آهک اليتى تخريبى و نسبتاً سفت است که داراى پوسته‌هاى فسيلى فراوان و کمى مواد تخريبى حمل شده و سيمان کلسيتى است. در برخى نواحى نزديک به ساحل اين آهک تغيير رخساره داده و با آهک‌هاى ريفى جايگزين مى‌شود. واحد قشم با ضخامت ميانگين 5-4 متر به روى بخش‌هاى ساحلى تاقديس‌هاى جزيره قشم نشسته است. سن‌راديومترى به روش کربن 14، سنى در حدود 25 تا 40هزار سال پيش با ميانگين 25 تا 30هزار سال پيش را براى اين سازند به دست مى‌دهد.
5 ـ کنگلومراى دولاب
اين واحد از منشاء آبرفتى و به شکل رسوبات مخروط‌افکنه است. رسوبات آن، در جزيره قشم، تنها در روى تلاقى دماغه‌هاى تاقديس سلخ و باسعيدو ديده مى‌شود که از يک کيلومترى شمال گنبد نمکى نمکدان شروع شده و به سمت شمال تا جنوب بلافصل روستاهاى دولاب و تمگس (در نزديکى تنگه خوران) ادامه دارد. بر اساس جايگاه چينه‌شناسى سن آن هولوسن پيشين در نظر گرفته شده است.
6 ـ ماسه سنگ سوزا
اين واحد منشاء دريايى داشته و در پاره‌اى از نقاط جزيره قشم با گسترش کم قابل مشاهده بوده و از ماسه سنگ آهکى شن‌دار و ريگ‌دار افقى همراه با سنگواره‌هاى بسيار ساخته شده است. اين واحد در پى کنگومرايى است و ضخامت آن 3 تا 4 متر و سن آن نيز به روش کربن 14 حدود چهار تا پنج‌هزار سال پيش تعيين شده است.
7 ـ رسوبات هولوسن پسين
برخى از نقاط ساحلى جزيره و نيز کل قسمت ميانى (از شمال تا جنوب جزيره) توسط اين رسوبات پوشيده شده‌اند.
چهار نمونه از سواحل شمالى و جنوبى طبل و سواحل شمالى و جنوبى کانى از عمق 3 سانتى‌مترى خاک توسط وزارت کشاورزى در رابطه با مطالعات جامع احياء و توسعه کشاورزى و منابع طبيعى حوزه‌هاى آبريز رودخانه‌هاى کشور برداشت شده و در سازمان زمين‌شناسى کشور مورد مطالعه رسوب‌شناسى قرار گرفته است. نتيجه‌گيرى اينکه رسوب هيچ‌کدام منشاء از رودخانه کل نداشته و به نظر مى‌رسد که کليه رسوبات از عمل تخريب حمل دريا و بازگشت حاصل از امواج به وجود آمده‌اند. البته تعداد نمونه‌هاى ارسالى براى اظهارنظر کافى نبوده و بررسى شرايط زمين‌شناسى و فيزيکوشيميايى حدفاصل هرمزگان و قشم اهميت زياد دارد.
علاوه بر مطالعات صمديان 1369 و 1982، رئيس و همکاران 1998 در مطالعاتشان 18 پادگانه دريايى جزيره قمش را تا ارتفاع 220 مترى شناسايى کرده‌اند که با روش‌هاى راديومترى از نهشته‌هاى صدف‌هاى دريايى و مرجان‌ها آزمايش به عمل آمد که اغلب کريستاليزه بودند ولى نمونه‌هاى زير ارتفاع 30 متر غيرکريستاليزه بوده و ميزان بالاآمدگى کلى را 2/0 ميلى‌متر در سال و در نزديکى گنبدنمکى قشم، اين بالاآدگى سريع‌تر بوده و براى پريود زمانى 5 تا 6هزار سال قبل در حود 6 ميلى‌متر در سال به دست آمد. البته اين اعداد تا حدودى با اندازه‌گيرى‌هاى قبلى اختلاف نشان مى‌دهد که بيشتر به علت روش‌هاى کار و کريستاليزاسيون و آلودگى فسيل‌ها مى‌تواند باشد.
در مطالعه اخير که توسط پروسر و همکاران (Preusser et al. 2001) براى جزيره کيش منتشر شده است ميزان بالاآمدگى تا حداکثر 32 ميلى‌متر در سال نيز تخمين زده شده است.
• تشکيل گنبدهاى نمکى: در تمام جزيره‌هاى چهارگانه (قشم، هرمز، لارک، هنگام) با گنبدهاى نمکى روبه‌رو هستيم و به غير از جزيره قشم پيدايش سه جزيره ديگر در ارتباط مستقيم با گنبدهاى نمکى است. بالا آمدن نمک را مى‌توان تحت‌تأثير گرانش واژگون، رفتار ويسکوپلاستيکى آن، نيروهاى تکتونيکى وارده، و وجود نقاط ضعف در مسير صعود نمک در نظر گرفت.
به علت مطالعات بيشتر و وجود کانسار قابل توجه گل اخرا جزيره هرمز از اهميت خاصى در توصيف گنبدهاى نمکى برخوردار است. که از نظر کانى‌شناسى و سنگ‌شناسى نيز براى مطالعه گنبدهاى نمکى راهنماى خوبى است. زمين‌شناسى گنبد نمکى جزيره هرمز توسط الياسى و همکاران، 1355 (توسط گروه زمين‌شناسى دانشگاه تربيت معلم) انجام گرفته است. در جزيره هرمز سنگ‌هاى آذرين ريوليت، تراکيت، بازالت‌هاى تجزيه شده، دياباز و مينراليزاسيون کانى‌هاى حرارت بالا از قبيل پيروکسن، آمفيبول و اليژيست (پولک‌هاى نازک شش گوش با سطوح رمبوئدرى و بيناکوئيدى)، کوارتز و پيريت در حفره‌ها و شکستگى‌هاى سنگ‌هاى آذرين قابل مشاهده است. همچنين در سنگ‌هاى رسوبى قديمى اين جزيره کانى‌ها درجازا نظير دولوميت، پيريت و کوارتز به وفور يافت مى‌شود.
يکى از کانسارهاى قابل توجه و مهم اين جزيره اخرا است که از طريق شستشوى سنگ‌هاى آهن‌دار توسط آب‌هاى نافذ و انتقال اکسيد آهن سه ظرفيتى به اعماق زمين حاصل شده است. ژيزمان اين کانسار به‌صورت توده‌هاى بزرگ عدسى شکل است که در حد فاصل سنگ‌هاى تبخيرى و برش هترروژن آهن‌دار قرار گرفته است.
ويژگى بارز جزيره پديده فرسايش است که تپه‌ها و کوه‌هاى به شدت فرسايش يافته را به وجود آورده و مناطق مسطحى نيز که مواد آبرفتى را باد و باران به همراه آورده و رسوب داده است. در جاى جاى جزيره ديده مى‌شود.
در جزيره قشم گستره‌هاى وسيعى نزديک به دريا و نيز تپه‌ها و کوه‌هايى با ارتفاع حداکثر 400 متر وجود دارد. نزديک به يک سوم مساحت جزيره نسبتاً مسطح و بقيه کم و بيش پستى و بلندى‌هاى قابل دسترسى است.
• پستى و بلندى‌هاى: جزيره قشم از ناهموارى‌هاى آهکى تشکيل شده است.
ـ در جنوب و پشت شهر قشم (منتهى‌اليه شرق جزيره)، زمين به تدريج ارتفاع مى‌يابد و به تپه‌هاى معروف به ”پرتگاه قشم“ ختم مى‌شود. بلندترين نقطه در پرتگاه قشم در 5 کيلومترى شهر قشم واقع شده و 170 متر ارتفاع دارد.
ـ ارتفاعات جزيره را غالباً تراس‌هايى تشکيل مى‌دهند که دامنه‌هاى آنها شيب تند دارند و اغلب مضرس (داندانه داندانه)اند.
ـ بلندترين نقطه جزيره «کيش کوه» است با ارتفاع 397 متر که در 35 کيلومترى شرق باسعيدو واقع شده. از آنجا که اين کوه از نمک تشکيل شده، به همين دليل به کوه نمکدان نيز معروف است.
ـ در 3 کيلومترى شمال شهر سوزا قله سفيدرنگ و مخروطى شکلى وجود دارد به ارتفاع 135 متر.
ـ ”قله فينگر“ به ارتفاع 280 متر و کوه ”بيسکو“ به ارتفاع 294 متر در غرب کوهستان مخروطى شکل سوزا قرار گرفته‌اند.
• واحدهاى زيست محيطى: جزيره قشم و جزاير اطراف آن به سه واحد زيست‌محيطى عمده تقسيم شده، که عبارتند از:
الف‌ـ مناطق خاکى: در مورد مناطق خاکى 7 واحد عمده شناسايى شده‌اند:
1 ـ مناطق کوهستانى قشم شرقى
قسمت شرقى جزيره قشم مشخصاً از فلات‌هاى کوهستانى است که توسط دره‌ها و زمين‌هاى پست از يکديگر جدا شده‌اند.
2 ـ مناطق کوهستانى قشم غربى
قسمت غربى جزيره را يک محدوده بزرگ کوهستانى تشکيل مى‌دهد. اين محدوده از دشت ديرستان در شرق به انتهاى غربى جزيره کشيده شده است که در بيش از نصف طول جزيره امتداد دارد.
قسمت عمده غرب جزيره قشم را محدوده کوهستانى اشغال نموده و تنها يک قسمت باريک از زمين‌هاى پست بين اين محدوده و دريا باقى گذاشته است.
3 ـ کوه گنبدنمکى
کوه نمکى ـ کوه نمکدان ـ در قسمت جنوب غربى جزيره، ويژگى عمده مجموعه کوهستانى غربى را تشکيل مى‌دهد. اين کوه که به شکل مخروط است تا ارتفاع 397 متر (قله کوه نمکدان) مى‌رسد. ساختار نمکى اين کوه از انباشته شدن صخره‌هاى آذرين با رسوبات تشکيل شده است. کوه گنبد نمکى، با بقاياى معادن نمک باستانى و چشمه‌هاى آب شور، به خودى خود يک ”اثر تاريخى طبيعى ديدني“ با امکانات آموزشى و تفريحى را به وجود آورده است.
گزارشى از گنبد نمکى نمکدان (قشم)
جزيره قشم از طريق تنگه کلارنس Clarence يا خورخوران از سواحل ايرانى جدا شده است. مرتفع‌ترين منطقه جزيره قشم، کيش کوه با ارتفاع 397 متر از کوه نمک تشکيل شده است که به کوه نمکدان نيز معروف است.
مشخصات زمين‌شناختى خليج فارس و جزيره قشم:
خليج فارس دريايى حاشيه‌اى (Marginal) است که توسط تنگه هرمز با اقيانوس هند ارتباط مى‌يابد. از نظر زمين‌شناسى ساختمانى، خليج فارس يک چاله تکتونيکى است که به اواخر پليوسن تا پليستوسن تشکيل شده و در نتيجه تداخل چين‌خوردگى‌هاى زاگرس و چين‌خوردگى‌هاى عربى شکل امروزى را پيدا کرده است. اغلب جزاير و تپه ماهورهاى زيردريايى نيز در اثر بالا آمدن گنبدهاى نمکى تشکيل شده‌اند (مؤمنى، 1375).
بررسى وضعيت زمين‌شناسى ساختمانى و جنس زمين‌هاى تشکيل‌دهنده جزيره قشم نشان مى‌دهد اين جزيره تاقديس عظيمى است که محور آن منطبق بر محور طولى جزيره مى‌باشد و به آخرين حرکات چين‌خوردگى زاگرس مربوط است. در داخل جزيره چين‌خوردگى‌هاى درهمى وجود دارد که حاکى از حرکات تکتونيکى جوان‌تر است. عملکرد گسل‌هاى فعال با امتداد شمالى ـ جنوبى بالا آمدن تدريجى گنبد نمکى نمکدان و حضور پادگانه‌هاى دريايى مؤيد اين نظر است (واشقانى، 1377)
چينه‌شناسى جزيره قشم
سازند هرمز قديمى‌ترين سازند موجود در جزيره قشم است که در بخش غربى آن به‌صورت گنبد نمکى نمکدان برونزد دارد.
سازند هرمز شامل رسوبات تبخيرى با ضخامت تقريبى هزار متر است که مابين پى سنگ و پوشش رسوبى زاگرس واقع است.
پى سنگ سازند ميشان ـ به نام آهک گورى ـ در گنبد نمکى نمکدان به ضخامت 30 متر برونزد دارد. اين بخش آهکى که کرم رنگ است از دور به شکل سنگ‌هاى مقاوم ديده مى‌شود. سازند ميشان با داشتن فسيل‌هاى جانورى فراوان، ميوسن آغازين تا ميانى را دارد.
سازند آغاجارى نيز با داشتن بيشترين رخنمون در سطح جزيره از ماسه سنگ‌هاى آهک‌دار به رنگ قهوه‌اى و خاکسترى، رگه‌هاى گچ، مارن‌هاى قرمز و سيلتستون تشکيل شده است. سن سارند آغاجارى ميوسن فوقانى تا پليوسن است.
واحدهاى سنگى جديد شامل واحدهاى ماسه سنگى ويرستان، واحد آهکى قشم، واحد ماسه سنگى سوزا واحد کنگلومرايى دولاب و نهشته‌هاى عهد حاضر مى‌باشد.
گنبد نمکى نمکدان
گنبد نمکى نمکدان تنها گنبد نمکى در جزيره قشم است که از ميان دماغه جنوب، قديس سلخ و دماغه شمال غربى تاقديس باسعيدو بالا آمده است و در نقشه‌ تقريباً دايره‌اى شکل و به قطر 7×5/6 کيلومتر است. بام گنبد داراى توپوگرافى نامنظم است و ديواره آن بسيار پرشيب مى‌باشد.
گنبد نمکى نمکدان مشتمل از نمک و گچ، قطعات ناهمگن از آهک دولوميتى سياه رنگ و شيل‌هاى آهکى، آگلومراهاى آتشفشانى و گدازه‌هاى ريولتى است. سنگ‌هاى فراگير گنبد داراى لايه‌هاى نازک هماتيتى است. در اين گنبد توده سرپانيتن سبزرنگ وجود دارد و در بام آن حدود 30 متر آهک دولوميتى ديده مى‌شود. (صمديان، 1369).
در بخش جنوبى گنبدنمکى نمکدان، غارهاى نمکى (Salt Caves) بسيار زيبا و شگفت‌انگيزى وجود دارد که ارتفاع آن تا 20 متر نيز اندازه‌گيرى شده است. سقف غار به وسيله قنديل‌هاى فراوانى پوشيده شده است که با گذشت زمان در اثر نفوذ آب تغيير تشکيل مى‌دهند.
غارهاى نمکى جزيره قشم طولانى‌ترين غار در نوع خود هستند.
از ميان غارهاى نمکى زيبا و عجيب، آب زيرزمينى دائمى نيز جريان دارد که در تمام طول سال جارى است و در دامنه کوه به‌صورت چشمه نمکى است که منظره بسيار زيبا و ديدنى را ايجاد مى‌کند.
برخاست گنبد نمکى نمکدان، که جنبش‌هاى آن از ميوسن پسين و پليوسن پيشين آغاز شده است، تحت‌تأثير نيروهاى حاصل از اختلاف چگالى نمک و سنگ‌هاى دربرگيرنده بوده که حرکات تکتونيکى نيز شتاب آن را بيشتر نموده است.
حالت برشى بخش گورى وجود لايه‌هاى کنگلومرايى با قلوه‌هاى از گنبد نمکى نشانه‌هايى از برخاست گنبد نمکى در حين رسوب‌گذارى سازند ميشان است.
سازند آغاجارى که بخش اعظم ديواره‌هاى گنبد را دربرمى‌گيرد، دگر شکلى يافته است.
جنبش‌هاى جوان گنبد نمکدان مربوط به 4هزار سال گذشته است که با افراشتگى واحد ماسه سنگى سوزا (در نزديکى گنبد نمکى نمکدان) به ميزان 5/3-3 ميلى‌متر در هر سال مشخص مى‌شود. (صمديان، 1369)
4 ـ زمين‌هاى باير
در قسمت مرکزى جزيره، يک منطقه مشخص زمين باير وجود دارد که به آسانى قابل مشاهده است. شرايط اقليمى کاملاً خشک همراه با خاک و صخره‌هاى اعجاب‌انگيزى اين منطقه، محيط را دشمن حيات ساخته است.
5 ـ مناطق عمده کشاورزى
دشت توريان مرکز کشاورزى جزيره است. منطقه‌اى در قسمت غربى جزيره، از طبل به بندر گورزين نيز از جمله مناطق کشاورزى قابل توجه جزيره را تشکيل مى‌دهد. به دليل بارندگى اندک و نامنظم و دماى زياد و ميزان بالاى تبخير، شرايط طبيعى قشم براى کشاورزى نامساعد است. منطقه تحت کشت و زرع جزيره تنها حدود 30 کيلومترمربع تخمين زده شده است، يعنى حدود 2 درصد کل مساحت جزيره.
6 ـ زمين‌هاى پست
جزيره قشم از جلگه‌هاى مسطح با ارتفاع کم تشکيل شده که پوشيده از بازمانده‌هاى آبرفتى نرم (آهک رس، ماسه و لجن) است. جابه‌جايى بازمانده‌هاى آبرفتى توسط باد موجب افزايش اين مواد به ويژه لجن و ماسه مى‌شد. در جزيره، توده‌هاى شن ساحلى نيز وجود دارد. مهاجرت پرندگان ممکن است از طريق کريدور زمين‌هاى پست بر فراز دشت ديرستان انجام شود. پرندگان آبى، به‌خصوص ممکن است توسط زمين‌هاى پست که به‌طور فصلى از سيلاب پر مى‌شوند و اغلب در کرانه‌هاى خليج ديرستان ديده مى‌شوند جلب شوند. در بازگشت پرندگان از آفريقا، اين نوع محل سکونت اولين توقفگاه طبيعى براى تغذيه و استراحت پرندگان پس از پرواز از فراز تنگه هرمز است.
7 ـ شوره‌زار
دشت‌هاى ساحى در منطقه جزر و مدى شامل مناطق وسيعى ”شوره‌زار“ با بقاياى حاصل از تبخير و بقاياى حاصل از جزر و مد و باد است. اين نوع دشت‌هاى بيشتر در غرب ناحيه جنگلى حرا ديده مى‌شوند.
ب‌ـ مناطق جزر و مدى: جزر و مدهاى جزيره به‌طور عمده روزانه هستند. تفاوت‌هاى جزر و مد در طول کرانه شمالى جزيره قشم، به علت جزر و مدهاى باسعيدو و لافت، قابل توجه است. در طول کرانه جنوبى جزيره قشم، تفاوت جزر و مدى کمتر از جزر و مدهاى کرانه شمالى است.
در بيشتر ايام سال، در سواحل جزيره قشم يک جريان حرکت آب به طرف غرب نشان داده مى‌شود. ميزان اين جريان به‌طور معمول کمتر از يک گروه دريايى است. جريان جزر و مدى در هر دو سوى ساحلى جزيره ظاهر مى‌شود و در قسمت شمالى تنگه خواران جريان جزر و مدى تا 2/2 گره درياى اندازه‌گيرى شده است.
ج‌ـ محيط دريايى: در قسمت شمالى جزيره قشم امواج عموماً کوتاه بوده و به وسيله باد توليد مى‌شوند. در محيط دريايى جزيره قشم حدود 11 گونه خرچنگ وجود دارد.
يک بستر پرورش ميگو نيز در قسمت شرقى تنگه خواران قرار دارد.
آب‌هاى ساحلى جزيره قشم از ماهى غنى است. ماهيگيرى از مشاغل مهم است و در دريا به‌صورت باز و يا کاربرد تورهاى ثابت متداول است.
لاک‌پشت سبز در آب‌هاى جزيره هنگام و لارک و همچنين در تنگه خواران در شرق لافت وجود دارد. ساحل شنى در شرق روستاى کانى و همچنين در ساحل شيب‌دراز محل‌هاى مهم براى اين گونه لاک‌پشت‌هاى دريايى است.
دلفين بينى بطرى هم از عمده پستانداران منطقه است در حالى‌که وال سفيد (نهنگ) کمتر ديده شده است.
در بخش مربوط به حيات جانورى جزيره قشم، به تفصيل در اين باره سخن خواهد رفت.
• ميزان عمق آب در اطراف جزيره: اگر سواحل جزيره‌ى قشم را به دو نوار شمالى و جنوبى تقسيم کنيم ميزان عمق آب در نوار شمالى در امتداد سواحل ايران که تنگه خواران را در برمى‌گيرد نسبت به ميزان عمق آب در نوار جنوبى کمتر است. در نوار شمالى از دماغه باسعيدو به سمت شرق تا روستاى گوران ميزان عمق آب 2 تا 8 متر است که اين عمق بيشترين گسترش را دارد. در برخى از نقاط عمق آب به 10 تا 14 متر نيز مى‌رسد که البته گسترش اين عمق محدود است.
از گوران تا بندر لافت که جنگل‌هاى حرا گسترش دارند عمق آب بين 5 تا 9 متر است که به‌طور پراکنده در برخى از نقاط عمق 10 تا 12 متر نيز به چشم مى‌خورد. از دماغه لافت تا شهر قشم بيشترين گسترش را عمق 10 تا 12 متر دارد و در بعضى نقاط عمق آب به 22 تا 23 متر نيز مى‌رسد.
عميق‌ترين بخش در نوار شمالى جزيره تنگه خواران، بين دماغه لافت و آبادى پل است که عمق آب تا 29 متر مى‌رسد. در نوار ساحلى جنوبى جزيره عمق آب از غرب به شرق افزايش مى‌يابد، تا روستاى صلخ عمق 3 تا 5 متر گسترش دارد، تنها در يک نقطه در منتهى‌اليه غربى جزيره عمق آب به 11 متر مى‌رسد. در سواحل کنارى صلخ عمق تا 5 متر و هرچه از ساحل دور شويم عمق آب افزايش يافته و تا حدود 23 متر مى‌رسد. از صلخ تا شيب دراز که خليج ديرستان و تنگه هنگام را دربرمى‌گيرد عمق آب 3 تا 8 متر است، تنها در قسمتى از تنگه هنگام عمق به 16 متر مى‌رسد. از سواحل شيب دراز به سمت شرق تا سواحل شهر قشم که آب بيشترين عمق را در اين بخش از جزيره دارد، عمق آب به 45 تا 51 متر مى‌رسد. (نقشه شماره 13)
• عميق‌ترين نقطه اطراف جزيره: در نوار شمالى جزيره قشم که تنگه خواران را در برمى‌گيرد عميق‌ترين بخش بين دماغه لافت و بندر پل است که عمق آب به 29 متر مى‌رسد. در نوار ساحل جنوبى جزيره از سواحل شيب دراز به سمت شرق تا سواحل شهر قشم آب بيشترين عمق را دارد، عمق آب در اين بخش به 45 تا 51 متر است.
شناسنامه اقليمي جزيره قشم
طول جغرافيايي:  5616
عرض جغرافيايي: 2657
ارتفاع (متر): 6
نوع ايستگاه: سينوپتيك
سال تاسيس :1330
طول دوره اماري: 52
ميانگين حداقل دما:سانتيگراد c ْ  22.3
ميانگين حداكثر دما: (سانتيگراد) 32.2
اختلاف ماكزيمم مينيمم دما: 9.9
ميانگين دماي سالانه: 26.9
انحراف معيار دما: % 1.5
حداقل مطلق دما (سانتيگراد): 6.4
حداكثر مطلق دما (سانتيگراد) :46.6
ميانگين نقطه اشباع: 19.5
ميانگين رطوبت:% 66.3
ميانگين ماكزيمم رطوبت:% 86.5
ميانگين مينيمم رطوبت:% 44.4
ميانگين تعداد روزهاي با دماي ماكزيمم :30 و بالاتر 228
ميانگين بارندگي سالانه(ميليمتر): 183.2
حداكثر بارندگي در يكروز(ميليمتر) 126
انحراف معيار بارندگي:% 120.5
ميانگين تعداد روزهاي همراه با بارندگي: 11
ميانگين تعداد روزهاي همراه با رعد وبرق: *
سمت غالب باد :*
سرعت غالب باد(متر بر ثانيه): *
شديد ترين سرعت باد: *
ساعت آفتابي سالانه: 3348
ميانگين فشار هوا(ميليبار): 1007.1

منابع :

اشنايى با جزيره قشم http://www.qeshm.ir
منطقه آزاد قشم http://www.freezones.ir
موقعيت جغرافيايى قشم http://www.qeshm.ir
مساحت جزيره http://www.qeshm.ir
شناسنامه اقليمي جزيره قشم http://www.hormozganmet.ir
زمين شناسى قشم http://www.qeshm.ir
جنگل دريايى حرا http://www.qeshm.ir
آثار باستانی و مناطق دیدنی منطقه آزاد قشم http://www.freezones.ir
جغرافياى اقتصادى http://www.qeshm.ir
جغرافياى سياسى http://www.qeshm.ir