جنبش هاى اسلامى در شمال آفريقا

بررسى نقش اسلام در حركتهاى سياسى شمال آفريقا، به آن دليل كه از اوّلين قرن حياتش نقش برجسته و ممتازى در زندگى سياسى اجتماعى مردم آن سامان ايفا كرده ، حائز اهميت است . چنين اهميتى در دوره معاصر كه دورانِ نقش آفرينى اسلام در مبارزات ضد استعمارى و كسب استقلال و نيز پيكار با الحاد و كفر در شمال آفريقا مى باشد، دو چندان شده است .
بررسى حاضر براساس اهميت مذكور و برمبناى عنوان درس ، الزاماً بايد به جنبشهاى سياسى اسلامى كشورهاى اين منطقه ، يعنى مراكش ، الجزاير، ليبى ، مصر، تونس و با تسامح به سودان (195) اختصاص داشته باشد. امّا چون حركتهاى اسلامى مصر و سودان و تا حدودى ليبى (196) قبلاً مورد بررسى قرار گرفته اند، بار ديگر مورد مداقه قرار نمى گيرند.

الجزاير، سرزمين مجاهدين سخت كوش

اين بخش ، به بررسى دو دوره متمايز كه در حركت اسلامى معاصر الجزاير به چشم مى خورد، اختصاص دارد. در دوره دوره بعدى اسلام به ويژه پس از شكل گيرى (جبهه نجات اسلامى الجزاير) خواهان نيل به حكومت است .
الف اسلام و نقش آن در مبارزات گذشته الجزاير: مبارزات سياسىِ معاصر مردم الجزاير ناشى از دو انگيزه كاملاً متفاوت است . نخست اينكه مسلمانان كوشيدند استعمارگران را از كشور الجزاير بيرون برانند و به سلطه آنان خاتمه دهند. دوم آنكه پس از استقلال ، در اثرِ بى اعتنايى رژيم نسبت به اسلام انگيزه جديدى براى مبارزه سياسى حركت اسلامى الجزاير پديد آمد.
به بيان عميق تر الجزاير در سال 1209 ه‍ . ش ./ 1881 م . به منظور توسعه ارضى و كسب بيشتر درآمد تجارى ، به اشغال فرانسه درآمد. فرانسويها از همان آغاز براى فراهم آوردن زمينه اقامت طولانى در الجزاير، به انهدام فرهنگ اسلامىِ بومى و به اطاعت درآوردن مردم با توسل به خشونت ، اقدام كردند. مردمِ مسلمان در واكنش به سلطه فرهنگى ، سياسى و اقتصادى فرانسه ، دست به قيامهاى متعددى زدند كه قيام (امير عبدالقادر) در سالهاى نخست اشغال الجزاير و قيام هشت ساله مردم الجزاير در سال 1333 ه‍ . ش . / 1954 م . از مهمترين آن به شمار مى رود.(197) اين مبارزات منجر به استقلال الجزاير شد.
رهبرى قيام و حركت اسلامى دوره قبل از استقلال الجزاير را عموماً علماى مذهبى بر عهده داشتند. امير عبدالقادر اولين رهبر حركت اسلامى الجزاير در مصاف با استعمار فرانسه به شمار مى رود. وى بارها فرانسويان را شكست داد ، آنها در پى اين شكستها حكومت غرب الجزاير را طى پيمانى به عبدالقادر سپردند. ولى بعدها با كمك برخى رؤ ساى قبايل ، عبدالقادر را شكست دادند.(198)
پس از امير عبدالقادر، عالِم مذهبى (شيخ عبدالحميد بن باديس ) و بعد از او (شيخ البشير الابراهيمى ) با تشكيل (جمعية العلماء المسلمين ) رهبرى قيام ضد استعمارى را بر عهده داشتند، اين جمعيت با ائتلاف در (جبهه آزاديبخش ملى ) به ايفاى نقش برجسته اى در جنگ هشت ساله عليه فرانسه پرداخت .(199)
پس از استقلال الجزاير، رهبران حركت اسلامى الجزاير در نيل به برقرارى حكومت اسلامى ، داراى دو روش متمايز از هم مسالمت آميز به دولت به منظور انجام اصلاحات روى آوردند. جنبش اسلامى (النهضه ) به رهبرى (شيخ ‌عبدالله جاب الله ) از گروه اوّل و (شيخ محفوظ نحناح ) رهبر جنبش (حركت جامعه اسلامى ) از دسته دوم به شمار مى روند. اما در حال حاضرما شاهد گروه جديدترى از رهبران هستيم كه با تكيه بر مردم وارد مبارزه انتخاباتى عليه دولت شده اند.(200)
هدف اوّليّه جنبش ضد استعمارى مردم الجزاير، كسب استقلال الجزاير از طريق مبارزه مسلحانه و جهاد عليه استعمار فرانسه وهدف بعدىِ حركت اسلامى براى بعد از استقلال ، اجراى احكام اسلامى بود. امّا با حاكميت ملى گراها بر حيات سياسى الجزاير، دستيابى به هدف اخير غير ممكن گرديد. اين امر منجر به ايجاد هدف نوينى در حركت اسلامى آن كشور شد ، هدفى كه خواستار دگرگونى سريع در همه ابعاد جامعه و تاءسيس حكومت اسلامى از طريق جهاد و يا مبارزه انتخاباتى است .(201)
حركت اسلامى الجزاير داراى ثمرات فراوانى بوده است . يكى از اين ثمرات ، كسب استقلال الجزاير در سال 1341 ه‍ . ش ./ 1962 م . است كه در پى مساعى جهادگران مسلمان در مصاف با استعمار فرانسه با اهداء يك ميليون شهيد به دست آمد. از به اجراى اسلام در الجزاير از سوى دولتهاى (احمد بن بلا) و (هوارى بومدين ) بود. تداوم امتناع به خواسته مسلمانان منجر به گردهمايى عظيمى از مسلمانان در دانشگاه مركزى الجزاير در سال 1361 ه‍ . ش ./ 1982 م . شد. اين واقعه به معناى آن بود كه مسلمانان از قدرتى عظيم برخوردارند و نمى توان نقش آنان را در صحنه سياسى كشور ناديده گرفت ، به همين سبب و در پى ادامه مخالفتهاى ضد دولتىِ مسلمانان ، شاذلى بن جديد ناچار به برقرارى سيستم چند حزبى و اعطاى برخى آزاديهاى سياسى گرديد.
ب حركت اسلامى جديد الجزاير (جبهه نجات اسلامى ): جبهه نجات اسلامى در انگيزه هاى شكل گيرى ، شباهت بسيارى به ساير گروههاى اسلامى گذشته الجزاير دارد. ولى آنچه جبهه نجات اسلامى را در اين مورد از ساير گروهها متمايز مى سازد، حداقل دو چيز است : اول اينكه جبهه نجات اسلامى در پى ارزيابى روش مبارزاتى ساير گروههاى اسلامى در تحقق هدفهاى اسلامى و وقوف به بى نتيجه بودن آنها، با اتخاذ روش مبارزاتى جديد(روش مبارزه پارلمانى ) در 1368 ه‍ . ش ‍ ./ 1989 م . پا به عرصه حيات گذاشت . دوم اينكه شكل گيرى جبهه نجات اسلامى ، ريشه در فضاى نسبى باز سياسى در دهه 60 ه‍ . ش ./ 80 م . دارد ؛ زيرا در پى شورشهاى دهه 60 ه‍ . ش . / 80 م . و بويژه شورش سال 1367 ه‍ . ش . / 1989 م . قانون اساسى جديدى تدوين و به تاءييد 74 درصدى مردم رسيد. ماده چهل اين قانون اجازه تاءسيس جمعيتهاى اسلامى را داده است . جبهه نجات اسلامى كه بر اساس همين ماده قانونى شكل گرفت ، اوّلين حزب اسلامى الجزاير محسوب مى شود.
(شيخ عبدالباقى صحراوى ) به عنوان مسن ترين عضو برجسته جبهه نجات اسلامى ، در بدو تاءسيس جبهه ، تلاش براى وحدت اسلامى ، ارائه راه حلهاى اسلامى براى زندگى انسانى ، جايگزين كردن اعتدال و ميانه روى سياسى به جاى سركوب و خشونت ، تاءمين منافع امت اسلامى الجزاير و ارائه راه نجات اسلامى به مردم را از هدفهاى جبهه نجات اسلامى ذكر كرد. اگر چه در هدفهاى فوق به اشتياق جبهه براى برقرارى حكومت اسلامى اشاره اى نشده است ، ولى در جايى ديگر ، جبهه تنها راه نجات الجزاير از بحرانهاى فعلى را در گرو بازگشت به اسلام و استقرار حكومت اسلامى عنوان كرده است .
(عباس مدنى ) در راءس جبهه نجات اسلامى قرار دارد. او مبارزه سياسى خود را در جمعيت علماى مسلمانان (جمعية العلماء المسلمين ) شروع كرد و پس از آن به جمعيت (القيم ) به رهبرى (شيخ الهاشمى ) پيوست . وى كه داراى تحصيلات مذهبى و كلاسيك تا درجه دكترى است ، بارها در مبارزه عليه استعمارگران فرانسوى و پيكار عليه دولت غيراسلامى الجزاير به زندان خانواده مذهبىِ فقير به دنيا آمده است ، در مقايسه با مدنى گرايش كمترى به مذاكره با رژيم دارد. برجسته ترين دستاورد جبهه نجات اسلامى ، كسب پيروزى قاطع در اوّلين انتخابات آزاد شهرداريها ، شوراى ايالتى و دور اوّل انتخابات پارلمانى الجزاير است . اين واقعه به معناى پايان دادن به سى سال حاكميت حزب جبهه آزاديبخش ملى در صحنه سياسى الجزاير است .
امّا وقوع كودتاى نظامى اخير و روى كار آمدن دولت جديد ، مانع از ادامه كار شهرداران اسلامى و نيز مانع از برگزارى دور دوم انتخابات پارلمانى گرديد. خوددارى رژيم از پذيرفتن نتيجه انتخابات ، جبهه نجات اسلامى را وارد درگيريهاى مسلحانه ضد دولتى كرده است ، با اين وصف جبهه نجات اسلامى با شرط بازگشت به نتيجه انتخابات مصالحه با دولت را مى پذيرد، ولى رژيم هر گونه مصالحه با احزابى را كه دست به خشونت انقلابى زده اند، رد مى كند.

تونس ، كشورى كوچك با حركت اسلامى نيرومند

تونس هم مانند بسيارى از كشورهاى اسلامى ،سالها تحت اشغال بيگانگان بود و پس از آن به وسيله ملى گرايان مستبد اداره شد. حركت اسلامى در آن كشور نيز با سلطه فرانسه شكل گرفت و با اجراى سياستهاى ضد اسلامى رژيم پس از استقلال تونس ، تداوم يافت ، ولى حركت اسلامى نوين تونس از به كارگيرى خشونت در مصاف با دولت پرهيز مى كند.
تونس است . بر اين اساس هنگامى كه تونس در سال 1260 ه‍ . ش ./ 1881 م . بر پايه (پيمان قصر السعيد) (پيمان باردو) و بر اثر فشار نظامى فرانسه به تحت الحمايگى (202) آن كشور درآمد، مردم مسلمان شهرهاى قيروان ، صفاقيس ، جزيره جربه ، ساحل خليج قابس وحاشيه مرز ليبى به قيام عليه فرانسويان دست زدند كه موفقيت چندانى به همراه نداشت . اما بعد از جنگ جهانى دوم ، بار ديگر تونسيها به تاءثير از جو استقلال خواهى ساير كشورها وبه منظور كسب آزادى و استقلال به مبارزه مسلحانه ضد فرانسوى مبادرت كردند.(203)
تونس در سال 1333 ه‍ . ش ./ 1954 م . به استقلال دست يافت ، اما همانطور كه گفته شد، استقلال كشور، موجب توقّف حركت اسلامى نشد؛ زيرا انگيزه هاى جديدى موجب تداوم اين حركت گرديد از جمله اين انگيزه ها، مبدل شدن رژيم تونس ‍ به يك رژيم مستبد و استقرار نظام تك حزبى ومهمتر از همه اتّخاذ سياستهاى ضد اسلامى چون تلاش براى غربى ساختن جامعه ، ممنوع كردن تعدد زوجات ، مجاز بودن سقط جنين ، محكوم كردن پوشيدن چادر، حذف دادگاههاى مذهبى ، كنترل مساجد، اجبارى كردن فراگيرى زبان فرانسه در مدارس ، فعاليت علنى كمونيستها و... بود.(204)
اگر چه بركنارى ( حبيب بورقيبه ) اولين رئيس جمهور پس از استقلال تونس به بهانه كهولت سن و فقدان كارايى از سوى (زين العابدين بن على ) در سال 1366 ه‍ . ش ./ 1987 م . صورت گرفت ، ولى در واقع كودتاى بدون خونريزى بن على معروف به كودتاى سفيد به منظور جبران ضعف رژيم بورقيبه در سركوب حركت اسلامى تونس روى داد. در نتيجه از سال 1368 ه‍ . ش .على رغم اعطاى آزاديهاى سياسى در دو سال نخست كودتا، موج جديدى از خفقان ، سركوب شديد و مبارزه با اسلام انقلابى آغاز شد. در پى آن مبارزه ضد دولتى از سوى مسلمانان نيز تشديد گرديد.(205)
هدفهاى جنبش اسلامى تونس از آغاز تا سالهاى منتهى به تاءسيس جنبش (النهضه ) شامل دستيابى به استقلال وپس از آن تلاش براى وادار كردن دولت به اجراى قوانين اسلام در سطوح مختلف جامعه بود. در اين راستا جنبش در نيل به استقلال ، اسلام در زندگى سياسى اجتماعى جامعه ، از پشتيبانى گروههاى سياسى ديگر بهره مند نيست . .
ب هدايت گران و دستاوردهاى مبارزه اسلامى : (على بن خليفه )، يكى از نخستين افرادى است (206) كه قيام مردم عليه اشغالگران فرانسوى در سالهاى اواخر قرن 13 ه‍ . ش ./ 19 م . را هدايت كرد. پس از او رهبرى مبارزات ضد استعمارى را قشر تحصيل كرده غرب زده بر عهده داشت كه در راءس آن حبيب بورقيبه بود، ديگر گروهها و مردم در مصاف با اشغالگران از دستورات (حزب نئودستور)(207) بورقيبه پيروى مى كردند. آنها حتى در انتخابات 1335 ه‍ . ش ./ 1956 م . نيز از اين حزب پشتيبانى كردند و در نتيجه حزب مذكور با پيروزى قاطع 9/98 درصدى به رياست دولت برگزيده شد.
با آغاز رياست جمهورى حبيب بورقيبه ، مردم ، گروهها و رهبران سياسى اجتماعى مسلمان مانند گذشته از برنامه حزب نئودستور براى تحقق پيشرفت وتوسعه همه جانبه كشور حمايت كردند. پس از استقلال كه بورقيبه وحزبش به انجام اصلاحات در زمينه اصلاح ساختار ادارات واصلاح سيستم اجرايى كشور مبادرت كرد، پشتيبانى مردم از رژيم تداوم يافت . ولى از هنگامى كه اجراى اصلاحات به كنارى گذاشته شد، سيستم تك حزبى پياده گرديد ، جدايى دين از سياست به مورد كه فارغ از گرايشهاى غربى و خواهان حكومت بر اساس اسلام بودند، در صحنه سياسى كشور ظاهر شدند.(208)
تلاش حدود صد ساله مردم مسلمان تونس ، دو دستاورد تلخ و شيرين به دنبال داشته است : نخست اينكه مساعى فراوان ،جهاد مستمر وشهداى بسيار تونسيها موجب شد كه (مندس فرانس ) نخست وزير وقت فرانسه طى نطقى درسال 1333 ه‍ . ش ./ 1954 م . استقلال تونس را اعلام كند. دوم اينكه مردم تونس پس از دسترسى به چنين دستاورد شيرينى ، از بى توجهى رژيم جديد نسبت به لزوم پياده كردن اسلام در ابعاد مختلف ، رنجيده خاطر شدند. اين مساءله منجر به وقوع يك سرى تظاهرات مستمر هفت ماهه در سال 1366 ه‍ . ش ./ 1987 م . گرديد. اين اقدام منجربه سقوط رژيم بورقيبه در همين سال شد.(209)
ج النهضه ، شكل تكامل يافته حركت اسلامى : جنبش گرايش اسلامى تونس يا النهضه كه در سال 1350 ه‍ . ش ./ 1971 م . تاءسيس شد، فقط از آن جهت كه قواعدِ بازىِ دمكراتيك را پذيرفته است و در تلاش است از طريق مجارى دموكراسى هدفهاى خود را محقق سازد، با حركت اسلامى گذشته تونس متفاوت است . به ديگر سخن ، روش مبارزه النهضه از روش ‍ مبارزه ساير گروهها و حركتهاى اسلامى متمايز است ؛ زيرا النهضه براى اوّلين بار به مبارزه پارلمانى در چهارچوب قانون اساسى ، پيكار فرهنگى ، سياسى و اجتماعى بر پايه دموكراسى و پرهيز از دست زدن به اغتشاش و نبرد عليه دولت و به كار گيرى اعتصاب و تظاهرات و تبليغ ضددولتى به عنوان مؤ ثرترين وسيله بسيج عمومى در مصاف با دولت روى آورده است .
برپايه اساسنامه جنبش گرايش اسلامى ، وابستگى رژيم تونس به اجانب ، وجود فساد و انحراف از دين ، نفوذ و اشاعه فرهنگ غرب و بويژه آمريكا در جامعه تونس ، از عوامل مولده النهضه شمرده شده است . گزارش هياءت اعزامى كنگره آمريكا كه علت پيوستن مردم به جنبش گرايش اسلامى را نارضايتى آنها از اوضاع سياسى ، اجتماعى و اقتصادى و گرايش قلبى آنان به اسلام دانسته است ، مؤ يد علل مذكور در پيدايش النهضه است .(210)
هدف النهضه بر پايه انگيزه هاى شكل گيرى آن استوار است ، بنابراين قطع وابستگى ، رفع ظلمها، آزادى سياسى تمام افراد و گروهها، پايان دادن به فساد، انحراف و جلوگيرى از اشاعه فرهنگ غرب و سرانجام اعاده فرهنگ و هويت اسلامى از هدفهاى آن به شمار مى رود. دستيابى به اين هدفها بدون در اختيار داشتن قدرت سياسى و تاءسيس حكومت مبتنى بر اسلام ميسر نيست ، به همين جهت مهمّترين هدف النهضه برقرارى حكومت اسلامى عنوان شده است .
درجه دكترى در رشته كشاورزى از فرانسه است . راشد الغنوشى در جريان مبارزه ضد دولتى بارها باز داشت و سالهاى زيادى را در زندان به سر برده است . دبير كل النهضه نيز به (عبدالفتاح مورو) سپرده شده است .
مبارزه سياسى النهضه ، دو نتيجه متضاد به دنبال داشته است : از يك سو النهضه باعث تفرقه در صفوف مبارزان اسلامى شده است ؛ زيرا برخى از رهبران و مبارزان كه روش مسالمت جويانه النهضه را بى حاصل و انحرافى از خط كلى مبارزه اسلامى ارزيابى مى كردند، با تكيه بر جهاد مسلحانه ضد دولتى ، راه خود را از النهضه جدا كرده اند (مانند گروه جبهه اسلامى ). از سوى ديگر النهضه با تاكيد بر تبليغ ، در ارتقاء دانش سياسى مردم مؤ ثر افتاده و اين امر باعث افزايش گرايش قشرهاى مختلف اجتماعى به النهضه و گسترش حركتها در ابراز مخالفت عليه دولت شده است