انديشه مهدويت و آسيب ها(2)

3.طرح مباحث غير ضروري

يكي ديگر از انحرافات در مقوله مهدويت، پرداختن به مباحثي است كه هيچ ثمره‏اي ندارد. در روايت آمده است: ((‏فاغلقوا ابواب السؤال عما لايعنيكم[25]؛ از آنچه ثمره‏اي برايتان ندارد، بيهوده نپرسيد)). مسكن، ازدواج ، همسر، تعداد همسران، تعداد فرزندان و ... از مباحثي هستد كه اذهان افراد را به خود مشغول ساخته و از مباحث مهم باز داشته است.
معرفت امام، وظيفه ما نسبت به امام، تبيين و ترسيم استراتژي آينده و ارائه آن براي زمينه سازي و فراهم آوردن شرايط ظهور و ... مسايلي است كه پرداختن به آن اهميت فراواني دارد.

پيامدها

1. بازماندن از مباحث مهم، كاربردي و ضروري.
2. بستر سازي براي ورود خرافات و سخنان بي دليل و غير مستند كه در نتيجه، سوداگران براي مطرح كردن خويش يا فريفتن مردم از بازار گرم اين مباحث بهره مي‏جويند.

خاستگاه

1. عدم تشخيص وظيفه ديني.
2. هواي نفس كه در عوام‏فريبي بروز مي‏يابد.
3. توهم و خيال‏پردازي كه زمينه داستان سرايي‏هايي چون جزيره خضرا و... است.
4. عدم بررسي سندي و دلالي روايات (چنانكه تأمل و بررسي، به خوبي جزيره خضرا را نفي مي‏كند و با نفي آن، بطلان وجود هزاران فرزند براي حضرت يا تطبيق خضرا بر مثلث برمودا، كاملا روشن مي‏گردد).[26]
5. عدم تبيين و روشنگري انديشمندان و عالمان ديني.

مبارزه و درمان

1. علم و بصيرت در دين.
2. روشنگري توسط انديشمندان در موضوعات مرتبط با مهدويت و ذكر مسايل مهم و كاربردي و تبيين وظايف.
3. حساسيت علما نسبت به عوام‏فريبان و ورود خرافات به ساحت دين و مقوله‏هاي ديني نظير مهدويت.
4. تقوا در مقابل هواي نفس و عوام‏فريبي.

4. تعجيل

يكي ديگر از آسيب‏ها، عجله داشتن در تحقق امر ظهور است. شتاب‏زدگي در اين امر، در روايات ما بسيار نكوهش شده است:
مرحوم صدوق در كمال‏الدين نقل كرده كه امام جواد(ع) فرمود: ((‏يهلك فيها المستعجلون[27]؛ در دوران غيبت، شتاب‏زدگان در امر ظهور هلاك مي‏شوند.))
امام صادق(ع) فرمود:
انما هلك الناس من استعجالهم لهذا الامر. ان الله لايعجل لعجلة العباد ان لهذا الامر غاية ينتهي اليها فلو قد بَلَغوها لم يستقدموا ساعة و لم يستأخروا.[28]
شتاب مردم براي اين كار، آن‏ها را هلاك ساخت. خداوند به جهت شتاب مردم، شتاب نمي‏كند. براي اين امر مدتي است كه بايد پايان پذيرد. اگر پايانش فرا رسد، آن را ساعتي پيش و پس نيفكنند.

پيامدها

1. ناسپاسي و اعتراض و عدم رضايت به مصلحت الهي
2. رويكرد به منحرفان و مدعيان دروغين مهدويت
3. يأس و نااميدي در اثر عدم تحقق ظهور
4. شك و ترديد
5. دست به اقدام ناشايست زدن
6. استهزا و تمسخر آيات و روايات و معتقدان به غيبت و ظهور.

خاستگاه

1. عدم درك جايگاه مصلحت و حكمت الهي
2. عدم تسليم نسبت به اراده خدا
3. بي طاقتي و بي ظرفيتي و عدم صبر در سختي‏ها، اذيت‏ها و طعنه‏هاي دشمنان
4. تنها خود را معيار ديدن. لذا پايان عمر و زندگي خود را ملاك مي‏داند، نه سير تاريخ را.

مبارزه و درمان

1. تسليم اراده و حكمت الهي بودن همراه با آرزوي ظهور و داشتن آمادگي.
امام جواد(ع) فرمودند: ((‏...يهلك فيها المستعجلون و ينجو فيها المُسلِمون[29]؛ در دوره غيبت، شتاب‏زدگان در امر ظهور هلاك مي‏شوند و اهل تسليم نجات مي‏يابند.))
ايمان به غيب و ايمان به حكمت الهي، سبب صبر و تسليم به جاي تعجيل خواهد شد.
طوبي للصابرين في غيبته، طوبي للمقيمين علي محبته، الذين وصفهم الله في كتابه وقال: هدي للمتقين الذين يؤمنون بالغيب.[30]
خوشا به حال صابران در دورة غيبت او، و استواران در محبت او! همانان كه خداي تبارك و تعالي در كتابش چنين توصيفشان فرموده است: اين قرآن، هدايت است براي پرهيزگاران، همان كساني كه به غيب ايمان دارند.
در روايت ديگر آمده است:
... و متي علمنا انه عزوجل حكيم، صدقنا بان افعاله كلها حكمة و ان كان وجهها غير منكشف لنا.[31]
هنگامي كه خداي تبارك و تعالي را حكيم بدانيم، همه افعال خدا را مطابق حكمت و مصلحت خواهيم دانست، گرچه سبب آن‏ها براي ما روشن نباشد.
در روايت ديگر آمده كه امام سجاد(ع) فرمودند:
و ان للقائم منّا غيبتين ... و امّا الاخري فيطول امدها حتي يرجع عن هذا الامر اكثر من يقول به، فلا يثبت عليه اِلاّ من قوي يقينه و صحت معرفته و لم يجد في نفسه حرجا مما قضينا و سلّم لنا اهل البيت.[32]
براي قائم ما دو گونه غيبت است:... امّا زمان غيبت دوم به درازا مي‏كشد تا جايي كه بيش‏تر كساني كه به او ايمان داشتند، از اعتقاد خود بر مي‏گردند. فقط كساني در اعتقاد خود ثابت قدم مي‏مانند كه يقيني محكم و استوار و شناختي صحيح داشته و تسليم ما اهل بيت باشند و سخنان ما بر آن‏ها گران نباشد.
2. علم و بصيرت در دين:
در دو مقولة عواقب تعجيل و آثار صبر، روايات بسياري آمده است. به مناسبت، به برخي از آن‏ها اشاره مي‏شود:
الف) عاقبت عجله ، پشيماني است: ((‏لا تعاجلوا الامر قبل بلوغه فتندموا؛[33] پيش از رسيدن اين امر، شتاب مكنيد كه پشيمان مي‏شويد.))
ب) فضيلت صبر و شتابزده نبودن:
1. جهاد در كنار رسول خدا (صلي الله عليه و آله) :
...اما ان الصّابر في غيبته علي الاذي و التكذيب بمنزلة المجاهد بالسيف بين يدي رسول‏الله.[34]
آن‏ها كه در زمان غيبت او برآزار و طعنه و تكذيب دشمنان صبر ‏كنند، مانند كساني هستند كه در حضور رسول خدا 9 شمشير زده‏اند)).
2. در زمره اهل‏بيت: و در عليين بودن:
ان من انتظر امرنا و صبر علي ما يُري من الاذي و الخوف، هو غداً في زمرتنا[35].
كسي كه منتظر امر ما باشد و در اين راه، بر آزار و ترس و وحشت صبر كند، روز رستاخيز در جرگه ما خواهد بود.
امام حسن عسكري(ع) فرمودند:
يا احمد بن اسحاق ، هذا امر من امر الله و سرّ من سرّالله و غيب من غيب الله فخذ ما آتيتك و اكتمه و كن من الشاكرين ، تكن معنا غدا في علّيين.[36]
اي احمد بن اسحاق، اينْ امر و سرّ و غيبي است از جانب خداوند. آنچه به تو ارزاني داشتيم فراگير و از نااهل پوشيده‏دار و سپاسگزار باش، تا فرداي قيامت در مقامات علّيين با ما باشي.
3. تبيين و روشنگري انديشمندان نسبت به عواقب تعجيل و آثار صبر و تسليم و رضا و تذكر به اين نكته كه مهم، انجام وظيفه است و حركت در اين مسير و معرفت به امام و راه و مرام او با چنين حالتي، ظهور مقدّم شود يا به تأخير افتد، هيچ ضرر نكرده و در ركاب و در زمره اهل بيت: قرار داريم.
امام باقر(ع) در تفسير آيه شريفه: »يا ايها الذين آمنوا اصبروا و صابروا و رابطو[37] فرمودند:
يا ايها الذين آمنوا اصبروا علي اداء الفرائض و صابروا علي عدوكم و رابطوا امامكم المنتظر[38].
اي مؤمنان، در بجا آوردن امور واجب خود، صبر و تحمل داشته باشيد و در برابر دشمنانتان، پايداري ورزيد و يك ديگر را به شكيبايي سفارش كنيد و با امام منتظَر خود، پيوند و رابطه ناگسستني داشته باشيد.
همچنين فرموده‏اند:
من مات و هو عارف لامامه، لا يضرّه تقدّم هذا الامر او تأخّر و من مات و هو عارف لامامه كان كمن هو مع القائم في فسطاطه.[39]
هر كس با شناخت امامش بميرد، پيش افتادن اين امر يا به عقب افتادن آن به او ضرري نرساند. كسي كه با معرفت امامش بميرد مانند كسي است كه با حضرت قائم(ع) در خيمه‏اش باشد.
نكته : تعجيل، يكي از آفت‏ها و آسيب‏هايي است كه فرا روي منتظر قرار دارد، اما برخي در نقطه مقابل دچار آسيب شده‏اند و آن دور شمردن وقت ظهور است كه پيامد آن،
بي‏تفاوتي و قساوت قلب مي‏باشد. در روايتي فرموده‏اند:
لا تعاجلوا الامر قبل بلوغه فتندموا ولا يطولن عليكم الامد فتقسو قلوبكم.[40]
پيش از رسيدن اين امر شتاب نكنيد كه پشيمان مي‏شويد و آن را دور نشماريد كه دلتان قساوت مي‏گيرد.
در روايات ديگر، تكليف مشخص شده است: ((‏اهل عجله هلاكند. اهل نجات، كساني‏اند كه تسليم اراده خدايند[41]، و امر ظهور را نزديك مي‏شمارند.[42] (و آن‏كه امر ظهور را نزديك داند، خويشتن را آماده مي‏سازد).

5. توقيت:

يكي ديگر از آسيب‏ها ، تعيين وقت ظهور است. چرا كه حكمت الهي بر اين است كه وقت ظهور امام زمان(ع) بر بندگان مخفي بماند. لذا احدي نمي‏تواند زماني براي ظهور تعيين كند. مفضل بن عمر گويد: از مولايم امام صادق(ع) پرسيدم:
هل للمأمور المنتظر المهديّ(ع) من وقت موقّت يعلمه الناس؟ فقال: حاش‏لله أن يوقّت ظهوره بوقت يعلمه شيعتنا... فقال: يا مفضل، لا اوقّت له وقتا ولا يوقّتُ له وقت، انّ من وقّت لمهديّنا وقتاً فقد شارك الله تعالي في علمه وادّعي انّه ظهر علي سِرّه ...[43]
آيا ظهور حضرت مهدي(ع) وقت معيني دارد كه مردم آن را بدانند؟ فرمودند: اين چنين نيست كه خداوند براي آن وقتي تعيين كرده باشد كه شيعيان ما آن را بدانند. اي مفضل، براي آن وقتي تعيين نمي‏كنم. وقتي هم نمي‏شود براي آن معين كرد. آن‏كه براي ظهور ما وقتي تعيين كند، خود را در علم خداوند شريك دانسته و مدعي شده كه از اسرار خداوند آگاه گشته است.
فضيل از امام باقر(ع) پرسيد:
هل لهذا الامر وقت؟ فقال: كذب الوقاتون، كذب الوقاتون، كذب الوقاتون[44] .
آيا براي اين امر وقتي معيّن است؟ آن حضرت سه مرتبه فرمود: آنان كه وقتي براي آن تعيين مي‏كنند، دروغ مي‏گويند.
ابي بصير گويد: از امام صادق(ع) درباره امام زمان(ع) پرسيدم. فرمود:
كذب الوقاتون، انا اهل بيت لانوقّت، ثم قال: اَبي الله الاّ أن يخلف وقت الموقّتين.[45]
آنان كه وقتي براي آن تعيين مي‏كنند، دروغ مي‏گويند. ما اهل بيت، زماني براي آن تعيين نمي‏كنيم. آن‏گاه فرمود: خداوند چنين اراده كرده است كه با هر وقتي كه تعيين كنند، حتما مخالفت نمايد و ظهور را در آن وقت قرار ندهد.
در روايت ديگر فرموده‏اند:
((‏كذب الموقتون، ما وقّتنا فيما مضي ولا نوقّت فيما يستقبل؛[46]
آن‏كه براي آن وقتي تعيين كند دروغ گفته است... ما در گذشته وقتي تعيين نكرده‏ايم و در آينده نيز هرگز وقتي براي آن تعيين نخواهيم كرد)).
در برخي روايات، علت عدم تعيين وقت ، چنين بيان شده است: امام جواد(ع) فرمودند:
لو عُيّن لهذا الامر وقت لقست القلوب و لرجع عامّة الناس عن الاسلام و لكن قالوا: ما اسرعه! ما اقربه! تألفاً لقلوب الناس و تقريبا للفرج[47]؛
اگر براي اين امر وقتي تعيين شود دل‏ها را قساوت مي‏گيرد و توده مردم از اسلام بر مي‏گردند. بگوييد: چه زود است! چقدر نزديك است! تا دل مردم آرام گيرد و فرج نزديك شود.

پيامدها

اين عمل ـ جداي از اين كه ادعايي است بي دليل و دروغي است آشكار؛ چرا كه
اهل‏بيت فرموده‏اند: كسي از زمان آن آگاه نيست. ـ پيامدهاي متفاوتي دارد كه به ذكر آن مي‏پردازيم:
1. ايجاد يأس و نااميدي به سبب عدم تحقق ظهور در وقت تعيين شده.
2. ايجاد بدبيني نسبت به اصل ظهور.
3. ايجاد بدبيني به شخصيت امام در اثر عدم تحقق ظهور.
4. قساوت قلب‏ها.
5. برگشتن مردم سست ايمان از دين.

خاستگاه

1. تعجيل و شتاب كردن در امر فرج.
2. عوام‏فريبي در اثر هوي و هوس.
3. توهم و خيال پردازي.
4. عدم تطبيق صحيح آثاري كه بر اثر قدرت‏هاي روحي و رياضت‏ها به‏دست مي‏آورند. يعني چيزهايي را در آينده پيش‏بيني مي‏كنند، امّا در تطبيق آن‏ها اشتباه نموده و خيال مي‏كنند ظهور است. لذا وقتي تعيين مي‏كنند.

مبارزه و درمان

1. تكذيب:
محمد بن مسلم گويد: امام صادق(ع) فرمود:
يا محمد، من اخبرك عنا توقيتا فلاتهابن ان تكذبه فانا لانوقت لاحد وقتا. [48]
اي محمد، هر كس از جانب ما به تو خبر دهد كه ما وقتي براي ظهور تعيين كرده‏ايم، بي مهابا و ترس او را تكذيب كن. زيرا ما براي هيچ كس [حتي خواص] وقتي تعيين نمي‏كنيم.
نكته قابل توجه اين است كه در روايت آمده است: ((‏بي مهابا او را تكذيب كن.)) از اين تفسير به خوبي بر مي‏آيد كه نبايد شخصيت زده شد. ابهت و بزرگي افراد نبايد مانع تكذيب شود. هر كس با هر مقام و جايگاهي كه دارد اگر براي ظهور وقتي معين كرد، بايستي تكذيب گردد.[49]
2. نزديك دانستن ظهور همراه با تسليم.
راه چاره اين است كه انسان ظهور را نزديك بداند، هر لحظه منتظر ظهور باشد و با اين حال، تسليم اراده و امر الهي باشد و هيچ امري، پرده صبر او را ندرد كه: ((‏نجي المقربون))[50] و ((‏نجا المسلمون)).[51]
3. روشنگري و تبيين علما و انديشمندان ديني.

6. تطبيق

پس از توقيت و تعجيل، آسيبي كه قابل ذكر است، تطبيق ناصواب است. به اين توضيح كه عده‏اي با خواندن يا شنيدن چند روايت در علايم ظهور، آن‏ها را بر افراد يا حوادثي تطبيق
مي‏دهند. البته خودِ تطبيق روايات بر حوادث، آفت و آسيب نيست، بلكه آفت، مطالب و ادعاهايي است كه افرادي به صرف خواندن يك يا دو روايت و بدون بررسي آيات و روايات و مطالب تاريخي و قدرت تشخيص صحيح و سقيمِ روايات مطرح مي‏كنند، يعني بدون داشتن تخصص به اظهار نظر مي‏پردازند.
اين تذكر لازم است كه در روايات، تشخيص مؤلّفه‏ها و علايم سپاه حق و باطل به عهده علماي راستين گذاشته شده است؛ همان‏ها كه در عصر غيبت كبرا به عنوان ((‏نواب عام)) عهده دار امور گشته‏اند.

پيامدها

1. پيامد تطبيق، توقيت و تعجيل است.
2. نوميدي و يأس در اثر عدم اتفاق ظهور.
3. به دليل عدم تحقق تطبيق‏هاي مطرح شده، باعث بي‏اعتقادي افراد نسبت به اصل ظهور مي‏گردد و افراد در اصل ظهور و روايات به شك و ترديد مي‏افتند.

خاستگاه

1. توهم زدگي.
2. هوي و هوس و مشكل مطرح سازي خود (بيماري رواني هيستري).
3. دخالت افراد غير متخصص در مطالب كاملا فنّي و تخصصي.
4. عدم روشنگري كافي توسط علما:
الف) عدم تبيين علايم حتمي و غير حتمي، عدم طرح مسأله بداء و مسايل مرتبط با علايم ظهور.
ب) نداشتن عكس‏العمل مناسب در مقابل مدّعيان.

راه درمان

1. تبيين و روشنگري.
2. تكذيب و مبارزه با انحرافات.
3. كار كارشناسي در مورد علايم و ويژگي‏ها توسط علما.

7. افراط و تفريط در تبيين مفهوم غيبت

1-7. نظريه تفريطي
برخي غيبت حضرت را به معناي عدم حضور معنا كرده‏اند. گروهي از اينان عالَمي توهم كرده و آن را ((‏هورقليا))[52] نام گذارده‏ و حضرت را در آن‏جا مكان داده‏اند. برخي ديگر حضرت را در دور دست‏ها (جزيره خضرا[53] و...) پنداشته‏اند. برخي هر گونه ديداري با حضرت را نفي كرده‏اند.[54]
اين ديدگاه‏ها نادرست است و با روايات ما سازگار نيست. مطابق روايات، حضرت بر خلاف عيساي پيامبر(ع) به آسمان نرفته، در ميان مردمان است، در شهرها و بازارها و... قدم مي‏نهد:
... صاحب هذا الامر يتردد بينهم و يمشي في اسواقهم و يطأ فرشهم
ولايعرفونه ... .[55]
صاحب الامر در ميان مردم رفت و آمد مي‏كند، به بازارهايشان مي‏رود و بر فرش‏هايشان قدم مي‏نهد، ولي او را نمي‏شناسند.
هر ساله در مراسم حج حاضر مي‏شود، مردم را مي‏بيند و مي‏شناسد و مردم هم او را
مي‏بينند ولي نمي‏شناسند:
والله ان صاحب هذا الامر ليحضر الموسم كل سنة فيري الناس و يعرفهم و يرونه و لايعرفونه[56].
به خدا سوگند كه صاحب الامر، هر سال در مراسم حج حاضر مي‏شود، مردم را مي‏بيند و
آن‏ها را مي‏شناسد، ولي مردم او را با آن‏كه مي‏بينند نمي‏شناسند.[57]
جزيره خضرا،[58] عالم هور قليا[59] و مانند اين‏ها توهم‏هايي هستند رد شده و افسانه‏هايي هستند بي دليل.

پيامدها

1. دور از دسترس قراردادن امام.
2. كم رنگ جلوه كردن تأثير وجود امام، در اثر عدم اعتقاد به حضور ملموس ايشان.

خاستگاه

1. عدم درك دقيق مفهوم غيبت.
2. دوري از آيات و روايات.
3. هواي نفس.
4. اطمينان به برخي نقل‏هاي غير معتبر مثل جزيره خضرا.
5. عدم بصيرت كافي و تفقّه در دين.
6. بدگماني و عدم اطمينان به نقل‏هاي معتبر. (كساني كه هر نوع ديداري را نفي مي‏كنند).
7-2. نظريه افراطي
در مقابل اين ديدگاه، ديدگاه ديگر هيچ تفاوتي بين غيبت و حضور قائل نيست. توقع دارد حضرت در هر امري دخالت نمايد. اين ديدگاه نيز به خطا راه پيموده است. اگر قرار بود حضرت مستقيماً در هر كاري دخالت كنند يا همه به محضرشان مشرف شوند، ديگر غيبت معنايي نداشت.

پيامدها

1. رويكرد و توجه زياد مدعيان ارتباط و ملاقات.
2. توهم زدگي و خيال‏پردازي.
3. نااميدي و يأس در اثر عدم ملاقات.

خاستگاه

1. عدم درك دقيق مفهوم غيبت.
2. توهم و خيال‏پردازي.
3. عدم درك جايگاه معجزات، امدادهاي غيبي و اسباب و علل مادي.
4. عدم تفقّه و تخصّص در دين.
5. هواي نفس.

راه درمان افراط و تفريط

1. دوري از خيال‏پردازي و توهمات.
2. رويكرد به معارف ناب ديني و علماي ربّاني.
3. مقابله با انحرافات و بدعت‏ها و توهم گراها.
4. تبيين و روشنگري توسط علماي دين.

پی نوشتها:

[24] . صدوق، من لا يحضره الفقيه ، ج 4، ص 418.
[25] . طوسي، الغيبة، فصل 4، ص 290.
[26] . براي توضيح بيشتر مراجعه كنيد: جعفر مرتضي عاملي، جزيره خضراء، افسانه يا واقعيت، مترجم: ابوالفضل طريقه‏دار؛ فصلنامه انتظار، ش 1 و 2 و 3 و 4، مجتبي كلباسي، بررسي افسانه جزيره خضراء.
[27] . صدوق، كمال‏الدين ، ج 2 ، باب 36 ، ص 378.
[28] . كليني، الكافي، ج1، ص 369.
[29] . صدوق ، كمال‏الدين، ج 2، باب 36، ص 378.
[30] . محمد بن خزاز قمي، كفاية الاثر، ص 56؛ بحارالانوار، ج 52، باب 22، ص 143.
[31] . صدوق، علل الشرايع، ج 1، ص 245.
[32] . همو، كمال‏الدين، ج 1، باب 31، ص 323.
[33] . همو، الخصال، ج 2، ص 622.
[34] . صدوق، كمال‏الدين ، ج 1، باب 30 ، ص 317.
[35] . الكافي، ج 8، ص 36.
[36] . صدوق، كمال‏الدّين، ج 2، باب 38، ص 384.
[37] . آل عمران، 200.
[38] . نعماني، الغيبة، باب 25، ص 330.
[39] . همان، باب 26، المقدمه، ص 17 و باب 25، ص 330.
[40] . صدوق، الخصال ، ج 2، ص 622.
[41] . نعماني، الغيبة، باب 11، ص 197.
[42] . كليني ، الكافي ، ج 3، ص 132.
[43] . مجلسي، بحارالانوار ، ج 53، ص 2، باب 28.
[44] . طوسي، الغيبة، ص 425.
[45] . نعماني، الغيبة، ص 293.
[46] . طوسي، الغيبة، فصل 7 ، ص 426.
[47] . الكافي، ج 1، باب كراهية التوقيت، ص 389؛ نعماني، الغيبة، ص 296.
[48] . نعماني، الغيبة، ص 289 ، في النهي عن التوقيت و التسمية.
[49] . گاهي حرف‏هايي از برخي بزرگان و علما نقل مي‏شود كه نشانگر توقيت است، در حالي كه با كمي تحقيق معلوم مي‏گردد اين مطلب صرفاً شايعه بوده و هيچ پايه و اساسي ندارد. يعني آن بزرگواران اصلا چنين چيزي نگفته‏اند.
[50] . الكافي، ج 3، ص 131.
[51] . همان، ج 1، ص 368.
[52] . شيخ احمد احسايي ،جوامع الكلم، رساله رشتيه، قسمت 2، ص 103.
[53] . ناجي نجار، جزيره خضراء وتحقيقي پيرامون مثلث برمودا، مترجم: علي اكبر مهدي پور.
[54] . علي اكبر ذاكري، چشم به راه مهدي، مقاله ارتباط با امام در عصر غيبت.
[55] . نعماني، الغيبة، ص 164.
[56] . صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 2 ، باب نوادر الحج، ص 520.
[57] . گرچه برخي روايات گفته‏اند: حضرت ديده نمي‏شود، ولي راه جمع اين روايات با رواياتي كه در آن‏ها به ديده شدن حضرت اشاره شده اين است كه حضرت ديده مي‏شود ولي توسط مردم شناخته نمي‏گردد، چنان‏كه سيد صدرالدين صدر (المهدي، ص 206 و 207 ) مرحوم مجلسي (ذيل روايت) شهيد سيد محمد صدر (تاريخ الغيبة الكبري، ص 31) همين وجه را پذيرفته‏اند.
[58] . سيد جعفر مرتضي عاملي، جزيره خضراء افسانه يا واقعيت، مترجم: ابوالفضل طريقه‏دار.
[59] . فصلنامه انتظار، ش 2، مقاله فرقه شيخيه، احمد عابدي.

منبع: فصلنامه انتظار