نوجوانان از ديدگاه نهج البلاغه

دوره نوجواني حساس ترين و با اهميت ترين دوران زندگي انسان است كه معمولاً بين سنين 12الي 18 سالگي مي باشد. در اين دوره فرد نه كودك و نه هنوز به درستي بالغ شده است و دوره بحراني زندگي خود را مي گذراند كه گاهي رفتار و اعمال كودكانه او موجب آزار بزرگترها و گاهي رفتار عاقلانه او باعث تحسين و تعجب آنها مي شود.
نوجوان در سنيني قراردارد كه به درستي نمي داند چه بايد بكند؟ كدام شيوه را در زندگي خود برگزيند؟ برخي بزرگترها به او مي گويند: تو هنوز بچه اي! گاهي ديگران به او مي گويند: تو ديگر بزرگ شده اي چرا كار بچه گانه از تو سر مي زند؟ او خود را در اين امر و نهي، سرزنش و عتاب، حيران مي بيند. نوشتار حاضر در مقام بيان مراحل مختلف دوره نوجواني است كه ضمن تبيين اوصاف و ويژگيهاي هر دوره به محورهاي اساسي تربيت، عبادت، الگوپذيري، دوست يابي، سياست و گناه از ديدگاه نهج البلاغه مي پردازد.

مراحل رشد

دوره نوجوان به سه مرحله تقسيم مي شود:
1- مرحله قبل از بلوغ: كه هنوز فرد در اين مرحله احساس كودكي مي كند و به تدريج صفات بلوغ شروع به ظاهر شدن مي كند.
2- مرحله بلوغ: كه بين مرحله كودكي و نوجواني قراردارد. معيارهاي بلوغ در اين مرحله ظاهر مي شود و بيشترين تغيير جنسي صورت مي گيرد و بر والدين و مربيان لازم است در اين مرحله عنايت ويژه اي به نوجوان نمايند و راهنمايي هاي لازم را نسبت به او دريغ ننمايند و نوجوان را از نظر فكري ياري دهند. چون آنان براي رشد رواني و سازندگي خود، نيازمند هدايت و راهنمايي مربيان صالح و انديشمند هستند تا چگونه زيستن را بياموزند و هويت خود را دريابند و از بروز اعمال ناهنجار در برابر حوادث به وجود آمده جلوگيري نمايند.
3- مرحله بعد از بلوغ: كه شخصيت نوجوان تا حدي در اين مرحله شكل گرفته و انتخاب دوست، شغل، رشته تحصيلي و... بهترين همدم او در زندگي است.
نوجوان در اين مرحله با تغييراتي روبه روست كه از جمله آن، رشد بي تناسب اعضا و اندامهاست كه گاهي نمي تواند بر اندامهاي خود مسلط شود. پرانرژي، پرسروصدا و شلوغ، كم حوصلگي، سركش و طاغي و ناآرام بودن، دوستدار احترام به شخصيت و استقبال از راهنمايي هاي ديگران، از ديگر ويژگي هاي اوست.
نهج البلاغه يكي از برترين كتاب هايي است كه به اخ القرآن (برادر قرآن) شهرت يافته است. اين كتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است كه دست عقول بشر به اين آساني به آن نمي رسد. دليل آن همين است كه اين كتاب تراوش روح با عظمت كسي است كه مظهر اسم اعظم خداوند است، معلم جبرائيل، قرآن ناطق و بزرگ ترين مفسران و تربيت شده پيامبر عظيم الشأن است.»
سخنان حضرت علي عليه السلام كه نهج البلاغه بخشي از آن مي باشد، از نظر قواعد ادبي و لفظي و اخلاقي در حد معجزه است و تاكنون هيچ كلام بشري به پاي آن نرسيده و با آن برابري ننموده است. ابن ابي الحديد معتزلي- شارح بزرگ نهج البلاغه- در مقدمه كتاب خود مي نويسد: «بحق، سخن علي عليه السلام فوق كلام مخلوق و دون كلام خالق مي باشد.»
نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حكم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است كه به كارگيري آن، مهم ترين راه حل جهت تربيت و سعادت مي باشد. ما در بحث «نگاه نهج البلاغه به نوجوانان» به چند محور اشاره مي كنيم كه عبارتند از:
الف: نوجوان و تربيت.
ب: نوجوان و عبادت.
ج: نوجوان و الگوپذيري.
د: نوجوان و دوست يابي.
هـ: نوجوان و سياست.
و: نوجوان و گناه

الف) نوجوان و تربيت

در تربيت نوجوانان بايد به چند اصل تربيتي توجه نمود؛ شناخت مسائل اين نسل، توجه به پايه هاي خلقي اين نسل، توجه به اصل محبت و انس و دوستي با نوجوانان و پرهيز از اعمال قدرت و اجبار.
علي عليه السلام به تربيت نفس توجه ويژه اي دارد و مي فرمايد: «اي مردم! خودتان عهده دار تربيت نفس خويش باشيد و آن را از كشيده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا بازداريد»2 و نيز مي فرمايد: «زنهار! زنهار! در تربيت و سازندگي خويشتن تلاش كن.»3
امام علي عليه السلام به پدران نيز توصيه مي كند: «با فرزندان خود دوست شويد؛ زيرا موده آباء قرابه بين الأبناء: دوستي ميان پدران سبب خويشاوندي ميان فرزندان است.»4 و نيز به علت تأثير خانواده ها و شخصيت نوجونان، سفارش مي كند: « روابط خود را با افراد با شخصيت و اصيل و خانواده ها صالح و خوش سابقه، برقرارساز»5.
امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد مي كند و مي فرمايد: «واسكن الأمصار العظام قانها جماع المسلمين، واحذر منازل الغفله و الجفاء و قله الاعوان علي طاعه الله؛ در شهرهاي بزرگي كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعي كه اهل غفلت و ستمكاري در آنجا هستند و ياران مطيع خدا كمتر در آن نواحي يافت مي شوند، بپرهيز.»6

ب) نوجوان و عبادت

طرز ارائه مسائل مذهبي به نوجوانان اهميت بسياري دارد. امور مذهبي را به گونه اي بايد به آنها ارائه داد كه آنها احساس كنند در زندگي روزمره، اين امور قابل پياده شدن است. و بايد علم و دين را توأمان به نوجوانان آموخت.
«عبادت» مهم ترين بخش اصول اسلام مي باشد و در نهج البلاغه به بندگي خدا و عبادت توجه و تأكيد بيشتر شده است. عبادت اثرات دنيوي بسياري دارد كه از جمله آن آرامش رواني و سلامت نفس مي باشد. علي عليه السلام مي فرمايد: «در تمام امور زندگي خود، خداوند را اطاعت كن؛ زيرا اطاعت از خداوند، بر هر كاري مقدم است. نفس خود را به سوي عبادت بكشان و با آن مدارا كن.!7
از مهمترين اركان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن مي باشد. علي عليه السلام توجه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را مي ريزد»8، «بهترين وسيله نزديكي به خداوند، روزه ماه مبارك رمضان است»9 و «حق فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويي براي او انتخاب كند، اخلاق و ادب به او بياموزد و قرآن را به او آموزش دهد.»10

ج) نوجوان و الگوپذيري

«الگوها» در تربيت، تأثير بسيار زيادي دارد و هر چقدر الگو محبوب تر باشد، تأثيرپذيري آن نيز بيشتر است. حضرت علي عليه السلام از يك طرف بهترين الگو براي نوجوان و جوان مي باشد، چون امام دوران كودكي و نوجواني را در كنار پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله گذراند و رفتار او را براي خود الگو قرار داده است؛ لذا مي فرمايد:
«پيامبر صلي الله عليه و آله مرا از دوران كودكي تحت تربيت خود گرفتند و هر روز يك اخلاق نيكو را به من تعليم و دستور مي د ادند.»11
قرآن كريم به مسلمانان خطاب مي فرمايد: «رسول خدا صلي الله عليه و آله يك الگو و سرمشق كامل مي باشد.» و حضرت علي عليه السلام و فرزندانش بهترين الگو براي نوجوانان و جوانان مي باشند. از اين رو با تبيين سيره زندگي امام مي توان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب كرد.
بايد توجه نمود افرادي كه در سمت مربي و معلم نوجوان مي باشند. الگوي مناسب در تربيت اند و نوجوان آداب زندگي را غالباً از اطرافيان - به ويژه مربيان - فرا مي گيرد. پس لازم است آنها خود را با الگوي برتر تطبيق نمايند و نفس خود را اصلاح سازند. و عملاً به تربيت نسل جديد بپردازند. علي عليه السلام مي فرمايد: «هر كسي كه خودش را در منصب رهبري مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعليم ديگران، نفس خودش را اصلاح كند.»12

د) نوجوان و دوست يابي

نوجوان به داشتن «دوست» احساس نياز مي كند و از اين رو بايد او را در انتخاب دوست ياري نمود. دوست به حدي در يك نوجوان تأثير دارد كه او خود را همرنگ دوستش مي كند و حتي از لباس، رفتار و كلام او تقليد مي نمايد.
داشتن دوست، نوجوان را از تنهايي كه ممكن است افسردگي و انزوا را دربرداشته باشد، مي رهاند. امام علي عليه السلام در نهج البلاغه به يافتن «دوستان خوب» اشاره مي فرمايد و تأكيد دارد كه: دوستان را ابتدا مورد آزمايش و امتحان قرار دهيد و وقتي دوستي را خوب يافتيد. او را از دست ندهيد. امام عليه السلام مي فرمايد: «عاجزترين مردم كسي است كه از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر كسي است كه دوستان به دست آورده را ترك گويد.»13
نوجوان وقتي دوستي را يافت و يا درصدد يافتن دوستاني مي باشد، بايد به چند مسئله توجه نمايد: ابتدا اينكه به آراء و افكار ديگران احترام بگذارد و خود، فردي فروتن و متواضع باشد. و ديگر اينكه در دوستي، افراط و تفريط روا ندارد كه ثمره آن، پشيماني و ثمره دورانديشي و ميانه روي، سلامت و رستگاري است14. و سوم اينكه راستگو بوده و به عهد خود وفا نمايد. چون «هر كس امانت دار نباشد ضرر كرده به مقصد نمي رسد»15 و چهارم اينكه با دوستانش خوشرو بوده و حسن خلق را سرمشق خود قرار دهد. امام علي عليه السلام مي فرمايد : «اكرم الحسب حسن الخلق؛ برترين خويشاوندي، خوشرويي و حسن خلق است.»16
اما به پيروان خود گوشزد مي فرمايد: «از دوستي با افرادي كه ضعيف العقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش مي شناسند.»17 و يا مي فرمايد: «از رفاقت با كساني كه افكار و ظاهر اعمالشان ناپسنديده است، برحذر باش؛ چرا كه آدمي به رويه و روش رفيقش خو مي گيرد و به افكار و اعمال او معتاد مي شود.»

ه) نوجوان و سياست

نوجوان و جوان كه پرجمعيت ترين بخش هر جامعه - به ويژه جهان آسيايي و آفريقائي - را تشكيل مي دهد، طبعاً بايد با «سياست» آشنا بوده و نقش برجسته اي در امور اداري ايفا نمايد و نظام سياسي حاكم نيز با حسن نيت، اعتماد اين قشر عظيم را به خود جلب سازد.
آري، لازم است با تشكيل جلسات متعدد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سياسي آشنا كرده و نقش قدرت هاي سلطه گر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در اين باره مي فرمايد: «بنده ديگران مباش، خداوند تو را آزاد آفريده است.»18

و) نوجوان و گناه

علي عليه السلام دوران نوجواني را از سه جهت بسيار حساس بيان مي كند: اول اينكه قلب نوجوان مانند زمين، خالي و مساعد است كه هرچه در آن بكاري همان درو مي كني: «انما قلب الحدث كالارض الخاليه مهما القي فيها من كل شيء قبلته»19 و دوم اينكه دوران نوجواني را زودگذر مي داند و گوشزد مي فرمايد سريعاً آن را دريابيد: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»20 سوم اينكه شيطان در اين زمان به نوجوان زياد روي مي آورد و لازم است براي آن پناهگاه خوبي در نظر گرفت كه بهترين پناهگاه، قرآن كريم، ائمه عليهم السلام و ادعيه مي باشد وگرنه، گناه انسان را در دنيا و آخرت رسوا مي سازد و بركت را از مال او برمي دارد و ناراحتي هاي رواني را نصيبش مي سازد. از نظر علي عليه السلام هر گناهي در زندگي، آثار سوئي دارد، مثلاً: دروغ ايمان را از انسان دور مي كند21؛ فحش و بدزباني، زهد را دور مي سازد و سخن چيني، رابطه دوستي را از بين مي برد. 22
پي نوشتها در سرويس معارف موجود است.
منبع: روزنامه کیهان