نگاهی به وضع معیشت و زندگی مردم حجاز در دوره پیش از اسلام و مقایسه آن با عصر نبوی، نشان دهنده میزان تأثیر فرهنگ اسلامی در آداب و رسوم مردم در آن شرائط است. عرب قبل از اسلام از نظر تغذیه و خوراک، وضعیت اسف‌باری داشت. خوردن خون، حیوانات وحشی، مردار، گوشت خزندگان و حتی گوشت انسان در میان آنان رایج بود. شعر زمان جاهلیت، پستی خوراک و غذای عرب پیش از اسلام را به خوبی نشان می‌دهد. جاحظ با استناد به سروده‌های مختلف، بیان می‌دارد که قبیله بنی اسد از خوردن گوشت سگ چاق لذّت می‌بردند.(1) وی همچنین گزارش می‌دهد که شخصی به نام ثوب بن شحمه گوشت زنی را خورده بود.(2) در واقع، عرب جاهلیت در تغذیه فرقی میان انسان، حیوانات وحشی، حشرات و حیوانات اهلی نمی‌گذاشت و به هنگام نیاز هرچه برای خوردن و آشامیدن فراهم بود، استفاده می‌کرد.(3)
دین اسلام به عنوان کامل‌ترین دین الهی، فرهنگ و آداب و رسوم جاهلیت را تحت تأثیر قرار داد. با ظهور دین خاتم، جهت‌گیری تغذیه در زندگی مادی اعراب اصلاحات بنیادی پیدا کرد. در این رابطه مقررات گسترده‌ای درباره خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها از سوی خداوند ابلاغ شد؛ به گونه‌ای که تمام ابعاد و شئون زندگی را در برمی‌گرفت.
در عصر نبوی تغذیه؛ شیوه‌ای کاملاً متفاوت پیدا کرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به بیان خواص خوراکی‌ها و نیز جنبه‌های درمانی آنها پرداخت. آن بزرگوار قوانین و ضوابطی برای خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها به صورت کاملاً تفصیلی بیان داشت و نیز جنبه‌های درمان غذاها و گیاهان دارویی را مدنظر قرار داد. از سوی دیگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بایسته‌ها و آداب خوردن و آشامیدن را پیش روی مسلمانان قرار داد.
در دوره حکومت امیر مؤمنان (علیه السلام) وضع اقتصادی در جهان اسلام مناسب بود و تقریباً همگان به غذاهای ضروری دسترسی داشتند. در نیمه دوم قرن اول توده مردم غذای ساده می‌خوردند اما حاکمان اموی خصوصاً معاویه با استخدام آشپزهای رومی، غذاهای رنگین و سفره‌های پر زرق و برق تدارک می‌دیدند. از سوی دیگر نحوه زندگی و خوراک‌های رنگین ایرانیان در معیشت و تغذیه عرب‌ها تأثیرگذار بود.(4)
هرچه دامنه فتوحات گسترش می‌یافت، زندگی اعراب بیشتر تحت تأثیر تمدّن‌های مجاور قرار می‌گرفت. همچنین متقابلاً فرهنگ و آموزه‌های اسلامی در سرزمین‌های مجاور تأثیراتی بنیادی از خود برجای می‌گذاشت. در دوران امام سجاد (علیه السلام) وضع تغذیه و خوراک از گذشته بهتر شد و اعراب بیشتر با خوراک عجم‌ها خو گرفتند.
از سیره و نگرش امامان (علیهم السلام) برمی‌آید که انواع خوراکی‌ها در جهان اسلام وجود داشته است. در دوره امامان معصوم (علیهم السلام) در فصول مختلف میوه‌های متنوعی نظیر انار، گلابی و سیب و نیز سبزیجات و حبوبات مصرف می‌شد. به این مجموعه می‌توان انواع شربت‌ها، مرباها و حلواها را نیز افزود. پیشوایان معصوم (علیهم السلام) درباره خواص میوه‌ها و خوراکی‌ها به مردم توصیه‌های فراوانی داشتند. آنان برای امراض مختلف نسخه‌های طبیعی و دارویی تجویز می‌نمودند. با رهنمودهای ائمه (علیهم السلام) در این زمینه‌ها فرهنگ تغذیه در جهان اسلام آهسته آهسته شکل گرفت. ضمن این که این رهنمودها، زمینه‌ای بسیار مناسب برای ظهور طب اسلامی را فراهم نمود.
بعد از طب النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) و نیز طب الصادق (علیه السلام) طب الرضا (علیه السلام) پا به عرصه وجود گذاشت. حضرت رضا (علیه السلام) به صورت گسترده به بیان خوردنی‌ها، آشامیدنی‌ها، خواص گیاهان دارویی، شیوه‌های مقابله با بیماریها و نیز عرضه نسخه‌های تجویزی پرداخت. در سیره رضوی در رابطه با خوراک و تغذیه صدها حدیث پدید آمد که این مجموعه را طب الرضا (علیه السلام) نامیدند. ناگفته پیداست که در این راستا زرّین نامه رضوی یا رساله ذهبیه جایگاه ویژه‌ای دارد.
یک) خوردنی‌ها، آشامیدنی‌ها و خواص آنها
در سیره رضوی خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های فراوانی مطرح شده است. امام رضا (علیه السلام) برای بسیاری از خوراکی‌ها، خواص متنوعی بیان فرموده است. شایان گفتن است که قبل از امام رضا (علیه السلام) بسیاری از گفتنی‌های پزشکی را اجداد بزرگوارش خصوصاً امام صادق (علیه السلام)، حضرت علی (علیه السلام) و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بیان کرده‌اند و تفاوت فاحشی میان این گفته‌ها دیده نمی‌شود. می‌توان خوردنی‌ها و آشامیدنی و نیز خواص درمانی آنها را به شرح ذیل بیان داشت.* تُرُنج (اُترُج)
ترنج میوه‌ای است مشابه پرتقال که در تابستان و پاییز موجود است و اکنون به نام بالنگ میان ما نامیده می‌شود. میوه آن دارای پوست ضخیمی است که برای تهیه مربا به کار می‌رود. قسمت داخل آن ترش و دارای 32 میلی‌گرم ویتامین ث در هر یک صد گرم می‌باشد. ترنج اقسام مختلف دارد که شامل درختان لیمو، پرتقال، لیموشیرین، نارنج، نارنگی و اترج می‌باشند.از خواص آن می‌توان به ضد تشنج، مقوی معده، بادشکن، تسهیل کننده عمل هضم، سرگیجه، درد گوش، هیستری، فلج و سردرد اشاره نمود. پوست بالنگ را معمولاً جهت تهیه عرق اترج به وسیله تقطیر با بخار آب بکار می‌برند. آب مقطر اترج دارای خاصیت قابض بوده و در درمان اسهال و به عنوان تصفیه کننده و مقوّی بکار می‌رود. سرمه ترنج یا بالنگ برای یرقان و زردی چشم مفید است.(5)
حضرت رضا (علیه السلام) درباره ترنج به گونه‌های مختلف توصیه نموده است.
o نخوردن ترنج در شب
امام رضا (علیه السلام) فرمود:أکلُ الأُترُجَّ بِاللَّیلِ یَقلِبُ العَینَ وَ یُوجِبُ الحَوَلَ؛ خوردن ترنج در شب، چشم را برمی‌گرداند و کژ چشمی به جای می‌گذارد.(6)
o آنچه ترنج را هضم می‌کند
امام رضا (علیه السلام) فرمود:الخُبزُ الیَابِسُ یَهضِمُ الأُترُجَّ؛ نان خشک، ترنج را هضم می‌کند.(7)
o نگاه کردن به ترنج
امام رضا (علیه السلام) فرمود:أنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) کَانَ یُعجِبُهُ النَّظَرُ إلَی الأُترُجَّ الأخضَرِ وَ التُفَّاحِ الأحمَرِ؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به نگریستن به ترنج سبز و سیب سرخ، علاقه داشت.(8)
قرآن کریم به این میوه توجه نموده آن را در سوره یوسف آورده است:
فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَکْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَیْهِنَّ وَ أَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّکَأً وَ آتَتْ کُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِکِّیناً وَ قَالَتِ اخْرُجْ عَلَیْهِنَّ فَلَمَّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ وَ قُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا هذَا بَشَراً إِنْ هذَا إِلاَّ مَلَکٌ کَرِیمٌ؛ پس چون [همسر عزیز] از مكرشان اطلاع یافت، نزد آنان [كسى] فرستاد، و محفلى برایشان آماده ساخت، و به هر یك از آنان [میوه و] كاردى داد و [به یوسف] گفت: «بر آنان درآى». پس چون [زنان] او را دیدند، وى را بس شگرف یافتند و [از شدت هیجان] دستهاى خود را بریدند و گفتند: «منزّه است خدا، این بشر نیست، این جز فرشتهاى بزرگوار نیست».(9)
* بادمجان (باذَنجان)
میوه‌اش درشت و بیضوی و دراز اندام یا گرد که به رنگ بنفش متمایل به سیاه و سفید و گاهی زرد و قرمز دیده می‌شود و گاهی زرد و قرمز دیده می‌شود ولی میوه خوراکی آن همیشه بنفش سیاه رنگ است. منشأ اصلی آن احتمالاً در آسیای جنوبی بوده است. ذائقه‌اش بی‌مزه و مزاج آن گرم و خشک می‌باشد. بادمجان دارای ویتامینهای A, B, P, C است. صد گرم بادمجان 28 کالری حیاتی تولید می‌کند.خواص آن عبارتند از: مقوی معده، مسکن دردها، مسکن ورم، تسکین درد، مفید برای ضرب دیدگی، مدر، باز کننده عروق، باز کننده گرفتگی معده، مؤثر در دفع مواد زائد بدن. همچنین بادمجان درجه قلیائیت بدن را بالا می‌برد که خود به هنگام مصرف زیاد گوشت در وضع بدن تعادلی برقرار می‌سازد و از ایجاد اسید در خون جلوگیری می‌کند. با برگهای بادمجان ضمادی درست می‌کنند که برای بواسیر، سودا، دملهای شدید و دردناک مفید و مصرف می‌شود. تخم بادمجان برای نزله و تنگی نفس خوب است. بادمجان سبب گرفتگی کبد و طحال شده برای بیماری‌های پوستی مضر است.(10)
حضرت رضا (علیه السلام) در این‌باره به گونه‌های مختلف توصیه فرمود.
o در فصل چیدن خرما
امام رضا (علیه السلام) فرمود:البَاذَنجَانُ عِندَ جَذَاذِ النَّخلِ لا دَاءَ فِیهِ؛ بادمجان در فصل چیدن خرما، موجب هیچ بیماری نیست.(11)
o خواص بادمجان
امام رضا (علیه السلام) فرمود:اسْتَكْثِرُوا لَنَا مِنَ الْبَاذَنْجَانِ فَإِنَّهُ حَارٌّ فِی وَقْتِ الْحَرَارَةِ وَ بَارِدٌ فِی وَقْتِ الْبُرُودَةِ مُعْتَدِلٌ فِی الْأَوْقَاتِ كُلِّهَا جَیِّدٌ عَلَى كُلِّ حَال؛ برای ما بادمجان فراوان بیاور که در وقت سرما گرم و در وقت گرما سرد بوده و در همه وقت معتدل است و در هر حال خوبست.(12)
* باقلا
باقلا ازحبوباتی است که هم به صورت تازه و هم به صورت خشک شده مصرف می‌شود. باقلا دارای ویتامینهای A, B, C و همچنین املاح مختلف از جمله آهن، آهک، کلسیم و فسفر می‌باشد. این دانه سرشار از مواد پروتئینی است. از این دانه گرانبها، اطباء سنتی و جدید در درمان بیماریها سود جسته و می‌جویند. باقلا را در زمان قدیم مصریها زیاد می‌کاشتند. یونانیها در قدیم این گیاه را می‌شناختند و دارا بودن فوائد طبی آن آگاهی داشتند. در بیشتر ممالک خاورمیانه که بعضی جاها برای مصرف چهارپایان و بعضی جاها به طور خوراکی است، مصرف می‌شود.مزاج باقلا تقریباً معتدل است و گرایش به سوی سردی و خشکی دارد. برای باقلا خواصی ذکر کرده‌اند که عبارتست از: نافع انواع ورم، سرفه، زخم، لکه‌های سیاه صورت، جوش غرور جوانی، سختی ادرار، تنگی نفس، بلغم، ذات الریه، اسهال، قولنج کلیه، دملهای کوچک، ضعف پیاز مو، خونریزی، خارش و گزیدن حیوانات سمّی، از بین برنده قی، روماتیسم، سیاتیک و درد مفاصل، مسکن درد، زیاد کننده شیر مادر، مقوی باه و ضدعفونی کننده پوست می‌باشد.
آرد باقلا را به شکل ضماد بر روی دملهای کوچک و بزرگ یا آبسه می‌گذارند زخم آن را به سرعت التیام می‌دهد. برگ و پوست آن جهت سوختگی آتش مجرب و بسیار نافع است. جوشانده برگهای باقلا برای رفع ورم سرانگشت‌های دست که به اصطلاح می‌گویند گوشه کرده است، بسیار مفید می‌باشد. اما در مقابل، باقلا دیر هضم بوده موجب کندی ذهن و موجب نفخ می‌گردد.(13)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
أکلُ البَاقِلَّی یُمَخِّخُ السَّاقَینِ وَ یَزِیدُ فِی الدِّمَاغِ وَ یُوَلِّدُ الدَّمَ الطَّریَّ؛ خوردن باقلا مغز استخوان‌های ساق پا را استحکام می‌بخشد و خون تازه تولید می‌کند.(14)
خربزه (بِطِّیخ)
خربزه میوه‌ای است که در تمام دنیا مشهور می‌باشد. 90 درصد آن را آب تشکیل داده که همراه با مواد قندی در بدن زود جذب شده انرژی تولید می‌نماید. خربزه دارای چربی کم بوده در عوض دارای مقدار زیادی پکتین و مواد معدنی چون پتاسیم، منگنز، فسفر و کلسیم می‌باشد. مزاج آن معتدل و تر می‌باشد.برای خربزه خواص متعددی ذکر کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از: داروی نقرس، روماتیسم، بیماری‌های کبدی، موجب رشد کودکان، رفع ناراحتی سالمندان، شستشوی دهنده خون، دفع کننده مواد زائد در خون، مدر، رفع کننده خستگی، موجب افزایش فعالیت سلولها، برطرف کننده سیاهی صورت، درمان کننده سرفه، خشونت حلق، درد سینه، سوزش ادرار، تشنگی و زیاد کننده اشتها. در مرض سوزاک از تخم آن شیره یا گرد درست نموده استفاده می‌کنند. پوست آن دفع کننده سنگ مثانه است. ضماد آن برطرف کننده ورم چشم می‌باشد. اما در عوض، خربزه موجب زیاد شدن اخلاط، سردرد و بدهضمی می‌گردد. تخم آن برای مرض طحال مضر می‌باشد.(15)
حضرت رضا (علیه السلام) به گونه‌های مختلف در ارتباط با خواص خربزه سخن گفته‌اند.
o خواص خربزه
امام رضا (علیه السلام) خواص این میوه را به صورت چند بیت بیان کرده‌اند:أهدَت لَنَا الأیَّامُ بِطِّیخَةً *** مِن حُلَلِ الأرضِ وَ دَارِ السَّلَامِ
تَجمَعُ أوصَافاً عِظَاماً وَ قَد *** عَدَدتُهَا مَوصُوفَةً بِالنَّظَامِ
کَذَاکَ قَالَ المُصطَفَی المُجتَبی *** مَحَمَّدُ جَدَّی عَلَیهِ السَّلامُ
مَاءٌ وَ حَلوَاءُ وَ رَیحَانَةٌ *** فَاکِهَةٌ حُرضُ طَعَامٌ إدَامٌ
تُنَقِّی المَثَانَةَ وَ تُصَفِّی الوُجُوهَ *** تُطَیِّبُ النَّکهَةَ عَشرٌ تَمَام
روزگاران به ما خربزه‌ای پیش‌کش داد از زیورهای زمین و از سرای سلامت ویژگی‌های بزرگ را در خود جای داده و من از این جمله، آن را آراسته به سامان یافتگی دیدم.
پیامبر ما بنده برگزیده، چنین گفت محمد، نیای منف که بر او درود باد
آب است و شیرینی و سبزی میوه و شست و شو دهنده و خوراک و خوش
مثانه را می‌شوید و چهره را صفا می‌دهد دهان را خوشبو می‌سازد و این، همه‌ی ده ویژگی آن است.(16)
o نهی از خوردن خربزه در حالت ناشتا
امام رضا (علیه السلام) فرمود:البِطَّیخُ عَلَی الرِّیقِ یُورِثُ الفَالِجَ؛ خوردن خربزه در حالت ناشتا، سست اندامی برجای می‌گذارد.(17)
o میوه‌ای پاک
امام رضا (علیه السلام) به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:بعد از آن که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خربزه و رطب درخواست نمود و از هر دو تناول کرد، فرمود: این دو میوه‌های پاکند.(18)
* تخم مرغ (بَیض)
تخم مرغ را باید یک نوع غذای ازت‌دار متراکم دانست که 75 درصد وزن آن را آب تشکیل می‌دهد. غیر از آب در تخم مرغ پروتئین، لیپید، گلوسید، لستین، کلسترول، مواد رنگی، مواد معدنی، مقدار زیادی فسفر و 13 ویتامین، هورمون‌ها و آنزیم‌های مختلف موجود است. باید خاطر نشان کرد که تخم مرغ یکی از قابل هضم‌ترین مواد غذایی است و همه مواد پروتئینی و چربی آن جذب بدن می‌شود. تخم مرغ غذایی غنی، ضد کم خونی، ضد نرمی استخوان «راشیتیسم» و فاقد کلوسید که حتی برای بیماران کبدی مناسب است. در زرده تخم مرغ جز ویتامین ث همه ویتامینهای دیگر وجود دارد. باید توجه کرد که تخم مرغ برای بیماران مبتلا به ناراحتی کیسه صفرا مضر می‌باشد.(19)حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) در این رابطه توصیه‌هایی فرموده‌اند.
o خواص زرده تخم مرغ
یکی از یاران امام رضا (علیه السلام) نزد آن بزرگوار آمد و از مشکل گوارش غذا اظهار ناراحتی کرد. آن حضرت به خوردن زرده تخم مرغ توصیه فرمود. آن فرد این کار را انجام داد و سود برد.(20)o نهی از افراط در خوردن تخم مرغ
امام رضا (علیه السلام) فرمود:"خوردن همیشگی تخم مرغ، سبب پیدایش کنجدک (کَک مّک) در صورت می‌شود.(21)"
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
"تخم مرغ بسیار خوردن و معتاد شدن به آن، بیماری طحال می‌آورد و ایجاد کننده بادهایی در سر معده است. و زیاد خوردن تخم مرغ آب پز، نفس تنگی و نفس بریدگی می‌آورد.(22)"
* انجیر (تین)
انجیر میوه‌ای خوش طعم و مغذّی است ولی در هر حال خشک شده آن باید بر انواع تازه ترجیح داده شود. انجیر را به علت در برداشتن مواد غذایی مختلف که عموماً برای سوخت و سازهای بدن ضروری می‌باشد، از میوه‌های بسیار مفید ذکر کرده است. انجیر سه نوع است: بستانی، دشتی و کوهی. درخت انجیر در سه شکل متوسط، بزرگ و کوچک می‌باشد. برگ آن عریض و شاخه‌های آن شیردار است. چنانکه برگ آن را بشکنند از بیخ آن شیر به دست می‌آید. درخت آن بی‌گل، میوه می‌دهد و به شاخه‌های درخت پیوسته است. انجیر دارای قند، نشاسته، مواد چرب، سلولز، مواد معدنی و آب می‌باشد.انجیر تازه دارای 3 تا 4 درصد مواد قندی و 32 درصد مواد چرب است. انجیر خشک دارای 50 درصد مواد قندی و 2 درصد مواد چرب است. مزاج انجیر در درجه اول گرم و در درجه دوم تر است. برای انجیر خواص متعددی ذکر کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از: رقیق کننده قلب، مفید بواسیر، نقرس، قولنج و سردی، محکم کننده استخوان، ملیّن، مفید برای بیماری‌های بلغمی، صاف کننده سینه و معده، شکننده سنگ کلیه و مثانه، علاج درد مفاصل، مسکّن حرارت و تشنگی، عرق‌آور، مسهل خفیف، خنک کننده دل، مسکن اعصاب و موجب فربهی. شیر آن برای زخم کبد، نیش زده عقرب و رتیل مفید است. اما در مقابل انجیر تر مضر معده بوده افرادی که مبتلا به چاقی، اختلالات گوارشی و بیماری قند هستند، باید از آن پرهیز نمایند.(23)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
"انجیر، بوی بد دهان را می‌برد، دهان و استخوان‌ها را استحکام می‌بخشد، مو را می‌رویاند، درد را می‌برد و با وجود آن، دیگر به دارو نیازی نیست.(24)"
محمدبن عرفه نقل می‌کند در روزگار امام رضا (علیه السلام) و مأمون، در خراسان بودم. از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم: ای پسر پیامبر خدا! درباره انجیر، چه می‌گویی؟ فرمود:
برای قولنج، سودمند است. آن را بخورید.(25)
قرآن کریم می‌فرماید:
وَ التِّینِ وَ الزَّیتُون؛ قسم به انجیر و زیتون.(26)
پی‌نوشت‌ها:
1- جاحظ، البخلاء، ص 301.
2- همان، ص300.
3- ابن خلدون، مقدمه، 262-241؛ شوقی ضیف، العصر الجاهلی، 87-64؛ زنجانی، تاریخ القرآن، ص162-151.
4- مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص37-34؛ خرگوشی، شرف النبی (ص)، ص 503-501؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج2، ص449-445؛ ابن ابی شیبه، المصنّف، ج8، ص 159-157؛ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلامی، ص 978-948.
5- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج2، ص84-75.
6- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص321.
7- کلینی، الکافی، ج6، ص360؛ مجلسی، مرآةالعقول، ج22، ص201.
8- کلینی، الکافی، ج6، ص360؛ مجلسی، بحارالانوار، ج16، ص267، ج63، ص178.
9- یوسف/31.
10- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج1، ص382-373.
11- برقی، المحاسن، ج2، ص526.
12- حرّ عاملی، الفصول المهمة، ج3، ص225.
13- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج1، ص401-396.
14- کلینی، الکافی، ج6، ص344؛ مجلسی، مرآةالعقول، ج22، ص179.
15- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج2، ص 426-423.
16- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص185؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص63، ص194؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص410.
17- کلینی، الکافی، ج6، ص361.
18- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص42؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص195؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص408.
19- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج2، ص37-35.
20- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص162.
21- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص321.
22- همان.
23- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج1، ص278-267.
24- برقی، المحاسن، ج2، ص554؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص185؛ حرّ عاملی، الفصول المهمة، ج3، ص12.
25- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص185؛ حرّ عاملی، الفصول المهمة، ج3، ص169؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص403.
26- تین/1.
فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (4) - بهداشت غذا و تغذیه، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول.
