تاريخ قرآن ، تأليف محمّد عزّت دروزه ، ترجمه محمدعلى لسانى فشاركى
اين كتاب ترجمه يك اثر محقّقانه در زمينه تاريخ قرآن است و در اصل فصل دوم از چهار فصل كتاب «القرآن المجيد» است كه مؤلف آن استاد محمّد عزّت دَرْوَزَه در سالهاى جنگ جهانى كه به تركيه هجرت كرده بود به تأليف آن پرداخته و آن را به عنوان مقدمه اى براى دوره كامل تفسير قرآن به قرآن كه در دست تأليف داشته است ، در نظر گرفته است . در تحقيقات مؤلف ، روح تحقيق و بى طرفى و بى غرضى كاملاً مشهود است . پس از پيشگفتار ، بخش اوّل كتاب «روايات و نظريات پيرامون جمع و تدوين قرآن» نام دارد . بخش دوم «بررسى روايات» و بخش سوم «شواهد قرآنى» و در بخش چهارم <نتيجه»گيرى مى كند . مؤلف ابتدا روايات مربوط به جمع آورى و تدوين قرآن را در سه مجموعه دسته بندى مى كند و سپس به بررسى و استنتاج از روايات مى پردازد . بخش پنجم كتاب كه «دانستنيهاى ديگر» نام دارد شامل مباحث نه گانه : نام سوره ها، بسم الله در آغاز هر سوره ، سجده هاى قرآن ، جُزء و حزب و مشخصات سوره ها ، نقطه گذارى و اعراب قرآن ، علامتهاى وقف و وصل ، رسم الخط مصحف عثمانى و قرائتهاى مشهور . چاپ اوّل و دوم اين كتاب در سال 1401ق از سوى مركز نشر انقلاب صورت گرفته است .
تاريخ القرآن ، تأليف ابوعبدالله زنجانى
يكى از مهمترين و اساسى ترين كتب در زمينه تاريخ قرآن . اين كتاب در جهان اسلام مورد استقبال فراوانى قرار گرفت . و كسانى مانند مرحوم محمّد كردعلى و احمد امين در مجله الرسالة (شماره 90 ، 1353ق/ 1935م) مقالاتى در معرفى اين كتاب و تقدير از نويسنده جليل القدر آن نوشتند . اين كتاب همانند ديگر كتابهاى «تاريخ قرآن» به سرگذشت قرآن مى پردازد . كتاب از ده باب تشكيل شده . باب نخست از ابتداى نزول تا انتهاى نزول و فوت پيامبر(ص) ؛ باب دوم از عهد ابوبكر تا إعجام سجاوندى و نقطه گذارى و اعراب قرآن (در زمان حجاج بن يوسف) . باب سوم به ترجمه قرآن به زبانهاى فرنگى ، آراى پاره اى از عالمان غرب درباره تاريخ سوره هاى قرآنى و فواتح سوره هاى قرآنى پرداخته است . اين اثر به كوشش محمّد عبدالرحيم ، اعلام آن ضبط ، احاديث و آيات آن تخريج و كلمات غريب آن توصيف شده است و در سال 1410ق/ 1990م با اسلوبى زيبا و توسط «دار الحكمة» در دمشق به طبع رسيده است . ضمناً ترجمه فارسى اين اثر ارزشمند در سال 1341ش/ 1382ق توسط ابوالقاسم سحاب و با مقدمه واعظ چرندابى و از سوى كتابفروشى سروش در تبريز به طبع رسيده است . متأسفانه اين ترجمه سالهاست به طبع نرسيده و نسخه هاى بسيار كهنه و فرسوده اى از آن در كتابخانه ها موجود است .
تاريخُ القرآن ، تأليف عبدالصبور شاهين
استاد دانشگاه قاهره . در سال 1966م توسط انتشارات دار القلم به طبع رسيده . اثرى است گرانقدر و ارزشمند درباره قرآن . همانگونه كه خود مؤلّف خاطرنشان ساخته ، جنبه كلامى آن همرتبه و همسنگِ جنبه تاريخى آن است و مؤلف بيشتر به ردّ مغالطات و بيراهه رويهاى محقّقان غربى در پژوهشهاى قرآنى ـ به ويژه بخشهايى كه مربوط به مصاحف ، رسم الخط قرآنى و نقل به معناست ـ پرداخته است . فصولِ هفتگانه كتاب عبارتند از :
1) پژوهشى درباره «احرف سبعه» ؛
2) نصّ قرآنى و ضبط كتبى و نقل شفاهى آن
3) رسم الخط قرآنى در زمان پيامبر(ص) ؛
4) «قرائت به معنى» و نقش و موضع مستشرقان درباره آن ؛
5) نص قرآنى پس از پيامبر(ص) (دورانِ خلفاىِ راشدين) ؛
6) مصاحف منسوب صحابه و تابعين و رد آراى مستشرقان ؛
7) پژوهشى در علم قرائت .
متأسّفانه اين كتاب تا به حال به فارسى برگردان نشده است .
تاريخُ القرآن ؛ تأليف دكتر محمدحسين على
الصغير از قرآن پژوهان معاصر و صاحب چند تأليف در علوم قرآنى ، محتويات اين كتاب عبارتند از :
1) وحى قرآن
2) نزول قرآن
3) جدول ترتيب سوره هاى قرآنى
4) جمع قرآن
5) قراآت قرآن
6) شكل قرآن
7) سلامت و اعتبار و صحت قرآن .
اين كتاب در زمره مجموعه كتابهاى تاريخ قرآن است كه در چند دهه اخير به نگارش درآمدند . با اينكه مزيتى بر آثار مشابه خويش ندارد ، امّا از آن جهت كه درباره تاريخ قرآن است ، حائز اهميت است . اين كتاب در سال 1403ق/ 1983م از سوى «دار العالميه» در بيروت به طبع رسيده است .
تاريخ القرآن الكريم ، تأليف محمّد سالم
محيسن استاد پژوهشهاى اسلامى در دانشگاه مدينه . وى صاحب تأليفات بسيارى در زمينه علوم قرآن است . مباحث و موضوعات اين كتاب در سه فصل طرح شده اند :
1) نزول قرآن كريم ، اوّلين آيه و آخرين آيه ، حكمتِ نزول تنجيمى قرآن ، فوايد شناخت ترتيب نزول آيات
2) تقسيمات قرآن كريم ، مكى و مدنى ، ضوابط ، مميزات و روشهاى شناخت آن ، تقسيم قرآن به سوره ها و آيات ، آيا نامهاى سوره هاى قرآنى توقيفى [تغيير ناپذير] هستند ، تعداد كلمات قرآنى ، تعداد آيات قرآنى
3) كتابت قرآن ، در زمان پيامبر(ص) و خلفاى راشده ، اسباب جمع قرآن ، موقف صحابه در برابر ابوبكر ، اسباب جمع قرآن در زمان عثمان ، تعداد مصحفهاى عثمانى ، صحابه اى كه به اين كار همت گماردند ، آيا مصاحف عثمانى بر احرف سبعه مشتمل اند. اين كتاب به تاريخ قرآن تا زمان خليفه سوم پرداخته است و به دوره هاى پس از آن نپرداخته است . اين كتاب از سوى «مؤسسة جامعة الشباب» در سال 1401ق/ 1981م به طبع رسيده است .
تاريخُ القرآن و غرائبُ رسمِه و حكمه
اثر محمّد طاهر بن عبدالقادر الكردى المكى الخطاط ، در سال 1365ق به نگارش درآمده و از نخستين كتابهايى است كه به تقليد تأليفاتِ اروپاييان و تحت عنوان <تاريخ قرآن» نوشته شده است ، و با آنكه كتابى پربار و خوشخوان است ، جامعيّت ديگر كتابهاى <تاريخ قرآن» را ندارد و ابداً به آراى مستشرقان نپرداخته است و نيز حاوى مطالبى است كه هرچند با قرآن كريم ارتباط دارد ، امّا بيرون از حوزه تاريخ قرآن است .
تاريخ و علوم قرآن ، تأليف سيد ابوالفضل
ميرمحمدى زرندى . اين كتاب كه در بعضى دانشكده هاى علوم قرآنى ، كتاب درسى محسوب مى گردد ، شامل بيست بخش و عنوان اصلى است . و در ذيل هر عنوان مباحث بسيارى را به صورت تحقيقى و گاهى مستدلّ بيان نموده است . مباحث اين كتاب عبارتند از : قرآن و كيفيت نزول ، كيفيت ملاقات جبرئيل(ع) با پيغمبر اسلام(ص) ، كاتبان وحى يا نويسندگان قرآن (كه در آن به على(ع) ، ابىّ بن كعب ، زيد بن ثابت ، عبدالله بن سعد ، معاويه و عثمان اشاره نموده است) ، الفاظ قرآن كريم نيز از خداوند متعال است ، فواتح و اوايل سوره ها ، حديث نزول قرآن با هفت حرف ، آيا سوره هاى قرآن يكبار نازل شده است ؟ ، تشخيص سوره ها از يكديگر و ملاك تعدد ، آيا پيغمبر(ص) به قرآن ، قبل از نزولش عالم بود ؟ ، پيغمبر(ص) قرآن را فراموش نمى كرد ، تقسيم سوره ها به آيات و ترتيب آنها به دستور پيغمبر(ص) ، چه كسى قرآن را جمع كرد ؟ ، خطوط قرآن كريم در عصر پيغمبر(ص) ، مصاحف صحابه ، نقطه گذارى و اعراب قرآن ، قرائات هفتگانه ، اعجاز قرآن ، ناسخ و منسوخ قرآن (كه مفصلترين بحث كتاب است) ، محكم و متشابه قرآن ، قرآن موجود ، بدون شك كلام خدا و حجت است و سوره هاى مكى و مدنى قرآن . اين كتاب پس از بررسى ، اصطلاحات ، اعرابگذارى ، استخراج منابع و مآخذ و تهيه فهرست اعلام و اماكن و آيات و .. . از سوى انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم در 368 صفحه و 500 نسخه در بهار 1373 مجدداً به چاپ رسيده است .
تاريخ و علوم قرآن ، نوشته على حجتى كرمانى .
مؤلف در مقدمه اى كه بر چاپ دوم اين كتاب نوشته ، به حافظ قرآن بودن پدرش اشاره كرده و اين اثر را به روح پدر بزرگوارش اهدا كرده است . مطالب اين كتاب در 12 بخش تدوين شده است . بحث اوّل : درياى با عظمت و نورانى قرآن نام دارد و در آن از تاريخ قرآن بحث كرده است . پيدايش علوم قرآن بحث دوم كتاب و آغاز نزول وحى بحث سوم كتاب است . چهارمين بحث ، سير تدريجى احكام قرآن نام دارد . در بحث پنجم كتاب به موجبات نزول آيات و بحث ششم به نامهاى قرآن پرداخته است . جمع آورى قرآن بحث هفتم كتاب است . در بحث هشتم يعنى جمع آورى قرآن پس از رسول خدا(ص) به حضرت على(ع) نخستين جامع قرآن اشاره كرده است و بحث نهم : ترجمه قرآن مجيد ، بحث دهم تفسير قرآن و در آن به تأويل ، اقسام تفسير و معرفى كتب مهم تفسير اشاره شده ، بحث يازدهم هدايت و تكامل در قرآن و بحث دوازدهم سيماى انسان در قرآن نام دارد . طبع دوم اين كتاب در سال 1394ق در دو هزار نسخه و 189 صفحه رقعى از سوى كانون انتشار به چاپ رسيده و بعدها در سال 1360 توسط بنياد قرآن تجديد چاپ شده است .
منبع: پژوهشى درتاريخ قرآن
