آویشن

خانواده نعناعيان Lamiaceae يکي از بزرگترين خانواده هاي گياهي است که داراي پراکنش جهاني مي باشد ( به غير از مناطق قطب شمال و جنوب ) و داراي حدود 200 جنس و دو تا پنج هزار گونه از بوته هاي معطر و درختچه هاي کوتاه است. اغلب نعناعيان توليدکننده ترپن ها و انواع ترکيبات دير هستند که اين ترکيبات را ( به طور عمده ) در غدد اپيدرمي برگها، ساقه ها و اندام هاي زايشي ذخيره مي کنند[1].
آويشن ( Thymus vulgaris L. ) يکي از گياهان تيره نعناعيان است که به صورت بوته هاي پرپشت در دامنه هاي خشک و بين تخته سنگ هاي نواحي مختلف مديترانه از جمله در کشورهاي فرانسه، پرتغال، اسپانيا، ايتاليا و يونان مي رويد[2و3]. اين گياه در نواحي نيمه خشک زلاندنو به ميزان چندين هزار هکتار به صورت خودرو وجود دارد. اين گونه در کشور ما به طور وحشي ديده نشده است[2]. البته آويشن همه ساله در سطح وسيعي از کشورهاي اسپانيا، آلمان، فرانسه، پرتغال، آمريکا، چک ، اسلواک، مجارستان و شمال آفريقا کشت مي شود[5]. در ايران نيز سطح زير کشت اين گونه رو به افزايش است.
از آويشن در صنايع غذايي، دارويي، بهداشتي و آرايشي استفاده متنوعي مي شود. روغن آويشن داراي خواصي نظير ضداسپاسم، بادشکن، ضدقارچ، ضدعفوني کننده، ضدکرم، ضدرماتيسم و خلط آور مي باشد. اسانس آويشن از جمله ده اسانس معروف است که داراي خواص ضدباکتريايي و ضدقارچي، آنتي اکسيدان، نگهدارنده طبيعي غذا و تأخيردهنده پيري پستانداران مي باشد و جايگاه خاصي در تجارت جهاني دارد[6و7]. همچنين آويشن در انواع غذاها استفاده مي شود و به عنوان ترکيبات معطر در اکثر فرآورده هاي غذايي مهم نظير مشروبات و دسرهاي لبنياتي استفاده مي شود[8]. اگرچه رشد و نمو، کيفيت و کميت مواد مؤثر گياهان دارويي از جمله تجمع ماده خشک و بيوسنتز اسانس، اساساً به وسيله فرآيندهاي ژنتيکي کنترل مي شود ولي عوامل محيطي نيز در اين ميان نقش مهمي را دارند. آنچه که مهم است اينکه روغن آويشن که در مناطق مختلف کشت مي شوند از نظر رنگ، طعم، ويسکوزيته و ترکيبات شيميايي متفاوت مي باشند و تنوع فصلي اثر معني داري روي عملکرد و ترکيبات روغن آن دارد. فاکتورهاي زراعي نيز روي عملکرد کمي و کيفي آويشن تآثير دارند که فاصله کاشت از فاکتورهاي مهم زراعي است که روي عملکرد اسانس و ماده خشک در واحد سطح تآثير معني داري دارد. و مشخص گرديد که فواصل بوته کمتر، به طور معني داري سبب افزايش عملکرد سر شاخه و ميزان اسانس شده که فاصله کاشت cm5 بيشترين عملکرد را داشته است[4].
اروپا به همراه آمريکا يکي از بازارهاي عمده مصرف کننده آويشن است. آمارهاي تجارتي نشان مي دهد که آمريکا ساليانه حدود 1000 تن آويشن وارد مي کند. 90 درصد از روغن آويشن در تجارت جهاني در اسپانيا توليد مي شود[9].
تاريخچه- گياه مذبور چون اختصاص به نواحي غربي منطقه مديترانه دارد و از قديم الايام در آنجا، همراه با گونه هاي ديگر Thymus مي روئيده است، از اين جهت اگر قدما در آثار خود تحت نام Thymos، بحثي از اين گياه به ميان آورده باشند، مسلماً اگر منظور آنها Th.vulgaris نبوده،خيلي هم از اين گياه دور نبوده است.
تئوفر است و ديوسکوريد، دو گونه از اين گياهان را مي شناخته اند که يکي براي مصارف طبي به کار مي رفت و گلهايي به رنگ سفيد داشته است و ديگري که نوع سياه ناميده مي شده، ضمن ايجاد ناراحتي، موجب برانگيختن صفرا مي شده است.
T.valgaris در طي قرون بعد تا اوايل قرن 11، در منطقه وسيعي از مديترانه و خارج از آن، انتشار يافت و مورد شناسايي عده بيشتري واقع گرديد، بطوري که اطباي قديم مانند Hildegard .St در قرن 12 و St. Albert در قرن 13، از آن در آثار خود نام برده اند. ضمناً زنان راهبه که در طبابت مداخله مي نموده اند آن را در رفع جذام، فلج و Pediulose مؤثر مي دانسته اند. از اين زمان به بعد، گياه مذکور تدريجاً ارزش خود را از نظر طبابت از دست داد به طوري که از آن فقط در طباخي استفاده به عمل مي آمد تا اينکه در سال 1725، Neuman ماده مؤثر گياه را کشف کرد و آن را Camphre Thym ناميد و دانشمند ديگري به نام Lallemande در سال 1853، اين ماده را تيمول نام گذاشت. از اين زمان به بعد، بررسي هاي عديده بر روي اثر درماني گياه به عمل آمد و از آن در معالجه بيماريهاي مختلف، استفاده گرديد‌‌‌‌‌[2].
گياه شناسي:
آويشن (Thymus vulgaris L. ) گياهي است از تيره نعناعيان (Lamiaceae ) که ساختار بوته اي دارد و داراي ساقه مستقيم و علفي يا چوبي و پرشاخه به ارتفاع 10 تا 30 سانتي متر و در بعضي موارد تا 45 سانتي متر است. ساقه هاي منشعب اين گياه پوشيده از کرک هاي سفيد رنگ مي باشد[10].
برگ هاي آن معطر، تا حدودي هميشه سبز[11]، متقابل[11و2]، تقريباً بدون دمبرگ [11] يا داراي دمبرگ بسيار کوتاه [2] مي باشد. برگ ها خاکستري روشن[12]، بيضوي- نيزه اي تا حالت کشيده[11] يا لوزي شکل[2] با طول 5 تا 15 ميلي متر[11] که عموماً کنار برگ ها برگشته[11و10و2] مي باشد. سطح تحتاني برگ ها از گردي به رنگ متمايل به سفيد[2] يا نمد مانند[10] پوشيده شده که داراي غده هاي فراوان اسانس مي باشد که به علت وجود چنين غده هايي، معمولاً گل ها به رنگ ارغواني کم رنگ تا سفيد[10] به شکل لوله اي، دو لبه، صمغي و به طول 5 ميلي متر ديده مـي شود. کاسبرگ ها کرکدار و غده مـانند و داراي براکتـه هاي شبيه برگ مي باشند. در شاخه هاي فرعي، گل ها به صورت دسته هاي جانبي و مارپيچي ديده شده و يا به صورت سرگل انتهايي بيضوي يا کروي شکل قرار مي گيرند[11]. همچنين کاسه گل به صورت زنگوله اي شکل با لبه دندانه اي کوتاه و صاف است[10].
حالات غيرطبيعي اين گياه آن است که بعضي از پايه هاي آن، گل هاي فاقد پرچم دارند و در برخي ديگر، پرچم ها زودتر از مادگي رشد مي کنند[2].
ميوه از چهار فندقه کوچک تشکيل شده که در لوله کاسه گل محصور شده است. بذر آويشن گرد و ريز که هر 000/170 بذر آن يک اونس ( 3/28 گرم ) وزن داشته و بذر آن براي سه سال زنده باقي مي مانند[11].
اکولوژي:
مطالعات اکولوژي و آماري که روي آويشن ( Thyms vulgaris ) انجام شده نشان داده که پراکنش جغرافياي آن مطابق شکل شماره 1 است.
در مناطق گرم با ارتفاع کم و در اقليم هاي مديترانه اي خشک، جمعيت هاي تشکيل شده از گياهان فنوليک ( تيمول و کارواکرول ) از همه غالب تر بودند. با فاصله بيشتر از نواحي ساحلي مديترانه اي و حرکت به طرف مناطق مرطوب تر، گياهاني که کمتر فنوليک بودند پديد مي آمدند و جاي خود را به تدريج به شيميوتيپ هاي حاوي ترپن هاي غيرفنوليک حلقوي ( 4- توجانول و آلفا- توپنيئول ) و مونوترپن هاي غير حلقوي ( لينالول يا استوراديکلي، ژرانيول ) مي دادند. در اسپانيا شيميوتيپ ديگري يافت شده که ترکيب دو حلقه اي 1 و 8- سينئول به عنوان ترکيب اصلي آن شناسايي و بومي آنجا نيز مي باشد[1].
آويشن گياهي است که به طور طبيعي در شرايط مزرعه اي در نواحي نيمه خشک تا معتدل گرم در دماهاي بالا و تشعشع شديد آفتاب رشد مي کند[17و18]. آويشن در مراحل اوليه داراي رشد خيلي کند بوده و در مراحل بعدي نمود- مخصوصاً 60 روز بعد- يک افزايش سريع در تجمع ماده خشک ( 4 تا 6 برابر تحت نور اضافي و 5/2 تا 5 برابر تحت نور طبيعي ) نسبت به گياهان 40 روزه دارد[17].
ميزان آب خاک و رژيم هاي نوري به طور معني داري رشد کلني هاي آويشن ( وزن خشک ريشه و اندام هوايي ) را تغيير مي دهند و بين شرايط نوري و ميزان رطوبت خاک اثر متقابل مشاهده شده و تأثير افزايش رطوبت خاک اثر متقابل مشاهده شده و تأثير افزايش رطوبت خاک در شرايط نور طبيعي به اندازه نور اضافي قابل توجه نبوده است و افزايش رطوبت خاک در شرايط نور اضافي دارد. به هر حال در شرايط نور اضافي و رطوبت خاک 70 درصد، بالاترين ميزان فتوسنتز و اسانس نيز در شرايط نور طبيعي و 50 درصد رطوبت خاک ذکر گرديده است. البته منظور از نور اضافي يعني جريان فتوسنتزي 200 ميکرومول بر متر مربع در ثانيه است که به وسيله لامپ هاي ( HPS High Pressure Sodium ) به همراه نور طبيعي ايجاد مي گردد[17و18].
در تحقيقي براي بررسي سطوح نوري بر روي ميزان اسانس، گياه آويشن تحت شدت هاي مختلف نوري ( سايه، ابري، 15، 27، 45، 100 درصد نور کامل ) قرار داده شدند و مشخص شد که بيشترين غلظت اسانس و ميزان تيمول و Myrcene موجود در اسانس در نور کامل خورشيد به دست مي آيد. طول برگ و تراکم Peltate hair با کاهش سطوح نوري کاهش مي يابد[19].
خاک مزرعه آويشن بايستي به خوبي زهکشي شده و PH آن حداقل 6 باشد و در صورت نياز بايستي با استفاده از آهک اصلاح شود. اگرچه آويشن در شرايط خيلي خشک و بدون بارندگي رشد مي کند ولي عملکرد آن کاهش مي يابد و اساساً آبياري، عملکرد را افزايش مي دهد[9].
زراعت:
الف- کاشت
آويشن از طريق بذر، قلمه و تقسيم بوته تکثير مي شود[10و20]. عدم يکنواختي پوشش مزرعه همواره به عنوان يک مشکل در کشت مستقيم بذر مي باشد به همين خاطر روش کشت ديگري ارائه مي شود که توليد نشاء بذري در بستر گلخانه يا قفسه هاي سلولي و سپس انتقال نشاها به مزرعه است.
بذور آويشن طي يک تا دو هفته در دماي 32- 12 درجه سانتي گراد ( 54 تا 90 درجه فارنهايت ) جوانه مي زنند. گاهي اوقات جوانه زني توسط نور تسريع مي شود[21].
به علت وجود اختلافات در وضعيت رشد، زمان گلدهي و توليد در گياهان حاصل از کشت مستقيم ( بذور ) که ميزان يکنواختي را در مزرعه پايين مي آورد، بهتر است ژنوتيپ هاي مرغوب را انتخاب کرده و آنها را به وسيله قلمه تکثير نمود که عدم يکنواختي در مزرعه و محصول کاهش يابد[9]. قابل ذکر است که اين اختلافات به خاطر وجود دگرگشتي بالا و هتروزيگوسيتي در اين گياه مي باشد.
آويشن به آساني از قلمه هاي 10-5 سانتي متري در بهار تکثير مي شود. هورمون هاي افزايش دهنده ريشه براي تکثير ممکن است مفيد باشند. در تحقيقي[22] مشخص شده که کشت بذر آويشن نسبت به کشت قلمه آن، عملکرد بيشتري را توليد مي نمايد. در تحقيق ديگري[23] در کشت مستقيم، عملکرد ماده خشک بيشتري نسبت به نشاکاري به دست آمد.
زمان مناسب براي کشت بذر در خزانه اواخر اسفند مي باشد و در زمان انتقال، ارتفاع نشاءها 10 تا 15 سانتي متر مي باشد[5].
زمان کشت مستقيم بذور اوايل بهار يا اواسط پاييز مي باشد عمق کشت کمتر از 5/0 سانتي متر و ميزان بذر لازم 5 تا 6 کيلوگرم در هکتار مي باشد[5].
در تحقيقي[24] جهت بررسي تراکم مناسب براي دستيابي به عملکرد بالاتر، آويشن در فواصل 15، 20، و 45 سانتي متر و در رديف هاي به فواصل 60 سانتي متر کشت گرديد و مشخص شد که فواصل عملکرد سرشاخه و ميزان اسانس در واحد سطح شده و بيشترين عملکرد در فاصله کشت 15 سانتي متر به دست آمده است. البته درصد اسانس در سرشاخه خشک گياه تحت تأثير فاصله کاشت قرار نگرفت. تحقيق مشابهي در کرج[25] نيز تراکم مناسب کاشت را 15 سانتي متر روي رديف و 50 سانتيمتر بين رديف ها گزارش کرده است.
ب- داشت
با توجه به اينکه آويشن به مدت 6-4 سال در مزرعه باقي مي ماند برنامه ريزي براي کوددهي آن حايز اهميت است. با مصرف ميزان مناسب کود دامي پوسيده ( تقريباً 30-20 تن ) قبل از کشت بايستي تأمين نياز غذايي آن را تضمين کرد[25].
در تحقيقي[26] براي بررسي اثرات ازت در مقادير مختلف بر روي رشد و ميزان اسانس T.vulgaris در طي چهار فصل در ازمير مشخص شد که عملکرد ماده خشک گياه با افزايش مصرف ازت افزايش مي يابد. ميزان گل اسانس از 78/0 تا 1/3 درصد و درصد تيمول از 87/26 تا 57/58 درصد متغير بود و کود ازته هيچ اثر معني دار روي ميزان کل اسانس و يا درصد تيمول نداشت.
به طور معمول در فصل بهار قبل از کشت 50 تا 80 کيلوگرم در هکتار اکسيد پتاس به همراه 40 تا 60 کيلوگرم در هکتار ازت در اختيار گياهان قرار مي گيرد. از سال دوم ريش قبل از وجين علف هاي هرز همه ساله فصل بهار بايد 30 تا 50 کيلوگرم در هکتار ازت در اختيار گياهان قرار گيرد[5].
اگرچه آويشن به تعدادي از علف کش ها مقاومت نشان مي دهد به هر حال سوالاتي از قبيل بقاياي آن روي مواد گياهي مخصوصاً براي بازار صادرات مطرح است که بايستي مشخص شود. هيچ علف کشي براي استفاده روي آويشن ثبت نشده است و فقط تحقيقات محدودي در اين زمينه انجام گرفته است[9].
علف کش هايي که ممکن است براي کنترل انتخابي علف هاي هرز آويشن در آزمايش هاي تحقيقاتي و زراعي استفاده شوند شامل Linuron, Sinbar, Stomp, Foresite, Versatill مي باشد. با اين وجود هيچ گونه کنترل شيميايي علف هاي هرز ممکن است مطلوب نباشد. البته شايد بدون کمک بعضي از علف کش ها، کشت آويشن در مقياس وسيع ممکن نباشد. با اين حال آويشن را مي توان بدون استفاده از علف کش به طور موفقيت آميز در مزارع با استفاده از يک پوشش بازدارنده رشد علف هرز پرورش داد. براي چنين کاري مي توان از مالچ هاي آلي استفاده کرد[9].
ج- برداشت
برداشت آويشن، نقطه بحرانـي در مديريت زراعـي اين گياه محسـوب مي شود[9]. به طور کلي، بهترين زمان جمع آوري اندام رويشـي ( برگ ها و ساقه هاي جوان ) حاوي مواد مؤثر هنگامي است که گياه در مرحله گل زدايي باشد[27].
زمان برداشت مناسب براي آويشن در مناطق مختلف، متفاوت مي باشد و در تحقيقي در کرج، زمان برداشت مناسب، مرحله شروع گلدهي ذکر شده است و ارتفاع مناسب برداشت نيز 10 سانتي متر از سطح خاک گزارش شده است[27و28].
عمليات پس از برداشت:
به طور معمول آويشن در حجم زياد در آفتاب خشک مي شده اما کيفيت محصول نهايي بسيار کم بوده است. با استفاده از خشک کردن مصنوعي مي توان کيفيت محصول را کنترل کرد. به عبارت ديگر، يک خشک کن با جريان هواي تحت فشار مناسب مي باشد. آويشن بايستي در دماي پايين تر از 40 درجه سانتي گراد براي کاهش اتلاف عطر در جريان تبخير،خشک شود و رنگ سبز خود را حفظ کند. محصول خشک شده بايد پروسه جدا کردن برگ از ساقه ها و غربال کردن را براي حذف گرد و غبار طي کند تا محصول يکنواختي توليد شود.
اسانس آويشن را از اندام هوايي تازه آويشن مي توان به وسيله سيستم تقطير بخار استخراج کرد. اسانس در غدد کوچک روي برگ ها ذخيره شده است. عملکرد و کيفيت اسانس بسته به ساختار ژنتيکي گياه، مرحله بلوغ گياه، زمان برداشت، محيط و عمليات استخراج فرق مي کند[9].
شيمي گياه:
اسانس، ماده مؤثر آويشن مي باشد[2و13]. اسانس آويشن مايعي است زرد يا قهوه اي مايل به قرمز تيره با بوي مطبوع قوي و طعم تند و پايدار و خنک کننده، که از تقطير برگ ها و سرشاخه هاي گلدار T.vulgaris استخراج مي شود[14] و ترکيبي از مواد شيميايي مختلف است[3].
به هر حال سرشاخه هاي آويشن حاوي اساني، تانن ها، مواد اصلي تلخ، ساپونين ها و ضدعفوني کننده هاي گياهي مي باشند[3] و جدول شماره 1 ساير ترکيبات موجود در اندام هاي هوايي اين گياه را نشان مي دهد[15]. آويشن محتوي 8/0 تا 6/2 درصد (معمولاً 1 درصد) اسانس است که قسمت اعظم آن را فنل ها ( 20 تا 80 درصد )، هيدروکربن هاي مونوترپني ( مثل p-cymene و y-terpinen ) تشکيل مي دهد که گاهي هر کدام از اين ترکيبات تا 80 درصد ( يا بيشتر ) از ترکيبات اسانس را تشکيل مي دهند. به طور طبيعي تيمول جزء اصلي فنلي در آويشن است و کارواکرول نيز يک جزء فرعي است[8] که در جداول شماره 2 و 3 مشخصات آنها آمده است. آنچه که مهم است اين که روغن آويشن حاصل از T.vulgaris که در مناطق مختلف کشت مي شود از نظر رنگ، طعم، ويسکوزيته و ترکيبات شيميايي متفاوت مي باشد[11]. از طرف ديگر تنوع فصلي يک اثر معني داري روي عملکرد و ترکيبات روغني نيز دارد[4].
اسانس آويشن که به اسانس تم موسوم است بر اثر تقطير با بخار آب به دست مي آيد. اين اسانس در مجاورت نور فاسد مي شود. وزن مخصوص آن بين 915/0 تا 935/0 است و بايد در محل خنک، شيشه هاي دربسته کاملاً پر و دور از نور نگهداري شود[2].
جدول شماره 1- ترکيبات موجود در 100 گرم پيکر رويشي خشک آويشن[15]
ترکيبات مقدار
آب
انرژي
پروتئين
چربي
کربوهيدراتها
پنتوزان
فيبر
خاکستر
کلسيم
آهن
منيزيم
فسفر
پتاسيم
سديم
روي
نياسين
ويتامينA ( به صورت بتاکاروتن ) 8/7 گرم
257 تا 350 کيلوکالري
8/6 تا 1/9 گرم
6/4 تا 4/7 گرم
48 تا 9/63 گرم
12 تا 16 گرم
19 تا 24 گرم
7/11 تا 2/13 گرم
1890ميلي گرم
124 ميلي گرم
220 ميلي گرم
201 ميلي گرم
4/8 ميلي گرم
55 ميلي گرم
6 ميلي گرم
5 ميلي گرم
3800 واحد

اسانس آويشن:
فارماکوپه هاي آرژانتين، اطريش، فرانسه، مکزيک، لهستان، روماني، اسپانيا و سوئيس همه فقط نوع T.vulgaris را مورد استفاده قرار مي دهند. فارماکوپه آلمان Thymus Zygis را نيز قيد مي کند. ( در سال 1949 B.P.C. اسانس اوريگانوم به عنوان مترادف اسانس آويشن ذکر شده است ولي اسانس اوريگانوم مشتقي از T.capitagtus و origanum spp مي باشد و ممکن است حاوي تا 75% فنلها باشد. )
مايعي است زرد يا قهوه اي مايل به قرمز تيره با بوي مطبوع قوي و طعم تند و پايدار و خنک کننده، از تقطير برگها و سرشاخه هاي گلدار Thymus Vulgris و انواع ديگر تيموس ( آويشن ) و انواع اوريگانوم از تيره نعناع ( Labiatae ) حاصل مي شود. حاوي بيش از 40% حجم به حجم فنل ها ( تيمول و کارواکرول )، سيمن Cymene و لينالول ( به مقدار کم ) مي باشد. در اسانس کشور فرانسه مقدار درصد تيمول به 24 تا 25 درصد مي رسد.
حلاليت: به نسبت 1 به 2 در الکل ( 80% ) محلول است.
نگهداري: در جاي خنک و در ظرفهاي کاملاً سربسته و دور از نور نگهداري شود.
تيمول: يا اسيد تيميک، فنلي به فرمول O14H10C است که سال 1725 ميلادي توسط Nauman کشف و به نام کافور آويشن ( Campher de Thym ) موسوم شد تيمول به صورت بلوريهاي نسبتاً درشت، منشوري شکل و بيرنگ از اسانس تيم بدست مي آيد. در الکل، اتر، کلروفرم، اتردوپترول، سولفور دو کربن و اسيد استيک به مقدار زياد حل مي شود.
محلولهاي الکلي و آبي آن خنثي و فاقد هرگونه واکنش در مقابل تورنسل است. تيمول در محلولهاي قليايي به سهولت حل مي شود، در آب و گليسرين تقريباً غير از محلول است.
از مشخصات ديگر آن اين است که با مانتول، سالول ( Salol )، کافور و کلرال، مخلوط مايع بوجود مي آورد. يک قسمت تيمول اگر در مقدار کافي اسيد استيک گلاسيال وارد شود و سپس معادل 3 قسمت اسيد سولفوريک به آن اضافه شود، به حالت گرم بايد ايجاد رنگ بنفش نمايد ( کدکس فرانسه ) .
مصارف: آويشن بسته به ميزان اسانس هاي فرار موجود اثرات ضدنفخ دارد.
مايع استخراجي از آن يکي از مواد سازنده شربتهاي غليظ ضدسرفه ( Cough linctuses ) مي باشد که به عنوان ماده طعم دهنده نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.
اسانس آويشن فرآورده هاي ضد اسپاسم، ضد نفخ و اثر ضدعفوني کننده قوي داشته، در عين حال کمي سمي است. اين سميت مربوط به ماده مؤثره آن، تيمول است که در اسانس به مقدار نسبتاً زياد وجود دارد. از اين اسانس به صورت محلولهاي الکلي، گاهي در رفع بعضي سوء هضم ها، اسهالهاي ساده و دفع کرم استفاده مي شود. ولي در مواقع مصرف آن همواره به سميتي که دارد بايد توجه گردد زيرا مقادير کم تيمول حتي در بعضي اشخاص ايجاد عوارض ناراحت کننده مي نمايد و موجب آزردگي غده تيروئيد مي شود. پماد حاصل از اين اسانس در بعضي از بيماريهاي جلدي مخصوصاً زونا اثر مفيد ظاهر مي کند. در بيماريهاي جلدي گاهي از آن محلولهايي به صورت حمامهاي موضعي تهيه مي شود که بکار بردن آن موجب قوي شدن اعمال پوست و رفع ناراحتيهاي جلدي مي گردد، زيرا تجارب مکرر نشان داده که حمام اسانس مذکور اثر قرمز کننده پوست بدن دارد و مي توان آن را به مقدار 1 تا 2 گرم مخلوط در مقدار آب، براي رفع عوارض رماتيسم هاي مزمن و سياتيک هاي مقاوم به کاربرد بخصوص که محلولهاي رقيق آن اثر تحريک کننده بر روي مخاط چشم و پوست صورت ندارد.
همچنين مي توان اين اسانس را در مصرف خارجي با روغن زيتون يا روغنهاي ديگري روي مفاصل به عنوان گرم کننده و محرک سطحي بکار برد. اسانس تيم در فرمول بم اوپودلدوک Baum Opodeldock که داراي اثر ضد رماتيسمي است وارد مي گردد.
تيمول به علت دارا بودن اثر ضدعفوني کنندگي، مي تواند در بيماريهاي روده و يا ضدعفوني کردن آن در مسمويت هاي ناشي از عفونت روده، ديسانتري و وبا ( به عنوان پيشگيري ) اثر مفيد ظاهرکند ولي مصرف آن از اين لحاظ کمتر معمول است، در عوض از آن به علت دارا بودن اثر ضدکرم براي دفع کرمهاي تريکوسفال، کرم کدو، کرمک و آنکيلوستوم ( به صورت تنقيه ) استفاده به عمل مي آيد.
در استعمال خارج، از تيمول به عنوان ماده ضدعفوني کننده قوي استفاده به عمل مي آيد. تيمول در فرمول خميردندانها و محلولهاي غرغره و دهان شويه، وارد مي شود. در بيماريهاي دستگاه تنفسي مانند برونشيت مزمن، سل و سرفه، به صورت استنشاق و يا به حالت محلول جهت پانسمان زخمها بکار مي رود، زيرا اثر ميکروب کشي آن بر فنل ترجيح دارد.
در نزد 17 کودک بين 3 تا 18 سال مبتلا به شب ادراري با تجويز يک استکان کوچک از چاي آويشن تقطيري در موقع خواب به مدت 6 هفته موفقيت 85 درصد بدست آمد[37]
آويشن در انواع غذاها شامل غذاهاي پختني، گوشت و فرآورده هاي گوشتي، ادويه جات، چاشني ها و ... استفاده کمي مي شود. روغن سفيد آويشن، تنتور و عصاره مايع آن به عنوان ترکيبات معطر در اکثر فرآورده هاي غذايي مهم شامل مشروبات الکلي ( مثل ليکور ) و غيرالکلي، دسرهاي لبنياتي منجمد،ژلاتين ها و دسرهاي محتوي آرد برنج و ... استفاده مي شود. به طور متوسط حداکثر ميزان استفاده ها از آن کمتر از 003/0 درصد است[8].
فرآورده ها:
- عصاره مايع آويشن – Thym Liguid extract ( B.P.C. 1949 ) :
100 گرم آويشن را ابتدا به روش پرکولاسيون با مخلوطي از 10 ميلي ليتر گليسرول، 25 ميلي ليتر الکل ( 90% ) و 65 ميلي ليتر آب استخراج نمائيد. 85 ميلي ليتر از استخراج اوليه را کنار گذاشته بقيه را تبخير کنيد تا عصاره نرم حاصل شود. عصاره حاصل را در قسمت کنار گذاشته شده حل کنيد و با مايع استخراجي دوم به 100 ميلي ليتر برسانيد.
مقدار مصرف: 6/0 تا 4 ميلي ليتر.
در بعضي از فارماکوپه ها محصول مشابهي وجود دارد.
- دم کرده 5 تا 10 گرم گياه در يک ليتر آب جوش يا 2 تا 3 گرم آن بر حسب هر فنجان، ( در مواردي که منظور استفاده از آن به عنوان محلل باشد مي توان نعناع و با در نجبويه نيز جهت تخميرات معده و روده و يا مواد ديگر، بدان اضافه نمود. )
- گرد اعضاي خشک شده گياه به مقدار 4 تا 8 گرم مخلوط در عسل يا در يک محلول.
- شربت حاصل از دم کردن يک قاشق سوپخوري از سرشاخه گلدار يا برگدار گياه در 150 گرم آب براي مصرف در روز، صبح ناشتا، نيم ساعت قبل از صبحانه.
- دم کرده يا جوشانه 30 گرم سرشاخه در يک ليتر آب به منظور تهيه لوسيون جهت استعمال خارج.
- جوشانده سرشاخه گلدار گياه با پوست بلوط و لاواند، براي استفاده به حالت گرم جهت شستشو و رفع ترشحات زنانگي.
- در دامپزشکي، يک مشت از سرشاخه گلدار گياه را به مدت 15 تا 20 دقيقه در 2 تا 3 ليتر آب مي جوشانند و براي پانسمان جراحات پوزه حيوانات، زخم مخاط دهان، نوک پستان و سم دامها بکار مي برند.
از تيمول براي دفع کرم، به صورت کاشه هاي محتوي 25/0 تا 50/0 گرم و به مقدار حداکثر 4 گرم در روز براي اشخاص بالغ استفاده به عمل مي آيد. بايد توجه داشت که تيمول حتي اثر تحريک موضعي دارد و اگر به مقدار 2 گرم مصرف شود، ممکن است عوارض ناراحتي کننده اي مانند تهوع، احساس درد در معده يا اسهال و غيره ايجاد نمايد از اين نظر گاهي آن را به صورت محلولهاي تنقيه مورد استفاده قرار مي دهند. پس از مصرف تيمول، هرگز نبايد مشروبات الکلي مصرف شود زيرا باعث سرعت جذب آن و ايجاد مسموميت مي گردد. براي دفع کرم کدو، مدت 8 روز متوالي، يک کاشه محتوي 25/0 گرم تيمول را صبح ناشتا بايد مصرف کرد. با اين روش کرم کدو در روز چهارم دفع مي گردد. به طوري که ادامه مصرف آن تا روز هشتم منحصراً براي اطمينان از دفع کلي انگل مي باشد.
براي دفع اکسيورها، مدت 4 هفته بايد اين دارو به شر زير مصرف گردد:
در هفته اول و سوم، در هر روز 8 کاشه محتوي 50/0 گرم تيمول را بايد به فاصله ده دقيقه از يکديگر صبح ناشتا مصرف کرد و يک ساعت بعد از مصرف کاشته هشتمي نيز يک مسهل نمکي به کار برد. در فاصله هر دو روز نيز بايد يک تنقيه محلول هيپرتونيک نمک طعام ( 5 گرم نمک طعام در 250 گرم آب ) استعمال کرد.
در هفته دوم و چهارم نبايد اصولاً تيمول يا داروي ديگر بکار برده و فقط مي توان 10 گرم سونيترات بيسموت هر روز صبح مصرف نمود. در تمام دوره مداوا نيز مجراي دفع و حدود خارجي آن را بايد به پماد کالومل 30/1 آغشته کرد.
از تيمول در استعمال خارج به صورت محلولهاي 1 تا 5 در هزار ( آب الکل دار ) جهت غرغره، پانسمان و استنشاق و يا پماد 1 ا 2 درصد و غيره استفاده به عمل مي آيد[2و37].
گونه هاي مهم جنس Thymus در ايران:
چهارده گونه گزارش شده ايران، بيشترين پراکندگي را در شمال و غربي کشور دارند ه 10 گونه در استان هاي شمالي ( گرگان، گيلان و مازندران )، 11 گونه در استان هاي غربي ( آذربايجان، باختران، همدان، کردستان، لرستان، چهارمحال و بختياري، کهکيلويه و بويراحمد و اصفهان )، 7 گونه در مرکز ( تهران، سمنان، قزوين، اراک، يزد )، يک گونه در فارس و دو گونه در کرمان وجود دارد.
در زير فهرست گونه هايي که در مناطق مختلف ايران وجود دارند ارائه گرديده است[28].
گونه هاي موجود در استان هاي شمالي:
1.Thymus fallax
2.T. transcaucasicus
3.T. kotschyanus Boiss
4.T. fedtschenkoi Ronniger
5.T. migricus Klokov
6.T. transcaspicus Klokov
7.T. pubescens Boiss
8.T. carmanicus Jalas
9.T. causcasicus Wild
10.T. nummularius
گونه هاي موجود در غرب ايران:
1.T. persicus
2.T. daenensis
3.T. fallax
4.T. transcaueasicus Ronniger
5.T. kotschyanus Boiss
6.T. fedtschenkoi Ronngier
7.T. migricus klokov
8.T. trautvetteri Klokov
9.T. pubescens Boiss
10.T. caucasicus Wild
11.T, eriocalyx
گونه هاي موجود در كوه هاي البرزواطراف تهران:
1.T. daenensis
2.T. fallax
3.T. kotschyanus Boiss
4.T. fedtschenkoi Ronniger
6.T. pubescens Boiss
7.T. caucasicus Wild
8.T. carmanicus Jalas
گونه هاي موجود در جنوب ايران (فارس و كرمان):
1.T. daenensis lancifolius
2.T. fedtschenkoi Ronniger
3.T. carmanicus Jalas
آويشن کوهي Thymus daenensis :
گياهي است پايا- پرساقه و به صورت بوته هايي بالشتي، دربن و پايه چوبي. ساقه گلدار به طول 10 تا 25 cm ايستاده- ساده پوشيده از کرکهاي خوابيده و بر هم- برگ بدون دمبرگ- سرنيزه اي تا تخم مرغي باريک- سرنيزه اي، نوک نيز در سطح پشتي داراي دو زوج رگبرگ طرفي و رگبرگ برجسته مياني- گلها صورتي بنفش و ياس کم رنگ مجتمع در گل آذين کوتاه کپه اي يا سرمانند شامل چرخه هاي نزديک به هم در انتهاي ساقه هر گلها تقريباً شبيه برگ- گاهي متمايل به ارغواني- کاسه گل به صورت 5/4 تا 3/5 mm – داراي لوله تقريباً استوانه اي موسم گل در خرداد و تير.
گونه اي آويشن کوهي Thymus caucasicus :
گياهي است پايا- سبز چمني- در پايه چوبي- معمولاً غير ايستاده - تقريباً آويخته يا خيزان- ساقه بسيار متعدد و منشعب- شاخه هاي گلدار نازک و نخي به طول 8-2 cm - خيزان- کاملاً کرکدار- برگ ساقه اي تقريباً محکم و به تدريج در جهت گل آذين بزرگتر شده- داراي دمبرگ مختصر- بيضي- تخم مرغي يا واژه تخم مرغي يا نيمه مدور- کم و بيش نوک تيز- بدون کرک يا کرکدار- گلها ارغواني يا صورتي- مجتمع در گل آذين کوتاه و کپه مانند. کاسه گل ارغواني با لوله استکاني.
گونه اي آويشن کوهي Thymus fallax :
گياهي پايا- بوته اي ايستاده و در پايه چوبي- با ارتفاع 15 تا 30 cm با ريشه محکم و ضخيم. ساقه محکم بسيار منشعب، در پايه چوبي- با شاخه هاي گل دار به ارتفاع 10 تا 15 cm- کم و بيش داراي مقطع چهارگوش پوشيده از کرکهاي کوتاه و برگشته.
برگهاي نيزه اي بيضي در قاعده کنجي- نوک تيز- گلها سفيد، صورتي مجتمع در يک گل آذين کوتاه ( کاپيتون ) براکته ها سبز علفي- مشابه برگها جام گل به طول 6 ميليمتر- موسم گل ارديبهشت، خرداد.
گونه اي آويشن کوهي Thymus Pubescens :
بوته هاي قالباً کوتاه تقريباً چمني با بن سخت و چوبي- ساقه در پايه چوبي، پر شاخه با شاخه هاي افتاده- خيزان گاهي گسترده و خوابيده بسيار منشعب با شاخه و شاخکهاي عقيم و گلدار به طول 2 تا 8 cm- قالباً کرکدار علفي- يا در پايه چوبي با مقطع چهارگوش- برگ چهارگوش سرنيزه اي يا بيضي در قاعده کنجي و در رأس نوک تيز- بدون کرک يا کرکينه پوش- غده ها بدون پايه.
گل صورتي يا بنفش کمي متمايل به سفيد- غالباً مجتمع در گل آذين کپه مانند- براکته سبز- مشابه گلها کاسه سبز يا ارغواني- يا لوله اي نيم استوانه اي - موسم گل ارديبهشت، خرداد.
آويشن کوهي:
آويشن کوهي نيز داراي خاصيت مقوي معده، نيروبخش، خلط آور، عرق آور، قاعده آور، ضد درد، تشنج و براي سياه سرفه، نزله برونشها، نفخ شکم و انواع سوء هضم، اختلالات روده، اسهال، روماتيسم و ورم مفاصل مفيد است. جوشانده آن را با عسل مي خورند.
اين گياه بر روي تپه ها و جاده ها مي رويد. ساقه هايش نازک و کوتاه و گلهايش قرمز و برگشهايش شبيه به برگ آويشن است. بدين جهت در فرانسه آن را آويشن قرمز مي نامند زيرا خواص آن مثل خواص آويشن و معطر است.
کاکوتي در بند آمدن خونريزي بيني مؤثر است و عرق آن را به جاي گلاب به طور مايع در داروهاي چشمي استعمال ميکنند، کاکوتي براي سياه سرفه، برونشيتف روماتيسم و کرم شکم مفيد است. بيست گرم آن را بايد در يک ليتر آب جوشاند و مصرف کرد[36].
آويشن شيراز Zataria multiflora :
شاخه ها با پوست سفيد کرکدار- برگها به طول (3) 5-7 (13-) mm دايره اي يا بيضوي با قاعده گرد بندرت تقريباً قلبي- سربريده، رأس گرد يا به ندرت دايره اي- پهن شده تقريباً نوک دار در حالت جوان با کرکهاي سفيد، سرانجام کاملاً بدون کرک- چرخه هاي گل دسته اي گروهي انبوه، يا سنبله اي شکل- بدون پا يک يا در شاخه هاي پاييني نازک، برگ هاي کوچکي در پاي آن- کاسه گل بسيار کوچک دندانه ها پنج تايي هم اندازه سه گوش، نوک کند- کرک پوش.
بررسي خصوصيات اکولوژيک Zataria multifora در استان اصفهان:
گياهي است علفي و پايا که ساقه هاي متعددي دارد به ارتفاع 20 تا 50 cm و تا 5/1 متر هم مي رسد، داراي ريشه اي با الياف چوبي است. برگهاي آن باريک، متقابل و بيضوي به رنگ سبز خاکستري است. حاشيه برگها تا حدودي برگشته هستند. سطح بالايي کمي کرکدار است. سطح زيرين داراي کرکهاي قابل لمس است. گلهاي آن کوچک و خوشه اي و به رنگ سفيد مايل به بنفش و سرخ است و تخم آن ريز و کوچکتر از تخم خردل است. زمان گل دادن بين خرداد تا مرداد است. تاج پوششي کرک و به ابعاد 160×170 cm است و ميزان mm μ /cm 4EC = و تا 65- 5/36% آهک را تحمل ميکند. شروع فصل رويشي اوايل بهار است[34].
سيسنبرThymus serpyllum L. :
شرح: گياهي است پايا و از لحاظ شکل بسيار متغير. يک ريشه اصلي دارد که ساقه هاي خزنده فراواني به رنگ قرمز يا سبز از آن منشعب مي شود. قطر ساقه ها 1 تا 2 ميلي متر و به ارتفاع 30 سانتي متر است و مي توانند يک پوشش کامل را تشکيل دهند. ساقه ها داراي جوانه هاي گلدار به ارتفاع 2-15 سانتي متر هستند. برگها تخم مرغي يا نيزه اي بوده و تا 16 ميلي متر طول و 2 تا 8 ميلي متر پهنا داشته و کم و بيش کرکدار هستند. گلها صورتي رنگند و در رأس ساقه به طور فشرده قرار گرفته اند. تمام قسمتهاي گياه بسيار معطر است و بويي شبيه آويشن يا ليمو دارد. درماههاي ارديبهشت تا شهريور گل مي دهد.
قسمت مورد استفاده: گياه گلدار خشک شده. گياهاني که بوي آويشن دارند از نظر دارويي مطلوب ترند.
زيستگاه و گردآوري: در سواحل رودخانه ها، کنار جاده ها، در نواحي خشک و سنگي و مراتع کوهستاني سرتاسر اروپا مي رويد، در انگلستان به وفور مي رويد، گياه گلدار را جمع آوري کرده و در سايه در حرارتي کمتر از 35 درجه سانتيگراد مي خوشکانند.
ايران: اين گياه در گرگان، اصفهان، کرمان و نواحي مرکزي ايران مي رويد.
ترکيبات و اثر: اسانس فرار ترکيب اصلي آن است، همچنين مقدار کمي تانن دارد. اين گياه داراي خاصيت ضد التهابي براي برونشيت و تسکين سياه سرفه است. براي ناراحتي هاي گوارشي نيز مصرف مي شود.
مصرف: دم کرده گياه ( 1-2 قاشق غذاخوري از خورد شده گياه را در نيم ليتر آب بريزيد و بگزاريد بماند. آن را نجوشانيد ) براي برونشيت و بيشتر براي سياه سرفه به کار مي رود. داراي خاصيت ضداسهالي هم هست. دم کرده آن بر روي زخم ها مي مالند[35].
آويشن کرماني Thymus caramanicus :
خشبي پشته اي- ساقه ها در قاعده چوبي شونده- گسترده روي زمين يا کمي خميده- شاخه گلدار به ارتفاع 3-10 cm- غالباً با کرک هاي بلند و جداي تقريباً گسترده- برگ هاي شاخه در بالا افزايش يابنده قاعده اي- دسته اي کوچک- تخم مرغي- تقريباً دمبرگ دار- کم و بيش گوشتي- گل آذين سرسان، برگه هاي بيروني با برگ ها تفاوت ندارد- اما گاهي ارغواني شونده- برگ به طول 1-2 mm- سرنيزه اي کاسه به طول 4-2/5 mm ارغواني شونده- لوله کرکي تقريباً استوانه اي.
Thymus kotschyanus :
بوته اي تقريباً راست، کوتاه با شاخه هاي فراوان، بدون شاخه هاي گسترده قاعده اي- ساقه هاي گلدار به طول 12 cm با کرک هاي متنوع.
برگ هاي ساقه هاي گلدار 6-4 جفت در زير گل آذين همگي ( به جز قاعده اي ) مشابه، به طول 9-13 به عرض ( 5/3 ) 5/4- 7 (9-) mm- برگ ها کم و بيش تخم مرغي با قاعده اي سربريده تا گوه اي نوک کند- با کرکهاي گوناگون يا بي کرک- غالباً قرمز- رگبرگ هاي سطح تحتاني مشخص- گل آذين سرسان انبوه- مجتمع در کاپيتول متراکم- برگه هاي دربرگيرنده آن شبيه برگ ها و غالباً غيررنگي- لوله کاسه تقريباً استوانه اي تا کم و بيش استکاني.
موارد استفاده:
الف) در طب قديم
1- در طب گياهي آلمان، چاي حاوي مقدار 1 تا 2 گرم از گياه خشک شده ( که حداقل 5/0 درصد از فنل، ماده تيمول باشد ) براي علايم برونشيت، سياه سرفه و التهابات غشاي مخاطي ترشحي از قسمت فوقاني دستگاه تنفسي استفاده مي شود[8].
2- دم کرده سرد از گل گياه براي سوء هاضمه و دوره نقاهت بعد از بيماري و يک دم کرده گرم آن براي رفع تشنج، قاعدگي دردناک، نفخ شکم، قولنج، سردرد و به عنوان يک عرق آور تجويز کرده اند[11].
3- در کلمبيا و کوبا، جوشانده گياه تازه يا خشک شده به عنوان اشتهاآور، عرق آور و درمان سرفه هاي معمولي و سياه سرفه به کار برده مي شود. البته بخور جوشان گياه ممکن است استنشاق شود و عصاره آن همچنين به صورت تنقيه ( enema = مايعي که از مقعد وارد روده مي کنند ) وارد بدن انسان شود[11].
4- در بيماري هاي جلدي گاهي از اسانس آويشن محلول هايي براي حمام هاي موضعي تهيه مي شود کمه به کار بردن آن موجب قوي شدن اعمال پوست و رفع ناراحتي هاي جلدي مي گردد، زيرا تجارب مکرر نشان داده که حمام اسانس مذکور اثر قرمزکنندگي بر روي پوست بدن دارد[14].
5- اسانس آويشن را در مصرف خارجي با روغن زيتون يا روغن هاي ديگر روي مفاصل به عنوان گرم کننده و محرک سطحي به کار مي برند. اسانس آويشن در فرمول Baum opodeldock که داراي اثر ضدرماتيسمي است وارد مي گردد[14].
6- تيمول به علت دارا بودن اثر ضدعفوني کننده، مي تواند در بيماري هاي روده و يا ضدعفوني کردن آن در مسموميتهاي خود به خود ناشي از عفونت روده، ديسانتري و وبا ( به عنوان پيشگيري ) اثر مفيد ظاهر کند ولي مصرف آن از اين لحاظ کمتر معمول است. در عوض از آن به علت دارا بودن اثر ضدکرم براي رفع کرم هاي تريکوسفال، کرم کدو، کرمک و آنکيلوستوم ( به صورت تنقيه ) استفاده به عمل مي آيد[14].
7- آويشن ( به صورت تازه يا خشک ) در طب سنتي به عنوان آرام بخش، محرک جنسي و خلط آور که به شکل تنتور يا دم کرده مصرف مي شود و همچنين در استخر شنا ( حمام ها ) براي کمک به مشکلات رماتيسمي و پوستي ( کوفتگي، پيچش يک مفصل همراه با پارگي جزيي بعضي از رباط هاي آن و غيره ) استفاده مي شود[8].
ب) در طب جديد
1- روغن آويشن به عنوان يک جزء معطر ضداسپاسم، ضدنفخ، Counterirritant يا rubefacient در قطره هاي سرفه و مرهم هاي رقيق مي باشد. از تيمول موجود در روغن آويشن نيز استفاده هاي مشابهي مي شود. علاوه بر اين از تيمول در ترکيبات ضدقارچي ( براي آلودگي هاي قارچي پوست 9، فرمولاسيون هاي دنداني و غيره استفاده مي شود[8].
2- از آنجايي که تيمول ضدکرم ( به خصوص کرم قلابدار ) مي باشد به عنوان داروي ضدکرم به مقدار 2 گرم در 3 نوبت در روز مصرف مي شود[13].
3- روغن قرمز آويشن به طور رسمي از قرن 16 تاکنون به عنوان ميکروب کش مطرح است و خاصيت ضدميکروبي آن در اثر تيمول و کارواکرول مي باشد و به مقدار زيادي در دهان شويه ها، محلول هاي غرغره، خميردندان ها، صابونها، پاک کننده ها و فرآورده هاي مختلف طبي ضدعفوني کننده مصرف شده است. در درمان سياه سرفه و سل و برونشيت در دز 3/0 تا 6/0 ميلي ليتر توصيه شده است[8و14و13].
4- مايع استخراجي از آويشن يکي از مواد سازنده شربت هاي غليظ ضدسرفه ( Cough linctuses ) مي باشد که به عنوان ماده طعم دهنده نيز مورد استفاده قرار مي گيرد. از اسانس آن به صورت محلول هاي الکلي گاهي در رفع بعضي از سوءهاضمه ها، اسهال هاي ساده و دفع کرم ساده استفاده مي شود[14].
5- تيمول به عنوان يک ضدعفوني کننده روي زخم ها و جوش ها مصرف مي شود اما به شدت محرک و سوزش آور است و تأثيرش در تماس با پروتيين ها کاسته مي شود. نقش عمده آن در حال حاضر، درمان بيماري هاي قارچي پوست به فرم محلول الکلي 1 درصد يا پودر قوي 2 درصد مي باشد. گاهي اوقات تيمول يد دار توسط متخصصين پوست به عنوان يک ماده متوقف کننده رشد باکتري و کشنده قارچ به فرم پودرها، لوسيون و پمادها مصرف مي شود[11].
6- وقتي که روغن آويشن به خرگوش خورانده يا به درون ماهيچه هاي آن تزريق شود سبب کاهش فشار خون در رگ ها به همراه تسريع انقباض منظم قلب شده و همچنين در دزهاي بالاتر سبب افزايش دفعات تنفس مي شود. وقتي به صورت امولسيون 5 درصد محلول نمک به داخل رگ هاي گربه تزريق شد روغن آويشن سبب افزايش حجم تنفس و کاهش فشار خون گرديد[8].
7- روغن قرمز آويشن ( Red thyme oil ) داراي خواص جلوگيري کننده از حساسيت، خارش و آسيب اشعه آفتاب براي پوست انسان است ولي وقتي که به صورت رقيق نشده مصرف شود سوزش شديد و خارش را براي پوست خرگوش و موش ايجاد مي کند[8].
8- اسانس فنلي آويشن از جمله ده اسانس معروف است که داراي خواص ضدباکتريايي، ضدقارچي، آنتي اکسيدان، نگهدارنده طبيعي غذا و تأخيردهنده پيري در پستانداران مي باشد[17و6].
9- تيمول براي آلودگي Moniliasis, Blastomycosis و Cocidiodal تجويز مي شود البته براي ضدعفوني معده و روده، توصيه نشده، بدين علت که سبب اسهال مي شود و از طريق روده ها جذب شده و 50 درصد آن در ادرار به صورت سولفات يا glucuronate دفع مي شود[11].
10- هم اکنون در کشور، فرآورده هاي دارويي مختلفي از Thymus vulgaris ساخته شده و به طور گسترده مورد مصرف بيماران قرار مي گيرد. از آن جمله مي توان قطره تيم آرتا، قرص و شربت تيمکس و شربت تيميان را نام برد که اين سه فرآورده به عنوان ضدسرفه و خلط آور به کار مي روند[30].
قطره خوراکي گاستروليت ml 15 نمونه اي از فرآورده هاي حاصل از آويشن .
درمان علائم سندرم روده، تحريک پذير ( IBS ) شامل: نفخ، سوزش، ترش کردن، دل پيچه و درد شکمي، سوء هاضمه و تغييرات اجابت مزاج.
ماده مؤثره: اسانس آويشن، ساخت کارخانجات باريج اسانس.
بصورت قطره مؤثره بر دستگاه گوارش از آويشن شيراز Zataria multiflora حاوي mg 1/4 تيمول است. داراي اثر آنتي اسپاسموديک، تنظيم کننده حرکات دستگاه گوارش و ضد نفخ اثبات شده که در رفع IBS مؤثر است.
عوارض جانبي: تيمول موجود در اسانس مي تواند سبب سرگيجه، سردرد، تهوع، استفراغ و ضعف عضلاني شود و ممکن است سبب کاهش فعاليت قلب، دستگاه تنفسي و دماي بدن شود. در اين موارد تنها در روز بالاي فرآورده و يا در افراد حساس ممکن است ايجاد شود.
منع مصرف: اختلالات غده تيروئيد، حاملگي، شيردهي.
روز مصرف: روزي 3 بار، هر بار 20 قطره با يک استکان آب، دارو بعد از غذا مصرف شود. در بيماران قلبي و تنفسي با احتياط مصرف شود.
مواد و روش ها:
در طي پرروژه اي در مزرعه گروه پژوهشي کشت و توسعه پژوهشکده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي واقع در هلجرد کرج در سال زراعي 78-1377 براي بررسي تغييرات عملکرد کمي و کيفي آويشن طي يک دوره رشد ( 5 زمان مختلف برداشت ) و تعيين اثرات فاصله کاشت ( در سه سطح 15، 30، 45 سانتيمتر بر روي رديف هايي به فواصل 50 سانتيمتر ) تحقيقاتي روي اين گياه به اجرا درآمده است. طرح آزمايشي آماري مورد استفاده، طرح بلوک هاي کامل تصادفي در سه تکرار مي باشد که به صورت آزمايش فاکتوريل با دو فاکتور فاصله کاشت و زمان برداشت و جمعاً در 15 تيمار انجام شده است. خاک مزرعه طرح داراي بافت شني- رسي- لومي و PH برابر 9/7 بود.
مزرعه آويشن قبل از کاشت دوبار عمود بر هم شخم زده شده و با توجه به آزمايش خاک انجام شده مقدار يک صد مترمکعب کود دامي پوسيده، 60 کيلوگرم P2O5 به فرم فسفات آمونيوم و 60 کيلوگرم K2O به فرم سولفات پتاسيم در هکتار به طور يکنواخت روي زمين پخش و با ديسک با خاک مخلوط شد. همچنين کود ازته به طور سرک طي دو نوبت در تاريخ هاي 17/1/78 و 23/2/78 به ميزان يکصد کيلوگرم کود اوره در هکتار در هر نوبت ( جمعاً 200 کيلوگرم در هکتار ) به مزرعه اضافه شد.
شيارهايي به فواصل 50 سانتي متر در مزرعه ايجاد گرديد و در تاري 6/6/1377 مزرعه آبياري و سپس در تاريخ 8/6/1377 با توجه به نقشه طرح آزمايشي، نشاها به زمين منتقل گرديدند. ابعاد کرت هاي آويشن 2×4 متر بود و نشاها روي شيارهاي هر کرت به فواصل 15، 30 و 45 سانتي متر بسته به نوع تيمار کاشته شدند.
آبياري مزرعه بر اساس نياز گياه و با توجه به شرايط آب و هوايي منطقه انجام گرديد و علف هاي هرز مزرعه نيز با وجين توسط دست کنترل شدند.
گياهان در 5 زمان مختلف بر اساس نقشه طرح آزمايشي از ارتفاع 10 سانتي متر از سطح خاک برداشت شدند:
1. 12/2/78- بوته هاي اين تيممار در مرحله شروع گلدهي بودند.
2. 21/2/78- بوته هاي اين تيمار در مرحله گلدهي کامل بودند.
3. 2/3/78- بوته هاي اين تيمار در مرحله تشکيل ميوه بودند.
4. 30/3/78- در واقع برداشت از بوته هايي بود که يکبار در تاريخ 12/3/78 برداشت شده و مجدداً به مرحله شروع گلدهي رسيده بودند.
5. 21/7/78- در واقع برداشت از بوته هايي بود که قبلاً برداشت شده و پس از رشد مجدد، قبل از شروع يخبندان برداشت شدند.
گياهان بلافاصله پس از برداشت به سايه منتقل و پس از توزين و تعيين وزن تر در کف سالن پخش شدند تا خشک شوند. جهت يکنواختي خشک شدن، گياهان در زمان مناسب زير و رو شدند. نمونه ها پس از خشک شدن جهت تعيين درصد رطوبت و ميزان اسانس به آزمايشگاه منتقل گرديدند.
براي اسانس گيري، 100 گرم پودر اندام هوايي آويشن خشک را دقيقاً توزين کرده و به روش تقطير با آب، اسانس آن استخراج و اندازه گيري شد. ميزان رطوبت نمونه ها، با دستگاه دين استارک تعيين گرديد. ميزان تيمول و کارواکرول نمونه ها با استفاده از دستگاه GC به روش Area Normalization اندازه گيري شد. آناليز آماري داده ها با استفاده از برنامه آماري Mstatc و مقايسه ميانگين ها نيز با استفاده از آزمون دانکن انجام شد.
نتايج:
برداشت
زمان برداشت بر روي عملکردهاي وزن تر، ماده خشک، اسانس، تيمول و کارواکرول و همچنين درصد اسانس و کارواکرول تأثير معني داري ( 10/0> P ) داشته است ولي اثر آن روي درصد تيمول از نظر آماري معني دار نبوده است. بيشترين عملکردهاي وزن تر، ماده خشک، اسانس، تيمول و کارواکرول در برداشت آخر ( 21/7/1378 ) و بالاترين درصد اسانس در برداشت چهارم ( 30/3/78 ) مشاهده شده است. درصد تيمول در برداشت هاي مختلف از نظر آماري تفاوت معني داري با هم نداشتند(جدول5). به هر حال، تغييرات فصلي سبب ايجاد تفاوت معني داري در بيشتر پارامترهاي مورد اندازه گيري شده است.
فاصله کاشت
فاصله کاشت بر روي درصد تيمول و درصد اسانس تأثير معني داري نداشته ولي اثر آن بر روي ساير فاکتورهاي اندازه گيري شده معني داري ( 10/0> P ) بوده است(جدول4). بيشترين عملکردهاي ماده خشک، وزن تر، اسانس و تيمول در فاصله کاشت 15 سانتي متر به دست آمده است. هر چند بالاترين درصد اسانس و تيمول در فاصله کاشت 45 سانتي متر حاصل شده، ولي از نظر آماري تفاوت معني داري با هم نداشته اند(جدول6). به هر حال کمترين عملکرد کمي و کيفي آويشن در فاصله کاشت 45 سانتي متر حاصل شده است.
اثر متقابل
اثر متقابل برداشت و فاصله کاشت روي درصد و عملکرد کارواکرول از نظر آماري معني دار ( 10/0> P ) شده است ولي اثر آن روي ساير پارامترهاي مورد اندازه گيري، معني دار نبوده است(جدول4).
جدول شماره 4- جدول آناليز واريانس پارامترهاي اندازه گيري شده گياه آويشن
ميانگين مربعات
منابع تغييرات درجات آزادي وزن تر ماده خشک درصد اسانس عملکرد اسانس درصد تيمول عملکرد تيمول درصد کارواکرول عملکرد کارواکرول
بلوک 2 0434/4 425/0 001/0 84/124 32/130 15/12 227/0 013/0
برداشت ( A ) 4 170/35 197/5 609/0 17/1700 71/163 05/150 317/2 824/0
فاصله کاشت (B) 2 615/14 487/2 029/0 64/538 32/6 52/100 874/1 313/0
B×A 8 436/0 054/0 032/0 50/13 93/75 48/6 556/0 115/0
خطا 28 306/0 042/0 024/0 84/23 52/105 15/8 245/0 029/0
جدول شماره 5- تأثير زمان هاي مختلف برداشت بر قطر، ارتفاع، عملکرد ماده تر و خشک، ميزان و عملکرد اسانس، تيمول و کارواکرول آويشن
مرحله برداشت وزن تر (تن در هکتار) ماده خشک (تن در هکتار) اسانس تيمول کارواکرول
درصد (%) عملکرد (کيلوگرم در هکتار) درصد (%) عملکرد (کيلوگرم در هکتار) درصد (%) عملکرد (کيلوگرم در هکتار)
اول c
160/6 d
770/1 c
767/1 C
012/31 a
202/52 b
206/16 b
469/0 b
140/0
دوم b
170/7 c
346/2 bc
860/1 b
756/40 a
509/50 a
389/20 b
213/0 b
083/0
سوم ab
455/7 b
633/2 c
653/1 b
253/43 a
172/51 a
000/22 b
318/0 b
146/0
چهارم d
077/3 e
050/1 a
317/2 d
382/24 a
980/49 c
204/12 b
163/0 b
039/0
پنحم a
084/8 a
976/2 b
044/2 a
489/60 a
611/41 a
967/20 a
395/1 a
772/0
جدول شماره 6- تأثير فواصل مختلف برداشت بر قطر، ارتفاع، عملکرد ماده تر و خشک، ميزان و عملکرد اسانس، تيمول و کارواکرول آويشن
فاصله کشت وزن تر (تن در هکتار) ماده خشک (تن در هکتار) اسانس تيمول کارواکرول
درصد (%) عملکرد (کيلوگرم در هکتار) درصد (%) عملکرد (کيلوگرم در هکتار) درصد (%) عملکرد (کيلوگرم در هکتار)
15 a
384/7 a
531/2 a
901/1 a
564/45 a
438/48 a
200/21 ab
432/0 ab
244/0
30 b
370/6 b
211/2 a
905/1 a
723/40 a
111/49 b
719/17 a
898/0 a
376/0
45 c
410/5 c
723/1 a
979/1 b
649/33 a
736/49 b
141/16 b
205/0 b
088/0
بحث:
نتايج به دست آمده از اين تحقيق نشان مي دهد که تغييرات فصلي و فاصله کاشت روي عملکرد کمي و کيفي اسانس آويشن اثر معني داري دارند. همان طور که جدول شماره 2 نشان مي دهد حداکثر عملکرد ماده تر و خشک در واحد سطح در برداشت آخر ( 21/7/1378 ) حاصل شده که سبب حصول بالاترين عملکرد اسانس، تيمول و کارواکرول شده است. علت آن علاوه بر طول دوره رشد گياه در اين مرحله از برداشت، مي تواند روزهاي آفتابي با دماي هواي مناسب و شبهاي خنک باشد که سبب فتوسنتز بالاتر و تنفس کمتر شده است. دماي هوا در برداشت هاي ديگر به حدي بالا بوده که سبب افزايش تنفس و کاهش رشد گياه شده است[31].
بالاترين ميزان اسانس در برداشت چهارم يعني خردادماه حاصل شده است زيرا در اين زمان، طول روز بلندتر بوده و در نتيجه ميزان تابش نيز بيشتر بوده است[32]. يانلي و همکاران ( 1977 ) نيز گزارش کرده اند که بيشترين ميزان اسانس در نور کامل خورشيد حاصل مي شود[19]. لکامو و همکارانش نيز در دو گزارش جداگانه ( 1995 ) اعلام کرده اند که ميزان اسانس گياهان تحت شرايط نور اضافي بيشتر از گياهان تحت شرايط نور معمولي است و بيوسنتز اسانس بستگي زيادي به رژيمهاي نوري دارد[17و18].
درصد تيمول در طول فصل رشد، تغيير معني داري را نشان نمي دهد که مي تواند بيانگر عدم تأثير فاکتورهاي خارجي بر آن باشد يا به عبارت ديگر مي تواند تحت تأثير ژنتيک ( شيميوتيپ ) باشد[1].
حداکثر عملکردهاي کمي و کيفي اسانس آويشن در فاصله کاشت 15 سانتي متر حاصل شده است. البته درصد اسانس و تيمول در سه فاصه کاشت از نظر آماري تفاوت معني داري نداشتند. بنابراين، تفاوت عملکردهاي ناشي از تفاوت عملکرد ماده خشک و وزن تر در واحد سطح مي باشد. به عبارت ديگر، بالاترين عملکرد ماده تر و خشک در فاصله کاشت 15 سانتي متر حاصل شده است. لازم به ذکر است در گياهاني که عملکرد از رشد رويشي حاصل مي شود ( نظير آويشن ) در چنين مواردي بايستي يک پوشش متراکم وجود داشته باشد تا حداکثر تشعشع را سريعاً جذب کند[31]. که در فاصله کاشت 15 سانتي متر اين پوشش متراکم حاصل شده است. البته براي بسياري از گياهان زراعي اشباع نوري در شدت نور معادل 2/0 کالري بر سانتي متر مربع در دقيقه صورت مي گيرد. اين مقدار معادل شدت نور در يک روز ابري است که خورشيد در سمت رأس قرار گرفتـه باشد و در روز صاف، شدت نور به چهار برابر اين مقـدار مـي رسد[33].
بنابراين شدت نور در منطقه کرج براي آويشن به حدي است که حتي در فاصله کاشت متراکم تر ( 15 سانتي متر ) حصول عملکرد کمي و کيفي مطلوب امکان پذير است و عدم وجود تفاوت معني دار در درصد اسانس و تيمول نيز مؤيد اين مسئله است.
آويشن در کلام اولياء :
امام صادق (ع) فرمود: « چهار چيز چشم را نور مي بخشد، نفع داشته و ضرر ندارند ». از آنها سئوال گرديد، فرمود: "سعتر و نمک اگر با هم جمع شوند و نانخواه و گردو اگر جمع شوند." گفته شد بر چه صلاحيت دارند اگر اين چهار چيز با هم جمع شدند؟ فرمود: نانخواه و گردو بواسير را مي سوزانند و باد را دور مي نمايند، رنگ را زيبا مي کنند و معده را زير و درشت مي کنند و کليه ها را گرم نگه مي دارند. سعتر و نمک نيز بادها را از قلب دور مي سازند، بسته شدن اجزاء بدن را باز مي کنند، بلغم را مي سوزانند، آب را به جريان مي اندازند، بوي بدن را خوب مي نمايند، معده را نرم مي کنند، بوي بد را از دهان مي برند و بو نزديکي مي افزايند.
در روايت است که سعتر معده را دباغي مي کند و در حديثي ديگر آمده که سعتر روي معده را مي روياند.
ابي الحسن الاول « موسي بن جعفر » (ع) فرمود: داروي اميرالمؤمنين صعتر بود و مي فرمود: آن در معده پنهان و منسوج مي شود مانند پنهان کردن قطيفه.
رسول خدا (ع) در ضمن مطالبي فرمود : « الصعتر يقوي المعده و يقطع البلغم و هو امان من اللقوه » يعني صعتر معده را تقويت و بلغم را قطع مي کند و از لقوه آسوده مي گرداند.
توضيح: لقوه مرضي است که در صورت انسان به وجود مي آيد و گيجگاه انسان را به طرف گردن مي گرداند.
برخي از واسطيها به امام ابي الحسن (ع) از رطوبت بدن شکوه نمودند، آن حضرت امر فرمود: گرد صعتر را ناشتا بخورند.
آويشن ملين و براي رفع تخمير روده ها مخلوط با انيسون و ساريت مورد استفاده است. اسانس آن اثر ضدعفوني کننده قوي داشته و علاوه بر اينکه قدرت بيشتري از خاصيت ضدعفوني فنل دارد مانند فنل محرک و سمي نيست. تيمول روده ها را ضدعفوني مي کند ( استعمال کم )، دافع کرمها ( اکسيور، تريکو سفال، آنکي لستوم ) مي باشد.
با خمير دندان به عنوان ضدعفوني و به صورت بخور در برونشيت مزمن، سل، سياه سرفه و محلول با پانسمان ها مصرف مي شود ( به علت خاصيت باکتري کشي که دارد ).
تيمول اگر دو گرم مصرف شود تهوع، احساس درد معده و يا استفراغ ايجاد مي نمايد و لذا گاهي به منظور فوق تنقيه آن داده مي شود و اگر همراه با تيمول الکل خورده شود مسموميت ايجاد مي نمايد، زيرا تيمول در الکل محلول بوده جذب شده و باعث مسموميت مي شود.
تيمول 5-1 در هزار به صورت غرغره، پماد ( 2-1 درصد ) مصرف مي شود. گلهاي آويشن کوهي مقوي معده، خلط آور، ضد درد، تشنج، معرق و قاعده آور است.
نسخه: دم کرده آن ( 30-20 ) گرم در يک ليتر آب، نفخ شکم را بر طرف مي سازد.
براي آسم جوشانده 30-20 گرم ساقه گلدار آويشن در يک ليتر آب با عسل روزانه 5-4 فنجان و در سياه سرفه دم کرده 30-20 گرم ساقه گلدار با عسل روزانه 4 فنجان و در ضعف زياد نيز دم کرده آن خورده شود و در رگ به رگ شدن و پيچيدگي عضلات کمپرس پارچه خيس شده از دم کرده مذکور و در دردهاي معده و اختلالات کليه و زکام نيز دم کرده آويشن مؤثر است و حتي مي توان زخمها را با آن شستشو داد.
آويشن کوهي براي دردهاي مفاصل و روماتيسمس بصورت ضمادي از گل و برگش که گرم باشد نافع است و آويشن شيرازي ضد سم، ضد تشنج، براي عفونت هاي ريوي و نارسايي کبد مؤثر است و جوشانده آويشن شيرازي از ريزش مو جلوگيري مي نمايد. جوشانده آويشن و سير در سياه سرفه مؤثر است. در دردهاي شديد نيمه سر، انواع تب، قاعده هاي اتفاقي، خستگي، کوفتگي دست و پا، دل دردها و ورم امعاء، دم کرده آويشن و در آسم دم کرده گل آن نافع است ( هر مورد ده گرم در يک ليتر آب ).
تئوفراست آويشن را به کساني که دچار بي خوابي مي شدند يا به آنان که ماليخوليا داشتند و ديسقوريدوس به عنوان مدر و سنت هليد گراد در تشنج، تبخال، عفونت هاي کبد و اختلالات مغزي تجويز مي کردند.
حيوانات مبتلا شده به برفک روزانه يک تا دو ليتر آب جوشانده از آويشن خورانده شوند، بهبود مي يابند[36].
آويشن در کلام محمد زکرياي رازي:
صعتر ( آويشن کوهي )، تمام انواع گوناگون اين سبزي به بدن حرارت مي بخشد و باد را خارج مي کند و از چيزهايي که بايد اشخاص سرد مزاج بخورند به هضم غذا کمک مي کند.
آويشن و انواع آن را به اسامي سعتر، آذربه، کليک اودي، ندغ، زعتر و کاکوتي مي نامند. پروفسور "تروسو" گويد: « آويشن دشمن سم است ».
در خواص طبي آويشن گفته اند: خون را به جريان مي اندازد، اعمال جنسي و تناسلي را در بدن تحريک و تقويت مي کند، آويشن قابض و ضد درد و تشنج است و هوش و قوه ادراک را زياد مي کند و براي ضعف و نارسايي کبد و ريزش مو و براي تقويت پيازهاي مو مفيد است.
آويشن در عفونت هاي ريوي، زکام و برونشيت، آسم، گريپ، آنژين، سوءهضم و تخمه، دل درد، ورم امعاء و اختلال قاعدگي بسيار خوب است[36].
نتيجه گيري:
با توجه به افزايش روزافزون مصرف گياه آويشن در صنايع دارويي و تقاضاي زياد اين گياه، در جهت توليد به شيوه علمي، توصيه مي شود که کشت آويشن در تراکم 15×50 ( فاصله بين رديف هاي کاشت 50 سانتي متر و روي رديف ها 15 سانتي متر ) و برداشت آن يک نوبت در اوايل خردادماه و نوبت ديگر در پايان فصل رشد ( قبل از شروع يخبندان پائيزه ) يعني اواخر مهرماه انجام گيرد. در ضمن با توجه به ميزان و مدت تابش نور خورشيد در شرايط آب و هوايي ايران و نقش بسزايي آن در توليد محصول آويشن با کيفيت بالا، گسترش سطح زير کشت آن براي رفع نياز صنايع داروسازي داخلي و حتي صادرات در راستاي ارزآوري توصيه مي گردد. اگرچه گياه آويشن ( T.Vulgaris ) بومي ايران نيست و بطور خودرو در ايران نمي رويد ولي به دليل ارزش بالاي آن در صنايع دارويي، بهداشتي، آرايشي و همچنين صنايع غذايي، کشت و توليد انبوه آن در راستاي تأمين نياز دالي کشور و حتي صادرات ضروري مي باشد.


منابع:
1. بقاليان کامبيز، نقدي بادي حسنعلي. گياهان اسانس دار. چاپ اول، انتشارات اندرز. 1379.
2. زرگري علي. گياهان دارويي. چاپ ششم. انتشارات دانشگاه تهران. 1369، جلد چهارم.
3. ولاگ ژان و ژيري استودولا. گياهان دارويي- روش هاي کشت، برداشت و شرح مصور رنگي. 256 گياه انتشارات ققنوس. 1374. چاپ دوم.
4. McGimpsey JA, Douglas MH, van Klink JW,Beauregard DA and Perry NB. Seasonal variation in eassntial oil yield and composition from naturalized Thymus Vulgains L. in Newzealand. Flavour and Fragrance J. 1994.
5. اميد بيگي رضا. توليد و فرآوري گياهان دارويي. جلد سوم. چاپ دوم. انتشارات آستان قدس رضوي. 1379.
6. Malik MS, Satter A and Khan SA. Essential oils of the species of labiatae. Part III. Studies on the essential oil of Zataria muliflora. Pakistan, J. Sci. Ind. Res. 1987.
7. James TK, Rahman A, and Douglas JA. Control of weeds in five herb crops. Hort.
8. Leung AY and Foster S.Encyclopedia of common natural ingredients: used in food, drugs, and cosmetics. A Wiley Interscience Publication – John Wily & Sons, Inc. 1996.
9. McGimpsey J. Thyme-Thymus valgaris. http://www.crop.cri.n2/broadshe/thyme.htm.1993.
10. Buring D. Wild flowers of Mediterranean. Dorling Kinderseley. 1995.
11. Morton JF. Major medicinal plants, botany, culture and uses. Charles C. Thomas Publisher, Bannerstone House. 1997.
12. Letchamo W, Marquard R, Holzi J and Gosselin A. effect of Water supply and light intensity on growth and essential oil of two thymus vulgaris selection. Hort. Absts. 1995.
13. آئينه چي يعقوب. مفردات پزشکي و گياهان دارويي ايران. انتشارات دانشگاه تهران. 1365.
14. مومني تاج خانم، شاهرخي نوبهار. اسانس هاي گياهي و اثرات درماني آنها. انتشارات دانشگاه تهران. 1370.
15. Prakash V. Leafy spices. CRC Press U.S.A. 1990.
16. Furia TE and Bellance N. Fenaroli’s Handbook of Ingredients. VOL 1, 3rd Edition, CRC Press. 1995.
17. Letchamo W, Xu HL and Gosselin A. Variation in photosynthesis and essentioal oil in thyme, J. Plant Physiol. 1995.
18. Letchamo W, Xu HL and Gosselin A. Variation in photosynthesic Potential of thymus Valgaris Selections under two light regimes and three soil watere levels. Scienntia Horticulturae 1995.
19. Yanli li, Craker LE and Potter T. Effect of light Level on essential oil Preduction of sage (salvia officinalis) and thyme ( Thmus valgaris ). Hort. Absts. 1997.
20. Novikov PG and Kapelev IG. Propagation of some essential oil-bearing plants of the labiatae family by softwood cuttings. Hort. Absts 1984.
21. Hartmann HT, Kester DE and Davies FT. Plant Propagation, Principles and Practices. Fifth edition PRENTICE HALL. 1990; p.647.
22. Putievsky E, Sanderwich D and Ron R. Growing spice plants from seeds or cuttings. Hort.
23. Rey C. Direct Field sowing of thyme ( Thymus vulgaris L ). Hort Absts. 1995.
24. Shalaby AS and Razin AM. Dense cultivation and fertilization for higher yield of thyme (Thymus vulgaris L ). Hort Absts.
25. نقدي بادي حسنعلي، يزداني داراب و ساجد محمدعلي. تغيرات فصلي عملکرد و ترکيبات اسانس آويشن در تراکم هاي مختلف کاشت. فصلنامه گياهان دارويي. شماره پنجم، 1381.
26. Ceylan A, Bayram E and Ozay N. The effect of N-Fertilizer on the yield and quality of Thymus vulgaris L. in ecological conditions of Bornova-Izmir. Hort. Absts.1995.
27. اميد بيگي رضا. کشت گياهان دارويي و نکاتي مهم پيرامون آن، ماهنامه دارويي رازي. 1373، سال پنجم. شماره 7.
28. نقدي بادي حسنعلي، يزداني داراب و ساجد محمدعلي. تآثير فاصله کاشت و زمان برداشت روي عملکرد اندام هوايي و ميزان اسانس و تيمول آويشن. طرح پژوهشي جهاد دانشگاهي، 1381.
29. ميرحيدر حسين. معارف گياهي ( کاربرد گياهان در پيشگيري و درمان بيماري ها ). چاپ دوم. دفتر نشر فرهنگ اسلامي. 1375، جلد دوم.
30. جهان آرا فهيمه، حائزي زاده بي بي مهشيد. اطلاعات و کاربرد داروهاي رسمي ايران. چاپ اول. شرکت داروگستر رازي، 1380.
31. سرمدنيا غلامحسين و کوچکي عوض. فيزيولوژي گياهان زراعي. انتشارات جهاد دانشگاهي، 1368.
32. عليزاده امين و کوچکي عوض. کشاورزي و آب و هوا. انتشارات دانشگاه مشهد، 1369.
33. Patric JW. Distribution of assimilate during stem elongation in wheat. Aust. J. Biol sci. 1972.
34. جاني قربان مهين. همايش ملي گياهان دارويي ايران- مؤسسه تحقيقات جنگلها و مراتع. 26-24 بهمن 1380.
35. پروفسور هانس فلوک، محمدرضا توکلي صابري- چاپ پنجم – انتشارات روز جهان- 1379.
36. نوراني مصطفي، دورنمايي از طب اسلامي گياهان دارويي. انتشارات مؤسسه مکتب اهل بيت- 1380.
37. مؤمني تاج خانم، اسانس هاي گياهي و اثرات درماني آنها. چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، بهار 1377.
38. مظفريان ولي الله- فلور استان يزد- مؤسسه انتشارات يزد- تهران 1379.
39. قهرمان احمد- فلور رنگي ايران- دانشکده علوم دانشگاه تهران- انتشارات مؤسسه تحقيقات جنگلها و مراتع.
سایت طوبی