آشنايي با باغ های ایرانی – 2

8) آشنايي با باغ شوكت‌آباد

باغ شوكت‌آباد در 10 كيلومتري شرق بيرجند، در كنار راه بيرجند به زاهدان در روستاي شوكت‌آباد استان خراسان جنوبي قرار دارد.اين باغ با وسعتي در حدود 5/8 هكتار با شماره 2363 در 23مردادماه سال 1378 هـ . ش در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
اين باغ در بستري كوهستاني قرار گرفته است كه مربوط به دوره قاجار و از املاك امير اسماعيل خان شوكت‎الملك بوده و به عنوان سكونتگاهي ييلاقي استفاده مي‎شده و به دليل آنكه وي وارث و فرزندي نداشت اموال او به برادرش محمدابراهيم خان رسيد و بعدها توسط اسدالله علم، وزير دربار وقف گرديد.
اين باغ داراي ورودي‎ها، عمارت اندروني، فضاهاي خدماتي، اصطبل، يخچال و برجهاي نگهباني مي‎باشد.
عمارت اصلي باغ در ضلع جنوبي و با محور شرقي ـ غربي بنا شده است. اين عمارت داراي 3 بخش است:
• حوضخانه
• بخش مركزي
• اتاقهاي ضلع شرقي و غربي حوضخانه
بخش اندروني باغ كه جنوبي‎ترين قسمت باغ است از لحاظ طرح و معماري شباهت زيادي به خانه‎هاي مسكوني بافت بيرجند دارد.

اين فضا شامل: حياط، ايوان، هشتي، فضاهاي ارتباطي، راهروها و اتاقهاي متعدد در چهار ضلع حياط مي‎باشد.
ايوان در ضلع جنوب داراي دو ستون با مقطع دايره و دو نيم ستون مي‎باشد. در مركز حياط، حوضي با طرح 8 ضلعي و چهار باغچه كوچك در اطراف به چشم مي‎خورد كه درختان كاج در آنها كاشته شده است.
فضاهاي خدماتي شامل: سرويس بهداشتي، مطبخ، حمام، اتاقهاي خدمه و نگهبانان است كه در گوشه جنوب شرقي و نيز در ضلع جنوب عمارت اصلي قرار دارد. اين باغ در چهار گوشه داراي برجهاي نگهباني است.

درختان موجود در باغ شامل درختان تزييني، سايه‎دار و ميوه‎دار از جمله چنار، كاج، سرو، هلو، انار، توت، زردآلو و تاك مي‎باشد. درختان باغ بيشتر از گونه كاج مي‎باشند كه در ميان آنها درختان عرعر، انار و گردو به همراه بوته‎هاي گل چون شقايق، محمدي به چشم مي‌خورد.
از بخشي از اين باغ به عنوان موزة تاريخ طبيعي و حيات وحش بيرجند استفاده مي‌شود و بخشي ديگر به رستوران سنتي تغيير كاربري داده است.

9) آشنايي با باغ اكبريه

باغ اكبريه بيرجند در انتهاي خيابان معلم، روستاي اكبريه، واقع در استان خراسان جنوبي قرار گرفته است.
اين باغ با وسعتي در حدود 45069 متر مربع با شماره 2326 در 20خردادماه سال 1378 هـ.ش در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
اين باغ در بستري كوهستاني واقع شده و متشكل از 2 بنا است كه قديمي‎ترين آن ساختماني متعلق به حشمت‎لدوله پدر ابراهيم شوكت‎الملك كه تاريخ احداث آن به اواخر دورة زنديه و اوايل دوره قاجاريه (1364ـ1300‏‎ هـ . ق) بر مي‎گردد. بناي ديگري كه در اين مجموعه واقع است ساختمان تشريفات مي‎باشد كه توسط شوكت الملك بنيان شده است.
اين باغ به عنوان محل سكونت، پذيرايي و انجام امور ديواني مورد استفاده قرار مي‌گرفت به طوري كه در لهجه محلي به (كلاته سركار امير) شهرت يافت.
بعد از درگذشت ابراهيم خان شوكت الملك، پسر وي اسدالله علم وزير دربار شاه از اين باغ بعنوان محل سكونت در برخي از ايام سال استفاده مي‎كرد. بناي مزبور بوسيله عَلَم وقف آستان قدس رضوي شد و در سال 1371 در اختيار سازمان ميراث فرهنگي قرار گرفت.
ساخت اين مجموعه از اوايل دورة قاجار تا اواخر آن دوره و در چند مرحله انجام شده است. اين مجموعه شامل چند عمارت است كه قديمي‎ترين آن مربوط به عمارت حشمت الملك در منتهي اليه شرقي، كه شامل دو طبقه است مي‎باشد. طبقه همكف كه داراي دو دالان و راهرو نسبتا طويل است و ارتباط ميان سه بخش مهم مجموعه، يعني باغ اصلي، باغ جنوبي و اصطبل را برقرار مي‎كند.

عمارت مركزي در جبهة غربي و با عملكرد تشريفات و پذيرايي از مهمانان كه تقريبا به عنوان هستة مركزي باغ به حساب مي‎آيد از تزيينات و چشم‎انداز بسيار عالي برخوردار است. اين كوشك در دو طبقه ساخته شده است كه داراي تزيينات منبت، مشبك و نيز ارسي با شيشه‎هاي رنگي، تزيينات گچي با طرحهاي اسليمي و هندسي مي‎باشد.
وجود درختان بلند قامت كاج در دو طرف خيابان و نيز خيابانهاي منتهي به خيابان اصلي عمارت مركزي بر‌ زيبايي و طراوات باغ و نماي آن افزوده است. باغ جنوبي واقع در جبهة جنوبي و كوچكتر از باغ شمالي است. اين باغ بوسيلة فضاهايي چون فضاهاي خدماتي، عمارت مركزي و ديواره غربي اصطبل احاطه شده است. يكي از عناصر مهم، استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع است كه بخش عمده فضاي باغ را به خود اختصاص داده است. استخر در وسط داراي سكويي مربع شكل است.

درختان موجود در اين باغ شامل كاج، انار و توت مي‎باشد و گوشه‎هايي از باغ گلهاي تاج خروس به چشم مي‎خورد. از جبهة جنوبي اين باغ ورودي به روستاي اكبريه تعبيه شده است. هم اكنون بخش‌هاي مختلف اين باغ و عمارت مورد استفادة ادارة كل ميراث فرهنگي و گردشگري خراسان جنوبي است. بخش احداث شده در اوايل دوره قاجار، به عنوان كتابخانه و دانشكدة هنر دانشگاه بيرجند فعال است.
از بخش مركزي كه در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزة باستان‌شناسي و مردم‌شناسي استفاده مي‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوي كاربري اداري دارد و بالاخره ديگر بخش‌ها به سفره‌خانه و چايخانه سنتي اختصاص يافته است.

10) آشنايي با باغ هشت بهشت اصفهان

باغ هشت بهشت درون بافت شهري اصفهان و در غرب خيابان چهار باغ پايين و شرق به خيابان متاخري، از جنوب به بازارچه بلند (بازار هنر) واقع شده است.
باغ در بستر شهري و از نوع باغ‌هاي مسطح ودر ميان ساير باغ‌هايي چون باغ خرگاه در شمال، در شمال شرق باغهاي ميوه همچون انگورستان، باغ بهشت آيين، باغ دمور واقع شده است.
باغ هشت بهشت در محدوده دولت خانه صفوي، که در زمان شاه عباس صفوي بنيان شده است، اين باغ در زمان شاه صفي ( 1052-1038 ق) وجود داشته و دو شاه بعدي (شاه عباس دوم و سليمان) بر درختان آن افزوده اند. کوشک اين باغ به زمان شاه سليمان صفوي (1105-1077 هـ . ق/ 1694-1667 م) تعلق دارد و در آن دوره باغ تکميل و اصلاح شده و در سال 1080 هـ . ق و مقارن با سومين سال سلطنت شاه سليمان صفوي به اتمام رسيده است و نمونه عالي ترين كاخهاي نشيمن دوران صفويه است.
اين باغ نشيمن هشت سوگلي حرم پادشاه بوده است، به اين ترتيب كه 4 نفر از آنها در طبقة همكف و 4 نفر ديگر در طبقه اول بنا مي‎زيسته‎اند.

اين باغ در زمان ناصرالدين شاه قاجار به بانو عظمي افتخارالدوله واگذار شده بود، مشروط بر اينكه وضع و شكل آن را تغيير نداده و حريم آن را در خيابان چهار باغ در كمال تنظيف و تنقيح نگاهداري كند.
پس از فوت بانوي مزبور باغ و قصر در تصرف وراث او باقي ماند ولي در اين مدت تغييرات كلي در وضع باغ و قصر مزبور بوسيله متصرفين بنا داده شد و در سال 1343 اين باغ رسماً به وزارت فرهنگ و هنر واگذار گرديد.
در حال حاضر اين باغ به پارك تبديل شده و با شماره 227 در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده است. بعضي از درختان و حوض‎ها و كوشك، يادآور آن باغ تاريخي است، كه متاسفانه تغييرات در طي دوره‎هاي مختلف، مشهود مي‎باشد و كوشك آن به عنوان مكاني تاريخي جهت بازديد مورد استفاده قرار مي‎گيرد.

11) آشنايي با باغ چهلستون اصفهان

باغ چهلستون درون بافت شهري اصفهان و در غرب خيابان چهار باغ پايين و شمال خيابان سپه و شرق ميدان نقش جهان در استان اصفهان واقع شده است. باغ در بستر شهري و در ميان ساير باغ‌ها شكل گرفته و به گونه‌اي استقرار يافته كه امكان دسترسي به آن از ساير باغ‌ها ميسر بوده است. مجموعه‌اي از اين باغها كه در امتداد چهارباغ شكل گرفته بودند يكي از شالوده‌هاي اصفهان عصر صفوي را شكل مي‌دادند و نقش باغ چهلستون از اين جنبه ممتاز است كه حلقه پيوند دهنده اين شالوده و شالودة ديگري شهري يعني مجموعة نقش جهان بوده است.

اين باغ با ابعاد 275*225 متر که طول آن در جهت شرق ـ غربي است و با وسعتي در حدود 67000 متر مربع، به شماره 108 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
باغ چهلستون را با شکل فعلي شاه‌عباس کبير طرح انداخته و در وسط آن عمارتي به شکل کلاه فرنگي (ابعاد کاخ 36*57 متر و ارتفاع آن 12 متر) با اطاق‌هاي کوچک در اطراف آن احداث کرده است كه با شروع سلطنت شاه‌عباس دوم عمارت مزبور توسعه داده شد و تالارها و ايوانهايي بر آن افزودند.
هر يک از ستونهاي تالار از يک تنه درخت چنار ساخته شده و روي آن قشر نازکي از تخته رنگ شده وجود دارد که سابقا با آيينه و شيشه‌هاي رنگين پوشش شده بوده است. تمام ديوارها از آيينه‌هاي قدي و شيشه‌هاي رنگي و نقاشيهاي زيبا تزيين شده و همة درها و پنجره‌ها از نوع منبت و خاتم بوده است. استخر مقابل عمارت به طول 110 متر و عرض 16 متر اکنون هم طراوت و زيبايي خاصي به اين کاخ مي‌دهد و جهش آب در حوض ميان تالار از دهان چهار شيري که در چهار گوشة حوض قرار دارند و فواره‎هاي سنگي مسير جوي کوچک اطراف کاخ، صفاي مخصوصي به اين قصر باشکوه داده است.

چهار قطعه پايه ستونهايي که به صورت مجسمه‎هاي شير و انسان در چهار گوشة استخر در حال حاضر مشاهده مي‎شود و دو تخته سنگ حجاري شده به شکل چهار شير در ورودي اين عمارت قرار دارد كه متعلق به اين کاخ نيست و تنها آثار بر جاي مانده يکي از قصرهاي زمان صفويه به نام سرپوشيده و قصر ديگري به نام آيينه خانه است که در اواخر دوره قاجار از بين رفته‎اند.
منبع آبي آبياري باغ در گذشته عبارت بود از آب جريان يافته در مادي، که شاخه‎اي از نهر فدين است و پس از آبياري باغ از شمال خيابان سپه به ميدان نقش جهان وارد مي شده است.
منبع آب باغ در حال حاضر يك حلقه چاه عميق است كه تنها منبع آبياري باغ مي‎باشد. سيستم آبياري باغ در حال حاضر به صورت دستي و با استفاده از شلنگها و به صورت غرقابي است.
در حال حاضر پوشش گياهي باغ عبارتند از: 1625 اصله كاج ايراني، 292 اصله نارون، 75 اصله افراي سياه،61 اصله چنار، 25 اصله عرعر و تعداد معدودي درختان توت، سرو، تبريزي،زالزالك،برگ بو، ابريشم، انجير، اقاقيا در باغچه هاي طرفين استخر بوته هاي رز و در باغچه هاي اطراف عمارت گلهاي فصلي كه شامل: بنفشه، مينا، شب بو و ...كاشته شده است كه در گوشه جنوبي باغ در گلخانه پرورش داده مي‎شوند.

12) آشنايي با باغچه جوق

باغچة جوق ماكو در فاصلة 6 کيلومتري ماکو و حدود 2 کيلومتري از سمت غرب جاده اصلي بازرگان و در روستايي به نام باغچه جوق در استان آذربايجان شرقي واقع شده است.
كاخ تاريخي وبا شكوه باغچه جوق ماكو در باغي به وسعت حدود 11 هكتار در اواخر دوره قاجار به دستور اقبال السلطنه ماكويي، يكي از ســرداران مظفـــرالدين شاه و از حكام مقتدر آن دوره ( 1324-1313 هجري قمري) با 2500 متر مربع زير بنا در باغي زيبا كه داراي انواع درختان ميوه و گلها (بوته‎هاي بزرگ رز و ...) و درختان زينتي ( اقاقيا، تبريزي و...) و چشمه‌اي زلال مي‎باشد، ساخته شد و تأثير شگرفي از سبك معماري روسيه آن زمان پذيرفته است.
در سال 1353 هجري قمري، ساختمان باغچه جوق از وراث سردار ماكويي توسط دولت خريداري شد و پس از انجام برخي تعميرات ضروري، اين مجموعه از سال 1364 براي بازديد عموم به عنوان كاخ موزه آماده گرديد و در تيرماه سال 1375 هـ . ش. در فهرست آثار ملي ايران به شماره 1739 به ثبت رسيد و از سال 1382 تا 1383 محوطه، عمارتها و فضاهاي خدماتي آن مرمت و بازسازي شد.

اين باغ از نمونه‌هاي منحصر به فرد باغسازي در ايران محسوب مي‌شود. زيرا از يكسو دوران شكل‌گيري آن به دوران قاجار باز مي‌گردد و هم به لحاظ موقعيت قرارگيري در منتهي‌اليه محدوده‌هاي جغرافيايي ايران و در خط تماس با ديگر فرهنگها واقع شده بود. اين دو عامل در شكل گيري اين باغ تأثير به‎سزايي داشته است.
اين باغ در بستري کوهستاني و به عنوان يك باغ كوهپايه‎اي مطرح مي‌شود، که جبهة غربي و جنوبي آن منتهي به دامنه کوه با صفاي «چرکين» و چشمه‌اي به نام «کليسه» منتهي شده و در ميان باغ ميوه واقع شده است و با دو حصار، از يك سو تكيه بر كوه و از سوي ديگر مشرف بر درة ماكو است.
اين باغ داراي انواع درختان ميوه همچون زردآلو، انجير، توت، گردو، به، گيلاس، آلو، فندق، گلابي، بادام و سيب است كه درختان زردآلو بخش اعظم درختان را به خود اختصاص داده‌اند. گونه‌هاي گياهي ديگري نظير اقاقيا، تبريزي و بوته‌هاي بزرگ رز نيز به شكلي پراكنده در سطح باغ ديده مي‌شوند.
چنين به نظر مي‌رسد كه درختان در گذشته به طور منظم كاشته شده بودند و محورهايي را تعريف مي‌نموده‌اند ولي با گذشت زمان، بسياري از آنها از بين رفته و شكل كاشت منظم آنها دگرگون شده است.

آبياري باغ به شكل غرق‌آبي انجام مي‌شده و از چشمه آبي كه در يك كيلومتري بالا دست باغچه وجود دارد، استفاده مي‌شده است. تا پيش از سال 1356 خورشيدي، آب چشمه يك هفته در اختيار باغ و يك هفته در اختيار روستا بوده است ولي هم‌اينك به دليل خشكسالي، اين آب به طور كامل توسط روستاييان مصرف مي‌شود.
در حال حاضر آب مورد نياز آبياري باغ، تنها از آب برف‌هاي ذوب شده كوهستان و بارندگي‌ها و آبهاي فصلي و پس از اتمام آب كوهها از مازاد آب روستا تأمين مي‌شود. به همين دليل استخر ذخيره آبي در غرب عمارت سنگي به منظور جمع‌آوري آبهاي طبيعي وجود دارد.

13) آشنايي با باغ ائل‌گلي (شاه گلي)

باغ ائل گلي (شاه گلي) درون بافت شهري و در فاصله 7 كيلومتري جنوب شرقي تبريز در استان آذربايجان شرقي با ابعاد 263 *40/355 متر مربع واقع شده است.
شاه گولي به معني «استخر شاه» ترجمه شده است. گول در زبان تركي به معني استخر مي‎باشد. احداث بناي اوليه اين آبگير را به زمان پادشاهان آق قويونلو و توسعه آن را به زمان صفويه نسبت مي‎دهند.
شاهزاده قهرمان ميرزا، پسر هشتم نايب‎السلطنه عباس ميرزا، هنگام فرمانروايي در تبريز، به تعمير اين استخر همت گماشت، عمارت 2 طبقه زيبايي در وسط آن بنا كرد، از وسط ساحل شرقي استخر تا محل عمارت خياباني تعبيه نمود و كوه بلندي را كه در جانب شرقي استخر قرار داشت به صورت سكوها و پله‎هاي عريض مرتبي درآورد و در چند جاي آنها به فاصله معيّن جويها و آبشارهايي ايجاد كرد و در نظر داشت كه اين بنا را كاخ ييلاقي خود قرار دهد، اما هنوز كار تزيين بنا اتمام نيافته، درگذشت و فرزندانش اين حادثه را به فال بد گرفتند، عمارت متروك ماند و از آن تاريخ به بعد، فقط استخر شاه براي ذخيره كردن آب جهت آبياري مزارع و باغهاي شهر در تابستانها مورد استفاده قرار گرفت.
در بهار سال 1309 هـ . ش كه هنوز استخر و طبقه پايين عمارت آن باقي بود از طرف شهرداري تبريز تعمير گرديد و از اواخر ارديبهشت ماه به صورت گردشگاه عمومي شهر در آمد. عمارت يك طبقه در فروردين ماه 1346 به علت كثرت رطوبت و فرسودگي بنا تخريب شد و در سال 1349 هـ . ش بناي عمارت دو طبقه با همان طرح قبلي آغاز گرديد.

اندازه فعلي استخر در مرمت سالهاي 1367 بعلت احداث فضاي گلكاري در حاشيه آن قدري كوچكتر شده است. كف استخر روي زمين طبيعي قرار داشته و از هيچ مصالحي براي پوشاندن آن استفاده نشده است، عمق استخر از سه متر در گوشة شرقي تا نه متر در كنار دهنه متفاوت است.
مخزن آب، مثل باغ تخت شيراز از چشمه‌اي تامين مي‎گرددكه از سنگي بالاي مرتفع ترين سكو مي‎جوشد. آب مخزن را پنج نهر تشكيل مي‎دهد كه در هر سكويي، يك آبشار ايجاد مي‎شود و هر سكو يا پلكان، داراي يك رديف درخت تبريزي در كنار ديوار عقب آن و يك رديف درخت بيد در كنار نهرهاي آن است.
منبع:http://www.hamshahrionline.ir
/س