اصفهان شهر مناره ها

اگر مسجد موزه هنر های اسلامی است ، مناره آیینه تمام نمای آن موزه است . در تاریخ معماری مناره ها طراحی و ساخت و نقوش متفاوتی با دیگر آثار دارند . ریشه کلمه مناره در زبان عربی از " نار " گرفته شده و به معنای " مکان مشخص و محدودی است که بر روی آن آتش روشن میکردند " . در کتب مختلف چنین بیان شده که مناره ها به دو دسته تقسیم می شوند . مناره های درون شهری که به عنوان برج دیده بانی از آنها استفاده می شد و قبل از اسلام " آتش مقدس زرتشتیان " بر روی آنها روشن میشد که این شعله های طلایی می توانست مسیر عبور را برای کاروانیان مشخص کند . مناره های برون شهری برای راهنمایی مسافران و پیدا کردن مسیر از دور دست بوده است .
کاربرد مناره ها در قدیم با توجه به بافت تنگ و پیچ در پیچ بودن شهر و کوچه ها از لحاظ امنیتی و سیستم آّب رسانی بود . استقرار مناره ها محل مساجد را از فواصل دور و نزدیک به مردم نشان میداد و بعد از ظهور اسلام مناره ها جایگاهی برای " موذن ها " شد .بر طبق برخی گزارشها مسجد حکیم اصفهان که در آغاز مسجد دیلمی بوده ، مناره ای با ارتفاع بیش از صد متر داشته که بعضی از منابع تخریب آنرا به مغول و بعضی به تیمور لنگ نسبت می دهند . وجود چنین مناره هایی نشان از اهمیت آنها به عنوان یک مرکز دیده بانی و علامت دهی در هنگام دفاع از شهر در برابر دشمنان بود .
مناره ها علیرغم اینکه عناصری لاغر و کم تعادل به نظر میرسند ، بسیار پر دوام هستند . علت این دوام را میتوان در محدودیت بام آن و نفوذ کمتر برف و باران دانست . از طرف دیگر شکل مخروطی و استوانه ای آن عاملی مقاوم در برابر زلزله است . به صورتی که هنگام وقوع زلزله با جذب نوسانات رفت و برگشت نیروهای پرشی پایه از طراز کف تا تراز فوقانی خود از میزان نوسانات ناشی از زلزله کم می شود .
از نظر ظاهری مناره ها از پایین به بالا دارای یک " ساق " هستند که در فراز آن به یک طوق بر میخوریم که به آن " گلوگاه " مناره میگویند . در بالای گلوگاه قسمتی به شکل چتر قرار دارد که به آن " نعلبکی " میگویند . به بالاترین قسمت مناره هم " تاج " میگویند که اگر بخش " شالوده " به آن اضافه شود میتوان مناره را به پنج قسمت تقسیم کرد .
با توجه به اینکه اصفهان یکی از بزرگترین مراکز تمدنی گذشته ایران زمین بوده ( خصوصا در زمان سلجوقی و صفویه ) بیشترین تعداد مناره ها را که 17 عدد میباشد در خود جای داده است . وجود مناره ها عمدتا در کنار گنبد مساجد قرار دارد .
مناره ها در قدیم مورد توجه سیاحان و گردشگران بوده و در حال حاضر هم جذاب ترین بخش از لحاظ ارتفاع ، نوع و سبک معماری ، گره چینی و کتیبه و گچ کاری و کاشی کاری است . (1)
مناره های اصفهان
1) منار جنبان
موقعيت: خيابان آتشگاه
سال تاسيس: قرن 8 هجري
يك بقعه و دو مناره بر روي قبر عمو عبدالله از زهاد و صلحاي قرن هشتم هجري بنا شده است.
ويژگي خاص :
ايوان از نمونه بناهاي سبك مغول ايران است اما مناره ها در اواخر دوره صفويه به ايوان افزوده شده و با حركت دادن يكي از آنها هم مناره ديگر و هم تمام ساختمان به حركت در مي آيد. در سر راه اصفهان به نجف آباد قريه اي است كه آن را كارلادان مي گويند. امروز اين روستا جزئي از شهر اصفهان به شمار مي رود. در اين قريه بنائي وجود دارد كه مزار يكي از صلحا و زهّاد مشهور قرن هشتم هجري به نام عمو عبدالله كارلاداني است.
تاريخي كه بر فراز سنگ عمو عبدالله نوشته شده و سال 716 هجري را نشان مي دهد مبين اين نكته است كه اين عارف بزرگ در زمان سلطان (محمد خدابنده) ايلخان مسلمان مي زيسته است ايوان منارجنبان يكي از آثار تك ايواني دوران ايلخاني است اما برخي از محققين عقيده دارند كه مناره ها بعداً به ايوان مزبور افزوده شده است.

نكته اي كه باعث شهرت منارجنبان شده و هر مسافري را براي بازديد از آن ترغيب مي كند اين است كه حركت دادن يك مناره نه تنها مناره ديگر را به حركت در مي آورد بلكه تمامي ساختمان مرتعش مي شود. بسياري از معماران و مهندسان درباره جنبش مناره ها به اظهار نظر فني و مهندسي پرداخته اند اما برخي نيز مي گويند هيچ دليل منطقي براي تحرك مناره ها ارائه نشده است. جهانگرداني كه به نقاط مختلف دنيا سفر كرده اند در مشاهدات خود مناره هائي را معرفي كرده اند كه در نقاط ديگر جهان همين خصوصيت را داشته اند.
اما قدر مسلم اينكه منارجنبان اصفهان وجه تمايزي با ساير مناره هاي متحرك دارد و آن اين است كه گذشته از حركت مناره ها ساير قسمت هاي بنا نيز حركت مي كند. ارتفاع ايوان مقبره عمو عبدالله از سطح زمين بقعه 10 متر و ارتفاع هريك از دو مناره 5/7متر است. در اين ايوان مزار عمو عبدالله قرار دارد و راه صعود به بام و مناره ها نيز به وسيله درگاه كوچكي است كه با پلكاني مارپيچ به بام مربوط مي شود.
2) ساربان
زيباترين و بلند قامت ترين مناره اصفهان
موقعيت: خيابان سروش
سال تاسيس: قرن 6 هجري
از زيباترين مناره هاي عهد سلجوقي است. تزئينات آجري و كاشي كاري معرق به خط كوفي است . ارتفاع اين منار 54 متر است در سه طبقه و بدون پايه ساخته شده است.
يكي از مناره هاي مشهور اصفهان كه شباهت كلي با مناره مسجد علي دارد مناره ساربان است. مناره ساربان در سه طبقه و بدون پايه ساخته شده است. ارتفاع مناره 54 متر است كه از قسمت بخش پائيني،‌ بخش مياني و بخش فوقاني تشكيل شده است.مناره ساربان با آجر چيني برجسته و همچنين آجرهاي تراشيده و كاشيكاري معرق به سبك خط كوفي ريحان تزئين شده است.كتيبه هاي موجود در مناره ساربان سه عدد هستند كه با خط كوفي نوشته شده اند. اين كتيبه ها در زماني كه مورد بررسي يكي از محققين قرار گرفته سالم نبوده و عوامل جوي مانند سرما و گرما و تابش آفتاب اثر بسيار بر روي آن گذاشته بودند.به هر حال مفاد كتيبه اول كه با كاشي هاي آبي رنگ ساخته شده شامل عبارات مذهبي است.
در دومين كتيبه كه آن نيز به كاشي آبي مزين است، آيه 33 از سوره فصلت آمده است. (اين آيه در مناره سين نيز نوشته شده است). سومين كتيبه به خط كوفي مربع با آجر تراشيده بر زمينه اي از كاشي هاي آبي ساخته شده و در آن از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) و خلفاي راشدين ياد شده است. اين مناره تاريخ ندارد اما به دليل شباهت بي اندازه آن با مناره مسجد سين از نظر تزئينات و همچنين از لحاظ معماري و نحوه نگارش كتيبه ها سال ساخت آن بين سالهاي 525 تا 550 هجري قمري است.

3) مسجد امام
در مسجد امام اصفهان واقع در ميدان امام چهار منار بسيار زيبا ديده مي‌شود كه شاهكار معماري عصر صفوي است و از نظر كاشيكاري و تزئينات ديگر از شاهكارهاي هنري محسوب مي‌شود. دو منار آن كه در طرفين گنبد قرار دارد، هر كدام به ارتفاع 48 متر است. ارتفاع هر يك از دو منار ديگر كه در سر درِ مسجد قرار گرفته 42 متر است. نقوش اسلامي اين دو منار به صورت ختايي شطرنجي بر روي زمينة فيروزه‌اي مي‌باشد. هنر معماري اين منارها طوري است كه از قيصريه آنها را رو به روي هم مي‌بينيم.

4) مسجد علی (علیه السلام )
خوش تركيب ترين و سالم ترين مناره مرتفع شهر اصفهان
موقعيت: ميدان قيام محله هارونيه
سال تاسيس: قرن 6 هجري
اين مناره متشكل از سه بخش است كه از پائين به بالا نازكتر و كوتاهتر مي شود. ارتفاع مناره حدود 40 متر است. داراي 4 كتيبه به خط كوفي است كه سه كتيبه با كاشي و يكي با آجر تراشيده شده است.
جالبترين مناره موجود در اصفهان مناره مسجد علي است سياحان و جهانگردان و محققين بسياري در باره آن مطلب نوشته اند. مشهورترين آنها پيترو دولاواله،‌ ژان شاردن، اوژن فلاندن، پاسكال كُسْتْ، مادام ديولافوآ،‌ پرفسور هرتسفلد و ديگران مي باشند. به هر حال برخي از محققين اين مناره رفيع و زيبا را متعلق به هارون ولايت مي دانند، در حال حاضر اين مناره جزء مسجد علي است. اما آنچه محقق است اينكه اين مناره در زمان سلجوقيان ساخته شده است. مناره مسجد علي متشكل از سه بخش است. كه از پايين به بالا نازكتر و كوتاهتر مي شود ارتفاع مناره در حدود 40 متر است.
مناره مسجد علي داراي 4 كتيبه به خط كوفي مربع است. سه تا از اين كتيبه ها با كاشي آبي رنگ و چهارمي كه پايين تر از سه كتيبه ديگر است با آجر تراشيده ساخته شده است. در سه كتيبه اول عبارات مذهبي به صورت تكرار نوشته شده اما در چهارمين كتيبه آيه 16 از سوره آل عمران آمده است. سال ساخت مناره مسجد علي دقيقاً معلوم نيست. اما كارشناسان سال ساخت آن را بين سالهاي 515 تا 525 هجري قمري مي دانند.
5) چهل دختران
با هويت ترين مناره شهر اصفهان
موقعيت: خيابان سروش
سال تاسيس: 501 هجري(دوره پادشاهي سلطان محمد بن ملكشاه سلجوقي)
از نظر قدمت دومين مناره تاريخ داري است كه در ايران شناخته شده است. ارتفاع 24 متر كه با پايه جمعاً 29 متر است
تزئينات آجري است و به سه كتيبه مزين است كه دو تاي آن به خط كوفي و يكي به خط نسخ است.
مناره چهل دختران در محله جوباره قرار گرفته و از نظر قدمت دومين مناره تاريخ داري است كه در ايران شناخته شده است. اين مناره رفيع كه از آجر ساخته شده ميله اي مدور به ارتفاع 24 متر است كه با پايه جمعاً 29 متر ارتفاع دارد. مناره چهل دختران به سه كتيبه مزين است كه دو تاي آنها به خط كوفي و يكي به خط نسخ است.
اولين كتيبه كه به خط كوفي است شامل آيات 2، 3 و 4 از سوره طه است. كتيبه ديگر كه به خط نسخ است،‌ شامل عبارات مذهبي است كه قسمت هائي از آن محو شده است. سومين قسمت كه به خط كوفي است تاريخ 501 هجري را برخود دارد. اكثر پژوهشگران ارزش اصلي كتيبه‌هاي اين‌مناره‌را در خط نسخ آن‌ميدانند چرا كه اين ويژگي منار چهل دختران را منحصر بفرد كرده است.

6) دو مناره دارالضیافه
خوش نقش ترين دو مناره مظفري
موقعيت: خيابان كمال
سال تاسيس: قرن 8هجري
سبك تزئينات بنا آن را به دوره مغول مربوط مي كند .اين دو مناره تزئينات كاشي كاري نيز دارند و سر در مهمانسراي مشهوري بوده اند كه به امير يا پادشاهي در قرن هشتم تعلق داشته است .
در محله جوباره در طرفين كوچه اي كه از قديم به نام "حاج كاظم" معروف بوده دو مناره مدور قرار دارد كه داراي تزئينات مقرنس كاري هستند. سبك تزئينات بنا آن را به دوره مغول مربوط مي كند. كتيبه هاي اين دو مناره به خط نسخ است.
تحقيقات و بررسي هاي پژوهشگران در باره اين دو مناره بيانگر اين نكته است كه قدمت آنها به ربع اول قرن هشتم هجري مي رسد و بقاياي يك مجموعه بزرگ مي باشند كه در قرن چهاردهم ميلادي زمان حكومت سلطان محمد خدابنده معمور، برقرار و آباد بوده است.

7) باغ قوشخانه
يكي از ظريف ترين و پر تزئين ترين مناره هاي اواخر عهد ايلخاني
موقعيت: ميدان قدس خيابان زينبيه
سال تاسيس: قرن 8 هجري
وجه تسميه آن به باغ قوشخانه به مناسبت مجاورت آن با يكي از باغ هاي سلطنتي دوره شاه عباس اول صفوي است كه گويا بازهاي شكاري پادشاهان صفوي در اين باغ نگهداري مي شده اند .اين مناره روزگاري در بيرون از دروازه طوقچي قرار داشت. اين مناره در قديم يكي از دو مناره اي بوده كه در طرفين مسجدي به نام مسجد بابا سوخته يا مصلي قرار داشته و يكي از آنها از بين رفته است. علت آن كه اين مناره به نام باغ قوشخانه معروف شده اين است كه در دوره قبل از صفويان و هنگامي كه اصفهان مركزيت داشته و پايتخت بوده است در اين محل باغي بوده كه قوشهاي سلطنتي را در آن نگهداري مي كرده اند.
ارتفاع مناره در حدود 40 متر است و پلكان آن معمولي است. كتيبه مناره به شكل گردنبند است كه قسمتي از آن خراب شده و با خط نسخ و كاشي هاي معرق سفيد و لاجوردي و فيروزه اي تزئين شده است. با توجه به تزئينات و نحوه معماري زمان ساخت آن را مربوط به دوران مغول مي داند.
8) خواجه نظام الملک
اين منار بلند در محلّه دردشت قرار دارد و در نهايت انسجام و زيبايي ساخته شده است. اين منار به قدري رفيع است كه آن را ستون قبة آسمان مي‌نامند. اين منار يادگار دوران سلجوقي است.
9) ته برنجی
در محلّة سيد احمديان مسجد قديمي معروفي وجود دارد به نام مسجد محلّه. اين منار حدود هشتصد سال قبل در اين مسجد ساخته شده و چون پوششي از برنج، كف و قسمت تحتاني آن را پوشانيده به منار ته‌برنجي شهرت يافته است. از خصوصيات ديگر اين منار آنكه، برخي معتقدند چنانچه زنهاي عقيم به بالاي اين منار بروند و مراسم مخصوصي انجام دهند، پس از چندي باردار و صاحب فرزند مي‌شوند.
10) گلبار
اين منار كه به نام منار خواجه عالم نيز شهرت دارد در محلة سيد احمديان واقع شده و از نظر معماري بسيار جالب توجه است. مي‌گويند اين منار را شاگرد معمار اصفهاني، پنهان از استاد خود كه در هارون ولايت مشغول ساختن منار ديگري بوده، ساخته است. شاگرد دو راه پله در منار ساخته و يكي از راهها را از نظرها مخفي نموده است، پس از پايان كار، استاد جهت نظارت آن مي‌آيد و به اتفاق شاگرد، بالاي منار مي‌رود. در بازگشت شاگرد بعد از پلة چهارم از راهرو مخفي پايين مي‌آيد و به كار مشغول مي‌شود. هنگامي كه استاد او را پايين منار مي‌بيند، تعجّب مي‌كند و پس از اطلاع از جريان كار، شاگرد را مورد تشويق قرار مي‌دهد. ميان مردم در مورد بناهاي تاريخي يا برخي پديده‌هايي كه غيرقابل درك باشند افسانه‌هاي زيادي رايج است. مثلاً مردم اصفهان معتقدند گنج خسرواني زير اين منار دفن است و ماري به بزرگي يك گوسفند كه طلسم شده، از آن محافظت مي‌كند.
11) مسجد شعیا
در شمال غربي امامزاده اسماعيل و در حاشيه شمال شرقي خيابان هاتف مسجد شعيا قرار دارد. در يكي از ديوارهاي اين مسجد پايه بلند و هشت ضلعي اين مناره قرار گرفته است. ساختمان مناره متعلق به عهد سلجوقيان است و به احتمال زياد در قرن ششم هجري ساخته شده است. به اين مناره مدور در ارتفاع 3/5 متري بعد از پايه بعداً گلدسته اي اضافه شده است. مناره مسجد شعيا از آجر است و فاقد كتيبه يا تزئينات ديگر است. مناره مسجد شعيا به لحاظ در برداشتن آجركاري دوران سلجوقي از اهميت برخوردار است.
12) مسجد جمعه
در مسجد جمعه اصفهان دو منار بلند و زيبا وجود دارد. هر دو كاشيكاري هستند و در قسمت در ورودي قرار دارند. اين منارها در زمان سلاجقه ساخته شده‌اند.
13) هارون ولایت
همان طوري كه خود هارون ولايت از نظر معجزه داستانهاي شنيدني دارد، اين منار زيبا و رفيع را نيز صاحب كرامت مي‌دانند! اين منار به دستور سوگلي شاه اسماعيل ساخته شده است. بالاي اين منار دو سنگ آسياي بزرگ به جدار آن چسبيده است كه بندبازها آن را بالا برده و در كنگره‌هاي منار نصب كرده‌اند.
14) شاخ
اين منار در محلّة دردشت واقع است. منار در وسط ميداني قرار دارد كه اطراف آن دكانهايي ساخته شده است. محيط اين منار بيست پا و ارتفاع آن شصت پاست. اين منار از آجر و آهك ساخته شده است. قسمت بالاي منار تا پايين آن پوشيده از كلّة شكار مي‌باشد. اين منار عجيب يادگار يكي از شكارهاي شاه اسماعيل يا شاه طهماسب صفوي است.
15) دشتی
اين منار در جنوب شرقي اصفهان بنا شده و مربوط به عهد مغول بوده است. در سال 1294 هجري اين منار را خراب كردند و آجرهايش را صرف ساختن كاروانسرايي در همان محل نمودند.
16) شیخ مسعود
در محلّة دردشت، قبرستاني وجود داشت به نام شيخ مسعود كه بقعه و آرامگاه او در آن گورستان بوده است. آن قبرستان دو منار بلند داشته كه از بين رفته، محل اين قبرستان در نزديكيهاي طوقچي كنوني است.
17) مسجد سین
قريه سين از روستاهاي بخش برخوار است كه در 6 كيلومتري شمال گز واقع شده است در اين قريه مسجدي است كه با مناره اش مربوط به زمان سلجوقي است. اين بنا قديم ترين بناي اسلامي داراي تاريخ با نماي كاشيكاري است كه تا كنون در ايران شناخته شده است. مناره سين از نظر فنون به كار رفته در ساختمان شباهت بسياري با مناره غار دارد. براين مناره دو كتيبه به خط كوفي نقش شده است. يكي بر بالاي منار با كاشي آبي و ديگري در پايين با آجر تراشيده.
مفاد كتيبه اول آيه 33 از سوره فصَلت مي باشد. اما در كتيبه دوم نام باني مناره به نام ابواسماعيل محمد بن الحسين بن علي بن زكريا و تاريخ 526 هجري قمري آمده است. يكي از محققين و پژوهشگراني كه در باره مناره هاي ايران تحقيقات جامعي كرده در باره تاريخ اين مناره مي نويسد : "اين تاريخ قديمي ترين تاريخي است كه تا كنون بر بنائي ايراني با تزئينات مينائي رنگ كشف شده است."
18) زیار
با پنج مقطع متمايز ساختاري از عصر سلجوقي
دهكده زيار در 33 كيلومتري مشرق اصفهان و در ساحل جنوبي زاينده رود واقع شده است. مناره زيار بر روي تكه پايه آجري و هشت گوشه در سه طبقه بنا شده است. دو طبقه فوقاني مناره با استفاده از شيوه قطار بندي تزئين شده است، در پايه مناره مسجدي وجود داشته كه اثري از آن در دست نيست.
مناره زيار تنها نمونه مناره هاي سه طبقه اصفهان است كه تغييرات كمتري در آن راه يافته است ارتفاع مناره بيش از 50 متر است.منار زيار فقط يك كتيبه دارد كه در آن آيه 33 از سوره فصلت به خط كوفي نوشته شده است.
از نظر قدمت با توجه به شباهت آن با مناره ساربان و همچنين با در نظر گرفتن نوع تزئينات آن مربوط به سالهاي 550 تا 688 هجري است. اما اين تاريخ نمي تواند دقيق باشد.
19) گار با دو دستگاه پله
دهكده گار كه مردم محل آن را جار تلفظ مي كنند در 22 كيلومتري مشرق اصفهان در ساحل جنوبي زاينده رود واقع شده است.
اين مناره ميله اي است مدور و منفرد كه مصالح آن آجر است و بر پايه اي 8 ضلعي بنا شده است. منار غار فاقد تزئينات بوده و ملات به كار گرفته شده مخلوطي از گچ و ماسه است. در قسمت فوقاني 4 ضلع پايه كتيبه اي به خط بسيار ساده است كه شيوه نگارش آن همان سبكي است كه در اواخر قرن پنجم و نيمه اول قرن ششم هجري در اصفهان معمول بوده است. مضمون اين كتيبه كه به زبان عربي است اين است كه مناره به دستور سيد الرؤساء القاسم بن احمد بن اباالقاسم در تاريخ 515 ساخته شده است. خطوط بدنه مناره بر زمينه شطرنجي آجري جمله الملك لله تكرار شده است.
20) برسیان
اين مناره يكي از قديم ترين مناره هاي ايران است كه در ميان مناره هاي اصفهان كه داراي تاريخ هستند سومين اثر به حساب مي آيد.
روستاي برسيان بر ساحل شمالي زاينده رود و در شرق اصفهان قرار گرفته است. اين مناره به شكل ستوني مدور است كه با آجر و ملات گچ ساخته شده است. مناره سكو پايه ندارد. قطر منار در سطح زمين 75/5 متر و ارتفاع آن 55/34 متر است. پلكان مارپيچ مناره از داخل مسجدي شروع مي شود كه بعدها ساخته شده است. مناره برسيان فاقد كاشيكاري است. تزئينات اين اثر به "هزارباف" معروف است كه با آجر نقوشي به شكل لوزي هايي مي سازند كه به مربع نزديك است.
كتيبه اين مناره به خط كوفي است كه آيه 76 از سوره حج با تاريخ 491 هجري قمري درآن آمده است. اكثر كارشناسان و محققين شيوه آجر چيني اين مناره را يكي از بهترين نمونه هاي صنعت آجر چيني دوران سلجوقي در قرن پنجم مي دانند.
21) رهروان
نزديك ترين مناره منفرد خارج از شهر اصفهان
در 6 كيلومتري شمال شرقي اصفهان روستاي رهروان يا راهروان واقع شده است. مناره اي كه به همين نام ناميده مي شود در ميان مزارع اين روستا قرار دارد. اين منار بر روي تك پايه اي كوتاه، مربع و آجري در دو طبقه برپا شده است. اين مناره در حدود 30 متر ارتفاع دارد.
از نظر قدمت سال ساخت آن دقيقاً معلوم نيست. اما بررسيهاي محققين و كارشناسان،‌ تاريخ بناي آن را به بعد از مناره هاي مسجدعلي و ساربان و زيار مربوط ميكند. كتيبه اي به خط نسخ به كاشيهاي آبي قسمت فوقاني مناره رهروان را تزئين كرده است.مفاد اين كتيبه جمله (لااله الاالله، محمدرسول الله مخلصاً) مي باشد.
22) گز
اين منار در منطقة برخوار اصفهان قرار دارد و يادگاري از دوران سلاجقه است كه در قرن ششم ساخته شده است.

پی نوشت :
(1) برگرفته از روزنامه اصفهان زیبا 05/06/1386

منبع : http://www.isfahan.ir