شناخت فلسفه تاریخ در قرآن
نويسنده:میرزا محمد مهرابی
بینش تاریخی شهید صدر
نوع شناخت یک مکتب از جامعه و تاریخ، و طرز برداشت از آن دو، نقش تعیین کننده ای در ایدئولوژی آن مکتب دارد . از این رو ضرورت دارد در متن جهان‌بینی اسلامی، طرز نگرش اسلام به جامعه و تاریخ روشن گردد.
از آنجا که در طول زمان‌های متمادی ،تاریخ به عنوان یک ابزار مناسب در جهت تحقیر و یا تعظیم ملتها واشخاص، بازیچه دست موذیان و طواغیت بوده است و از آن سوء استفاده می کرده اند ! بجا است که به عنوان یک منبع و ماخذ، مورد شناخت و تجزیه و تحلیل قرار گیرد، تا حقیقت امر روشن گردد، و افرادی باید باشند که با بینش عمیق و درک صحیح، این گره را گشوده، و راه را برای درک حق آسان سازند . از طرفی چون تاریخ، سرگذشت گذشتگان است، و گنجینه‌ای از جواهر صفات سابقین و سفینه ای برای لاحقین و مرآتی جهان نما است ، باید آموخته شود، و این آموختن باید با واقعیت تاریخی و تحلیل همراه باشد ، اما دانستن واقعیت تاریخی با تحلیل وفلسفه کافی نیست؛ بلکه شناخت وتفکر وعقل ودرایت هم لازم است .یعنی وقا یع تاریخی، اطلاعات و معلوماتی را در اختیار آدمی قرار می‌دهد که قوه هوش وادراک وی درباره آن به تفکر می پردازد، وعقل و درایت او قبل از هر گونه تصمیم‌گیری، درباره آن تامل می کند.
شهید سید محمد باقر صدر (کاظمین 1400-1350ه.ق)یکی از دانشمندان فیلسوف وفقیه اسلامی است که در زمینه تاریخ وقوانین حاکم بر آن سخن به میان آورده است .وی با درک عمیق و شناخت صحیح و ذهن نقادانه به این امر پرداخته، و تلاش‌های او در باره معارف تاریخی وفلسفه آن، راه گشای مشکلات گردیده است؛ مقاله حاضر به برخی از آنها می‌پردازد.
بینش تاریخی صدر، از قران و نهج االبلاغه واحادیث و سنت نشات گرفته، وتاریخ را با روشی علمی و فلسفی بیان نموده است. سید محمد باقر صدر ضمن تألیفات گوناگون از قبیل «فلسفتنا»، «اقتصادنا»، «فدک فی التاریخ»، «ماذاتعرف عن الاقتصاد»، « الانسان المعاصر و المشکله الاجتماعیه»، «البنکا للاربوی فی الا سلام »، « المدرسه القرآنیه » و ... می‌رفت تا با ژرف نگری خود، خلا فکری موجود در اندیشه مصلحان اسلامی، به خصوص تحلیل کردگان دانشگاه و حوزه را پر کند . اما دیدار معشوق فزونی یافت و به دیدار حق شتافت و ما از این فیض عظیم محروم گشتیم. امید است دوست‌داران و شاگردان خلف او نگذارند چراغی را که او روشن نموده به خاموشی گراید.
استاد علامه مباحث خود را پیرامون شناخت سنت های تاریخ و قوانین آن در قرآن، طرح و ضمن پاسخ به آنها به پاره ای از مکاتب مادی و الحادی اشاراتی نموده، و ضعف‌های آنان را بررسی کرده و مورد انتقاد قرار داده است .
1 . آیا پژوهش در قوانین تاریخی یک بحث علمی است ؟ نظر قرآن در این باره چیست ؟
2 .آیا حرکت و تحول تاریخ بشر، از قانون خاصی تبعیت می کند ؟
3 . نیروی محرک تاریخ کدام است ؟
4. نقش انسان در صحنه تاریخ چیست ؟
5. دین و انبیا چه نقشی در حرکت تاریخ دارند؟
با وجود اختلاف بزرگی که میان علوم ریاضی و طبیعی ، یا میان علوم گوناگون داخل این مقولات، مشهود است، می‌توان به تمایز اساسی میان علوم و تاریخ قائل شد . به سبب همین تمایز گمراه کننده است که تاریخ و شاید هم به اصطلاح علوم اجتماعی را علم می‌خواندند ایراداتی هم که مطرح می‌شود به اختصار عبارتست از :
1 . تاریخ منحصرا با یکتا و علم با کلی سر و کار دارد .
2 . تاریخ درس نمی دهد .
3 . تاریخ قادر به پیش بینی نیست .
4 . تاریخ از آنجا که انسان خود را بررسی می کند ، الزاما ذهنی است .
5. تاریخ بر خلاف علم، پای مسایل مذهبی و اخلاقی را به میان می کشد.
در نتیجه بسیاری از صاحبنظران فلسفه علم، بر آن شدند که اصول علوم انسانی را از طبقه بندی علوم تجربی خارج کنند و در مرتبه‌ای فروتر از علم محسوب دارند . آنچه اینان عمدتا به عنوان دلیل موجه خود ذکر کرده اند چنین است:
در اینگونه معارف، « انسان » در آن واحد هم مطالعه کننده و هم مطالعه شونده است، و هیچ گاه نمی تواند نسبت به خویش بی طرف و خنثی و از تاثیر دیدگاه‌های ارزشی خود بر کنار باشد . به همین دلیل، هیچ نوعی از آن تعارض‌ها در مورد علوم طبیعی ظاهر نگردیده؛ در حالی که علوم انسانی، مملو از این همه تناقض‌های اساسی لا ینحل می باشد. به همین دلیل، «علم تاریخ» را ضعیفتر ین علوم انسانی ذکر کرده اند ، چرا که متعلق شناسایی آن وجود خارجی ندارد و لذا محقق ناگزیر است به برخی بقایای مکتوب و غیر مکتوب هر دوره – که اغلب نسبت به کل مجموعی عناصر آن عهد بخش بسیار حقیر و ناچیز است – تمسک جسته و هیات مجموعی آن دوران را بازسازی کند . تا سپس بتواند یک موضوع جزئی و مشخص را در زمینه کلی مزبور به طور علی تبیین کند . واضح است هنگامیکه آن دسته از علوم انسانی که مستقیما با متعلق شناسایی حی و حاضر خود در ارتباط هستند ، نتوانند دستاوردی در خور شان « علم » داشته باشند ، « علم تاریخ » که نه فقط فاقد موضوع زنده و بالفعل ، بلکه واجد آثار و بقایای بسیار محدود و ناقص و مشکوک است ، نمی تواند هیچ محلی از اعراب داشته باشد .
تعدادی هم نه تنها تاریخ را علم نمی‌دانند؛ بلکه آن را فاقد ارزش و فایده می دانند:
این نکته که بسیاری از حوادث تاریخ، جز تکرار وقایع یا یک رشته تصادف و اتفاق، به نظر نمی‌آید، دستاویز عمده ای برای کسانی بوده است که اشتغال بدان را کاری بی فایده و ملال انگیز دانسته اند و معتقدند : موضوع تاریخ عبارت از حوادثی است که در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون تکرار می شوند.عده‌ای تاریخ را اطلاعات ناقص و دروغینی از مسایل و وقایع معدوم و بی ثمر میدانند، که هم بی‌اساس و هم غیر ممکن است.
شهید صدر این مطلب را از نظر قرآن بررسی نموده ، می فرماید: برخی اشخاص چنین می پندارند که پژوهش در قوانین تاریخی، یک بحث علمی است؛ همان‌طور که تحقیق درباب قواعد فیزیکی و حیاتی ، نباتی، فلکی و غیره درقلمرو علم است. ولی قرآن کتاب هدایت است، نه کشفیات علمی . نه قرآن کتاب درسی است و نه محمد صلی الله علیه و آله پیامبر اسلام، معلم است که به عده ای متخصص یا فرهنگی درس بدهد . این کتاب فقط برای این نازل شده است که مردم را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی ببرد . و مسایل مربوط به فیزیک و شیمی و گیاه و جانور شناسی را از آن خواست . درست است که در جای جای قرآن ، به همه این موارد اشاراتی شده؛ ولی این امر صرفا برای اشاره به بعد الهی و نمودن آثار قدرت خدایی در عالم آفرینش است؛ نه تعلیم دانش‌های مزبور.
آری، گاه حقایقی در قرآن مطرح شده که علم پس از صدها سال به کشف آن دست یافته است. قرآن نخواسته است خود را جایگزین قدرت خلاق انسان کند، بلکه خواسته تا استعداد های او را بارور و او را در راه درست، رهبری فرماید و نیروهایی بالقوه را به فعل برساند . اما در پاسخ اینکه برخی تصور کرده یا گفته اند : قرآن صرفا کتاب هدایت است، نه کشفیات علمی، و اکر بنا باشد چنین کتابی داخل این مسایل شود، به صورت کتاب درسی و تخصص در می آید و دیگر برای نوع بشر جنبه ارشادی ندارد، می‌گوییم درست است که قرآن نخواسته قدرت ابداع و رشد و خاصیت پژوهشگری بشر را فلج کند؛ ولی میان قلمرو تاریخی و سایر قلمروهای هستی، تفاوت جوهری و اساسی وجود دارد.
در این زمینه شهید مطهری می فرماید : بدیهی است که اسلام ن مکتب جامعه شناسی و نه فلسفه تاریخ است. در کتاب آسمانی اسلام هیچ مطلب اجتماعی یا تاریخ با زبان معمول جامعه شناسی یا فلسفه تاریخ مطرح نشده است . همچنان که هیچ مطلب دیگر : اخلاقی، فقهی، فلسفی و غیره با زبان معمول و در لفافه اصطلاحات رایج و تقسیم بندی‌های مرسوم بیان نشده است. در عین حال مسایل زیادی از آن علوم، کاملا قابل استنباط و استخراج است.
به عبارتی: تاریخ، فقط وقایع جزیی است و از این وقایع نمی شود اصول کلی استخراج کرد.
در این رابطه آقای والش در مقدمه ای بر فلسفه تاریخ خود می گوید : آیا اساسا برای تاریخ و رویدادهای آن می توان به قانونی قایل بود و اگر می‌توان آن قوانین کدامند؟
در این باره اختلاف نظر هست. عده‌ای معتقدند که حرکت و تحول تاریخ بشر از قانون خاصی برخوردار است که به پوزیتویسم (psitivism) یا اثبات گرا معروفند.
چنی آمریکایی مورخ اثبات گرا می‌گوید: تاریخ انسان، شبیه حرکت آسمانی است که طبق قوانین تغییر ناپذیر و مستقل می‌گردند و رفتار آنها مانند قانون جاذبه یا تکامل طبیعی اجتناب ناپذیر است او می‌گوید: تاریخهای جامعه از چند قانون پیروی می کنند : توالی ، تغییر پذیری ، استقلال ، توافق میان مردم و پیشرفت اخلاقی.
عده‌ای دیگر برای تاریخ هیچ‌گونه قانون قائل نیستند و نسبت به آن احساس بد بینی ، ( pessimism) دارند. محقق برجسته جهان باستان از مردم آلمان می نویسد : من طی تحقیقات چندین ساله ام نتوانسته ام هیچ قانون تاریخی را کشف کنم، و در تالیفات مورخان دیگر نیز تاکنون دست نیافته‌ام.
پوپر از کسانی که دنبال پیدا کردن قانونی بر تبیین حرکت تاریخ هستند ، انتقاد می کند و می گوید : این امید که روزی بتوانم قوانین حرکت اجتماع را بیابم، به همان صورت که نیوتون قوانین حرکت اجسام مادی را یافت ، چیزی جز نتیجه همین بد فهمی‌ها نیست؛ چون هیچ حرکت اجتماعی نیست که از هر جهت مشابه با حرکت اجسام مادی باشد؛ بنابر این چنین قوانینی وجود ندارد.
اما دانشمندان اسلامی که نظریاتشان نشات گرفته از قرآن و احادیث است می گویند : یک سلسله قضایای شرطی به عنوان سنن الهی بر تاریخ حکومت دارد و نمی شود قوانین حاکم برتاریخ را انکار کرد ، و آیات قرآنی بر این امر دلالت دارد .
شهید مطهری در کتاب فلسفه تاریخ می گوید : آنچه مسلم است این است که برای تاریخ تا حدودی قوانین کلی می شود کشف کرد و تا حدودی قوانین کلی ، از تاریخ می توان درس آموخت و تا حدودی همان قوانین کلی پیش بینی هم می توان کرد.
شهید صدر این مطلب را از قرآن بررسی نموده و معتقد است: همان‌گونه که پدیده های تاریخی هم قواعد و سنن مخصوص به خود دارد، قلمرو تاریخ مانند هر قلمرو دیگر مملو از پدیده های گوناگون است. همان‌گونه که ستاره شناسی ، گیاه شناسی یا فیزیک از پدیده های مختلف تشکیل شده است ، در هر یک از این زمینه ها برای پدیده‌های گوناگون، قواعد و قوانینی وجود دارد.
وی می گوید : در قرآن به طور آشکار ملاحظه می شود که تاریخ، سنت‌ها و قوانینی دارد و صحنه های تاریخ به وسیله قوانین و سنن مربوط به خود ، آباد و سر سبز است؛ همان‌گونه که دیگر صحنه های جهان هستی نیز عموما توسط قوانین و سنن ویژه آنها آبادان و برپاست . . در برخی آیات، همین معنا به نحو کلی آمده یعنی مدلول کلی و عمومی آنها این است که تاریخ دارای سنت ها و قوانین ویژه خود است . دسته ای دیگر از آیات در سطح عرضه و ارائه موارد مصادیق و نمونه هایی از آنها که حاکم بر خط و سیر تاریخ انسان است مشخص می کند و بالاخره در موارد این حقیقت به سبک و سیاقی و به گونه تئوری آمیخته با مصداق خارج بیان شده است .
آری این‌چنین است: قرآن تاریخ بشری را دارای سنن و قوانین می‌داند؛ ولی هیچ‌گاه مانع استعدادهای بشر هم نگردیده است انسان اگر تلاش کند به نتیجه مطلوب می رسد و الا فلا «وان لیس للانسان الا ما سعی» (النجم / 39). حال که تاریخ، قانون دارد و چیزی که قانون دارد علمی است و زمانی که علمی شد پس تصادفی نیست ، برخلاف نظر کسانی که می گویند: «فلسفه تاریخ» باید از این اندیشه آغاز شود که قانونی بر تاریخ حاکم است؛ حتی اگر این تصادف باشد.
به هر حال « فلسفه تاریخ » به قانونمندی تاریخ اعتقاد دارد. تاریخ، هویتی حقیقی است، نه اعتباری. این هویت حقیقی مستقل از جایی آغاز کرده است؛ از طریقی می گذرد ، و سر انجام هم به مقصدی می رسد . فلسفه تاریخ می خواهد نشان دهد که این رفتن و بالیدن چگونه صورت می‌گیرد؟ و آن نقطه نهایی که بار انداز تاریخ است کجاست؟ و چگونه می‌توان ازمنزل کنونی واپسین را، ولو به ابهام و اجمال - تصور کرد؟ و آیا گذر از منازل و مراحل گوناگون تاریخ اجتناب ناپذیر است یا چاره پذیر؟ بالاخره محرک حرکت تاریخ کدام است؟ فلسفه تاریخ می پذیرد که حرکت قانونمند است و کشف آن قانونها برای ما میسر است و مجموع تاریخ به طرق علمی تفسیر پذیر است.
الف) عده ای قائلند: فرد تاریخ دنیا را نساخته؛ بلکه نژادها وجنسیت‌ها آن راساخته است. جنسیت را نیروی محرک و موتور تاریخ میدانند.
ب) نظریه دیگر:محیط و عوامل جغرافیایی وطبیعی، تاریخ را ساخته و عوامل محرک تاریخ هم عوامل جغرافیایی و طبیعی است (از جمله آنها منتسکیو، صاحب روح القوانین است).
ج) گروهی که طرفدار قهرمانان هستند ،می گویند :تحولات تاریخ و حرکت آن توسط قهرمانان صورت می گیرد.د) در لابلای سخنان بعضی مسلمانان هست که همه چیز به قضا و قدر الهی بستگی دارد لذا مشیت الهی را عامل تحولات تاریخ میدانند.
هـ) آنچه از همه بیشتر به چشم می خورد و نمایان است، نظریه کارل مارکس بنیان گذار مارکسیسم است. او می‌گوید: اقتصاد تاریخ را به وجود آورده واقتصاد هم ابزار تولید است و آنچه موجب حرکت تاریخ و سازنده تاریخ است. عامل واحد، یعنی عامل اقتصادی است که نیروی محرک تاریخ است، و این نظریه به ماتریالیسم تاریخی معروف است که براساس آن، اقتصاد زیربنای جامعه‌ها است و فرهنگ ادبیات، آداب، رسوم، ملتها، ایدئولوژی،عقاید ،ادیان ، مذاهب، زمینه اقتصادی دارند .اگر مشکل اقتصادی حل شود، تمام این مسایل خود به خود حل می شود. اینان معتقدند: اقتصاد ریشه است؛ ولی فرهنگ واخلاقیات ومعنویات و...ساقه، شاخه و برگ می باشند.
البته جوابیه‌ها و نقدهایی بر این نظریه‌ها به خصوص نظریه مارکس، از طرف دانشمندان و فیلسوفان تاریخ ارایه شده که بعضا به آنها اشاره شده است.
تمام دنیای تاریخ ،شناختنی وپیش بینی کردنی نیست ،هر چند درباره یکایک وقایع آن می‌توان ارتباط‌های علت ومعلولی و نقش‌ها و ا رتباط‌های انگیزه ای و اوضاع واحوال را بررسی کرد ودریافت. شناختن ا ین ارتباط‌ها درباره وقایع جزیی هرگز این امکان را به ما نمی دهد که بتوانیم تمام تاریخ را بشناسیم . نادرستی علم کل درباره تاریخ از اینجا پیداست که مدعیان این علم، منشا همه وقایع وامور راعلتی واحد میدانند .بدین معنی که یا برای یکی از علل (مثلا عامل اقتصاد) جنبه مطلق بودن قایل می‌شوند، و یا جریانی واحد را که گمان می برند به کنهش راه یافته اند ،به همه وقایع و امور تسری می دهند.
پرونده تاریخ پر از نمونه هایی است که با نظریه مارکسیسم تناقض دارند؛ چرا که عشق به میهن یا ملت یا وابستگی به دین، بسیار نیرومندتر از انگیزه اقتصادی ومادی صرف بوده است.
پروفسور الکساندر گری ملاحظه بسیار با اهمیتی دارد. او می نویسد : « جز عده ای انگشت شمار، کسی منکر این نکته نیست که اگر تاریخ بخواهد فراگیر و همه جانبه باشد، می‌تواند در صفحات خود حتی همه مشخصات انبار نگهداری خوراک آشپزخانه را هم ثبت کند. اما در تاریخ، چیزهای زیادی غیر از عوامل اقتصادی نیز می توان یافت. انسان زندگی خود را تنها به این محدود نمی‌سازد که روی شکم خود بخزد؛ زیرا در شور و دوستی و ابهامات ، محرکهای بسیاری می توان یافت که انسان را به عمل وا می دارند و هرگز اقتصادی هم نیست؛ اما در عین حال برشرایط اقتصادی تاثیر می گذارد . از همه اینها بالاتر، به دشواری می توان تاثیر ذهن را با آن همه نتایج عمیق و دامنه دار که بزرگ‌ترین انواع تأثیر در جهان بشمار می‌آید. به‌گونه‌ای اقتصادی تفسیر نمود . اگر فرض کنیم که می توان چگونگی ظهور دانته (Dante) و محمد صلی الله علیه و آله و کالوین (alvin و مارکس و لوید جرج روبی، ( Gerge bey) را واقعا تفسیر کرد ، باز مساله سخت دشوار تری باقی خواهد ماند وآن این است که تفسیر کنیم این شخصیت ها که یک مرد بزرگ چگونه یاران همدل و همزبان خویش را می یابد یعنی کسانی که ممکن است تاثیر او را به اینجا و آنجا در بخش های مختلف جهان انتقال دهند.
شهید مطهری در فلسفه تاریخ خود عوامل محرک تاریخ را یعنی ؛ عامل تحول تاریخ ، اثر نوابغ در حرکت تاریخ ، تاثیر عوامل محرک تاریخ در یکدیگر ، عامل جغرافیا و حرکت تاریخ، توجیه اقتصادی تاریخ ... را بر شمرد و پس از توضیح و تبیین آنها ، اسلام و قرآن را در این زمینه جویا می شود.
شهید صدر در این زمینه ، ، به چندین نظریه مطرح شده در زمینه عامل اصالت در نیروی محرک تاریخ اشاره می کند . پس از بیان و روشن کردن نظریات، به نقاط ضعف آنها می پردازد. و سپس با استفاده از قرآن وسنت، رد آنها را اثبات کرده و در ادامه، نظریه اسلام را تبیین می کند . این مطلب را شهید در «اقتصادنا» به وضوح روشن می سازد که اسلام نیروی محرک تاریخ را خود انسان و اراده او می‌داند. وی با تالیف و تدریس این کتاب، دو هدف عمده را دنبال می کند: یکی رد ماتریالیسیم تاریخی، و دیگر، تدریس و تفهیم اقتصاد اسلامی.
به گفته « کوژه»:پدیده شناسی روح، توصیف انسان از لحاظ پدیده شناسی است و موضوع آن عبارتست ازانسان به عنوان یک پدیده وجودی؛ یعنی انسان بدان‌گونه که پدیدار می شود.ولی انسان وجود مادی بی روح و بی اراده نیست . اگر تاریخ را به خانه‌ای تشبیه کنیم، انسانها تنها خشتهای این خانه نیستند؛ بلکه معمار و سازنده آن نیز هستند . وانگهی خانه برای آنان ساخته شده است و آنان در این خانه زندگی می‌کنند و می‌اندیشند و درپیکر و هوای خانه را می‌بینند و حس می کنند . گروهی از انسانها هستند که در ساختن این خانه شرکت نمی‌جویند. اینان روشنفکران مسلک پردازند که به جای فلسفه به مسلک (ایدئولوژی) دل می بندند، یا مسلک را به جای فلسفه می گیرند و وانمود می کنند . ولی کسانی که در ساختن خانه، دستها و مغزهای خود را به کار می‌اندازند، درجریان کارذهن و احساس و روی هم رفته نهادشان، دگرگون می شود وهمراه آن دانش وآگاهی ایشان فزونی می یابدتا سرانجام به فلسفه و علم مطلق می رسند.
استاد مصباح می گوید : پاره ای معتقدند: معنای قانونمندی جامعه یا تاریخ، جز این نیست که پدیده های اجتماعی و حوادث تاریخی بی علت و تصادفی نیست؛ بلکه معلول عللی است که توسط آنها تبیین و تفسیر می شود . پدیده های اجتماعی و حوادث تاریخی مانند هر نوع پدیده و حادثه دیگر، تابع اصل علیت و مشمول نظام علی و معلولی است ؛ نهایت آنکه در پدیده ها و حوادث انسانی و اختیاری همواره یکی از اجزای علیت تامه ، اراده خود انسان است . از این رو ، در عین حال که جهانشمولی اصل علیت پا برجاست و « الشی مالم یجب لم یوجد » نه می توان پذیرفت که حتی با آگاهی کامل از قوانین اجتماعی و تاریخ پیش بینی قطعی آینده جامعه و تاریخ امکان پذیراست و نه می توان قبول کرد که افراد انسانی محکوم جبر اجتماعی یا تاریخی اند . در حقیقت آدمیان در جامعه و تاریخ آزادی کامل دارند و حتی می توانند بر خلاف مسیر جامعه و تاریخ حرکت کنند یا از این مهمتر ، مسیر جامعه و تاریخ را دگرگون سازند .
این رای سوم رای مقبول ماست . به همین دلیل باید چند کلمه ای در نقد و رد رای نخست که همه فعالیتهای آدمی را در جامعه و تاریخ جبری می پندارد ، ورای دوم که برای انسان دو قسم فعالیت ، یکی جبری و دیگری اختیاری قائل است ، بیاوریم . آنچه وجه اشتراک این دو رای است، این است که بشر لا اقل در برخی از کارهایش تسلیم جبر یا تاریخ است . ما نقد و رد خود را متوجه همین وجه اشتراک می کنیم.
شهید صدر ، همان‌گونه که در گذشته بیان شد، معتقد است که قوانین و رویداد های تاریخی با اختیار و اراده انسان منافات و رویا رویی ندارد، و انسان آزاد آفریده شده و می تواند با کمال اختیار، تاریخ ساز باشد و حتی می‌تواند بر خلاف جریان تاریخ حرکت کند . وی اثبات می کند که قرآن به بهترین نحو بین جبر و اختیار، آشتی بر قرار نموده است .
از نظر قرآن، سنت‌های تاریخ دارای طبیعت و سرشت علمی است؛ زیرا همان رابطه کنش و واکنش که از ویژگیهای هر قانون علمی است ، در قوانین و سنن تاریخ نیز جاری است.
همچنین از نظر قرآن، سنت‌های تاریخ دارای طبیعت و سرشت خدایی و ربانی است؛ چرا که نمایانگر حکمت و حسن تدبیر خداوند بر کل صحنه‌های تاریخ است، و بالاخره قرآن، سنت های تاریخ را قرین طبیعت انسانی می داند؛ چون آن را جدای از انسان و نقش مثبت او نمی انگارد ، و آزادی ، اراده و اختیار را در وجود انسان تعطیل نمی کند . بلکه در صحنه تاریخ هر چه بیشتر و قوی‌تر بر مسئولیت او تأکید می‌ورزد.
شهید صدر روش سنت های تاریخی در قرآن را دسته بندی کرده و برای هر دسته آیاتی را ذکر می نماید.
آیاتی که چهره کلی سنت تاریخ را می نمایاند : « لکل امه اجل اذا جاء اجلهم فلا یستاخرون ساعه و لا یستقدمون » ( یونس / 49 ) « هر امتی دارای اجل و وقت و زمان معینی است که چون آن زمان فرا رسد دیر و زود نخواهد شد » در اینجا خطاب قرآن به جمع است نه فرد.آیاتی که سنت تاریخ را در قالب مصداق مطرح می کند ، که این خود به گونه های زیر بیان شده است .
الف – سنت های ملل پیشین : « قدخلت من قبلکم سنن ... » ( آل عمران / 137 )
ب – سنت تاریخ استثنا ندارد .
ج – مبارزه پیامبر با خوشگذرانان
د – از عدالت تا رفاه اجتماعی .
شهید صدر از مقایسه آیات، سه حقیقت را در زمینه قوانین تاریخی بیرون می کشد و آنها را تبیین می کند: 1- قانون تاریخ، کور کورانه و اتفاقی نیست؛ بلکه عمومیت دارد و در حالات عادی غیر قابل تخلف است. 2- قوانین تاریخ جنبه خدایی دارد و به الله پیوند خورده است 3- جبر و قوانین تاریخ و هستی با اختیار واراده انسان منافات ندارد واین پندارکه : اگر جبر تاریخ و قوانین هستی بر ما حاکم است، دیگر برای انسان اختیار معنا ندارد، و اگر انسان به تمام معنا آزاد و مختار است، قوانین تاریخ چون موم در دست او نرم خواهد شد و آنها را به میل واراده خود مورد بهره برداری قرار خواهد داد ، سخن اشتباهی است . در قرآن کریم آمده است : « ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا بانفسهم ... » ( رعد / 11) « خداوند آنچه مربوط به قومی است تغییر نمی دهد تا وقتی که آنها آنچه را مربوط به خودشان است تغییر دهند » .
بنا بر این از نظر قرآن، اگر چه قوانین و سنت های تاریخ منظم و از روی حساب است؛ ولی جبر و نظم قوانین تاریخی و هستی با اختیار و اراده انسان منافات ندارد، و انسان در صحنه های تاریخ نقش دارد و تاریخ را می سازد .
شهید صدر درباره نقش دین در حرکت تاریخ براین عقیده است که مهم‌ترین مصداقی که قرآن کریم برای این قبیل سنت های تاریخ ارائه می‌دهد، دین است . قرآن دین را یکی از سنت های اصیل و فطری تاریخ می داند. از این دیدگاه قرآن، دین یک تشریع و قانوگذاری نیست؛ بلکه در عین حال، سنتی از قوانین و سنن تاریخ نیز هست . از این رو می بینیم قرآن ، دین را در خلال دو چهره عرضه می‌کند: الف. به عنوان قانون و تشریع یا همان‌طور که علم اصول می گوید، به عنوان یک خواست و اراده تشریعی . « شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا ولدی اوحینا الیک و ما وصینا به ابراهیم و موسی و عیسی ان اقیموا الدین و لا تفرقوا فیه کبر علی المشرکین ما ندعوهم الیه » ( شوری /13 ) « آنچه از دین را که خداوند به نوح سفارش کرد ، برای شما قانونگذاری کرده است و نیز آنچه به تو وحی کردیم و انچه را که به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کردیم که دین را بپا دارید و از آن پراکندگی و تفرقه نیفتید . بر مشرکان آنچه شما به سوی آن دعوتشان می کنید گران و سنگین است . » قرآن در اینجا دین را به عنوان یک تشریع و یک قانون و دستور و امر خداوند متعال معرفی می کند. ب. به عنوان یکی از سنت ها و قوانین تاریخ و به عنوان داخل در عمق ترکیب انسان و فطرت و طبیعت او.با توجه به آیات قرآن پی می بریم که دین، یک سنت تاریخی است؛ نه یک حکم شرعی صرف که مورد اطاعت یا سرپیچی قرار گیرد.
بنابراین، به این نتیجه دست می یابیم که دین از دو بعد، یعنی بعد سنت تاریخی و بعد تشریع و قانون است که آن هم به متشرع نیاز دارد . پس نقش دین و انبیا در ساخت تاریخ سهم به سزایی است؛ به طوری که تاریخ را عبارت از نرمش قهرمانان فرزندان آدم که بر محور توحید در پی انبیا با آگاهی و آزادی و انتخاب به پرستش خداوند و بر اساس فطرت و در غایت تحت مجموعه سنن خداوند گام برداشته و بر می دارند و بر خواهند داشت ، معرفی کرده اند.
/خ
اشاره:
نوع شناخت یک مکتب از جامعه و تاریخ، و طرز برداشت از آن دو، نقش تعیین کننده ای در ایدئولوژی آن مکتب دارد . از این رو ضرورت دارد در متن جهان‌بینی اسلامی، طرز نگرش اسلام به جامعه و تاریخ روشن گردد.
از آنجا که در طول زمان‌های متمادی ،تاریخ به عنوان یک ابزار مناسب در جهت تحقیر و یا تعظیم ملتها واشخاص، بازیچه دست موذیان و طواغیت بوده است و از آن سوء استفاده می کرده اند ! بجا است که به عنوان یک منبع و ماخذ، مورد شناخت و تجزیه و تحلیل قرار گیرد، تا حقیقت امر روشن گردد، و افرادی باید باشند که با بینش عمیق و درک صحیح، این گره را گشوده، و راه را برای درک حق آسان سازند . از طرفی چون تاریخ، سرگذشت گذشتگان است، و گنجینه‌ای از جواهر صفات سابقین و سفینه ای برای لاحقین و مرآتی جهان نما است ، باید آموخته شود، و این آموختن باید با واقعیت تاریخی و تحلیل همراه باشد ، اما دانستن واقعیت تاریخی با تحلیل وفلسفه کافی نیست؛ بلکه شناخت وتفکر وعقل ودرایت هم لازم است .یعنی وقا یع تاریخی، اطلاعات و معلوماتی را در اختیار آدمی قرار می‌دهد که قوه هوش وادراک وی درباره آن به تفکر می پردازد، وعقل و درایت او قبل از هر گونه تصمیم‌گیری، درباره آن تامل می کند.
شهید سید محمد باقر صدر (کاظمین 1400-1350ه.ق)یکی از دانشمندان فیلسوف وفقیه اسلامی است که در زمینه تاریخ وقوانین حاکم بر آن سخن به میان آورده است .وی با درک عمیق و شناخت صحیح و ذهن نقادانه به این امر پرداخته، و تلاش‌های او در باره معارف تاریخی وفلسفه آن، راه گشای مشکلات گردیده است؛ مقاله حاضر به برخی از آنها می‌پردازد.
بینش تاریخی صدر، از قران و نهج االبلاغه واحادیث و سنت نشات گرفته، وتاریخ را با روشی علمی و فلسفی بیان نموده است. سید محمد باقر صدر ضمن تألیفات گوناگون از قبیل «فلسفتنا»، «اقتصادنا»، «فدک فی التاریخ»، «ماذاتعرف عن الاقتصاد»، « الانسان المعاصر و المشکله الاجتماعیه»، «البنکا للاربوی فی الا سلام »، « المدرسه القرآنیه » و ... می‌رفت تا با ژرف نگری خود، خلا فکری موجود در اندیشه مصلحان اسلامی، به خصوص تحلیل کردگان دانشگاه و حوزه را پر کند . اما دیدار معشوق فزونی یافت و به دیدار حق شتافت و ما از این فیض عظیم محروم گشتیم. امید است دوست‌داران و شاگردان خلف او نگذارند چراغی را که او روشن نموده به خاموشی گراید.
استاد علامه مباحث خود را پیرامون شناخت سنت های تاریخ و قوانین آن در قرآن، طرح و ضمن پاسخ به آنها به پاره ای از مکاتب مادی و الحادی اشاراتی نموده، و ضعف‌های آنان را بررسی کرده و مورد انتقاد قرار داده است .
1 . آیا پژوهش در قوانین تاریخی یک بحث علمی است ؟ نظر قرآن در این باره چیست ؟
2 .آیا حرکت و تحول تاریخ بشر، از قانون خاصی تبعیت می کند ؟
3 . نیروی محرک تاریخ کدام است ؟
4. نقش انسان در صحنه تاریخ چیست ؟
5. دین و انبیا چه نقشی در حرکت تاریخ دارند؟
پژوهش در قوانین تاریخ یک بحث علمی است یا خیر ؟
با وجود اختلاف بزرگی که میان علوم ریاضی و طبیعی ، یا میان علوم گوناگون داخل این مقولات، مشهود است، می‌توان به تمایز اساسی میان علوم و تاریخ قائل شد . به سبب همین تمایز گمراه کننده است که تاریخ و شاید هم به اصطلاح علوم اجتماعی را علم می‌خواندند ایراداتی هم که مطرح می‌شود به اختصار عبارتست از :
1 . تاریخ منحصرا با یکتا و علم با کلی سر و کار دارد .
2 . تاریخ درس نمی دهد .
3 . تاریخ قادر به پیش بینی نیست .
4 . تاریخ از آنجا که انسان خود را بررسی می کند ، الزاما ذهنی است .
5. تاریخ بر خلاف علم، پای مسایل مذهبی و اخلاقی را به میان می کشد.
در نتیجه بسیاری از صاحبنظران فلسفه علم، بر آن شدند که اصول علوم انسانی را از طبقه بندی علوم تجربی خارج کنند و در مرتبه‌ای فروتر از علم محسوب دارند . آنچه اینان عمدتا به عنوان دلیل موجه خود ذکر کرده اند چنین است:
در اینگونه معارف، « انسان » در آن واحد هم مطالعه کننده و هم مطالعه شونده است، و هیچ گاه نمی تواند نسبت به خویش بی طرف و خنثی و از تاثیر دیدگاه‌های ارزشی خود بر کنار باشد . به همین دلیل، هیچ نوعی از آن تعارض‌ها در مورد علوم طبیعی ظاهر نگردیده؛ در حالی که علوم انسانی، مملو از این همه تناقض‌های اساسی لا ینحل می باشد. به همین دلیل، «علم تاریخ» را ضعیفتر ین علوم انسانی ذکر کرده اند ، چرا که متعلق شناسایی آن وجود خارجی ندارد و لذا محقق ناگزیر است به برخی بقایای مکتوب و غیر مکتوب هر دوره – که اغلب نسبت به کل مجموعی عناصر آن عهد بخش بسیار حقیر و ناچیز است – تمسک جسته و هیات مجموعی آن دوران را بازسازی کند . تا سپس بتواند یک موضوع جزئی و مشخص را در زمینه کلی مزبور به طور علی تبیین کند . واضح است هنگامیکه آن دسته از علوم انسانی که مستقیما با متعلق شناسایی حی و حاضر خود در ارتباط هستند ، نتوانند دستاوردی در خور شان « علم » داشته باشند ، « علم تاریخ » که نه فقط فاقد موضوع زنده و بالفعل ، بلکه واجد آثار و بقایای بسیار محدود و ناقص و مشکوک است ، نمی تواند هیچ محلی از اعراب داشته باشد .
تعدادی هم نه تنها تاریخ را علم نمی‌دانند؛ بلکه آن را فاقد ارزش و فایده می دانند:
این نکته که بسیاری از حوادث تاریخ، جز تکرار وقایع یا یک رشته تصادف و اتفاق، به نظر نمی‌آید، دستاویز عمده ای برای کسانی بوده است که اشتغال بدان را کاری بی فایده و ملال انگیز دانسته اند و معتقدند : موضوع تاریخ عبارت از حوادثی است که در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون تکرار می شوند.عده‌ای تاریخ را اطلاعات ناقص و دروغینی از مسایل و وقایع معدوم و بی ثمر میدانند، که هم بی‌اساس و هم غیر ممکن است.
شهید صدر این مطلب را از نظر قرآن بررسی نموده ، می فرماید: برخی اشخاص چنین می پندارند که پژوهش در قوانین تاریخی، یک بحث علمی است؛ همان‌طور که تحقیق درباب قواعد فیزیکی و حیاتی ، نباتی، فلکی و غیره درقلمرو علم است. ولی قرآن کتاب هدایت است، نه کشفیات علمی . نه قرآن کتاب درسی است و نه محمد صلی الله علیه و آله پیامبر اسلام، معلم است که به عده ای متخصص یا فرهنگی درس بدهد . این کتاب فقط برای این نازل شده است که مردم را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی ببرد . و مسایل مربوط به فیزیک و شیمی و گیاه و جانور شناسی را از آن خواست . درست است که در جای جای قرآن ، به همه این موارد اشاراتی شده؛ ولی این امر صرفا برای اشاره به بعد الهی و نمودن آثار قدرت خدایی در عالم آفرینش است؛ نه تعلیم دانش‌های مزبور.
آری، گاه حقایقی در قرآن مطرح شده که علم پس از صدها سال به کشف آن دست یافته است. قرآن نخواسته است خود را جایگزین قدرت خلاق انسان کند، بلکه خواسته تا استعداد های او را بارور و او را در راه درست، رهبری فرماید و نیروهایی بالقوه را به فعل برساند . اما در پاسخ اینکه برخی تصور کرده یا گفته اند : قرآن صرفا کتاب هدایت است، نه کشفیات علمی، و اکر بنا باشد چنین کتابی داخل این مسایل شود، به صورت کتاب درسی و تخصص در می آید و دیگر برای نوع بشر جنبه ارشادی ندارد، می‌گوییم درست است که قرآن نخواسته قدرت ابداع و رشد و خاصیت پژوهشگری بشر را فلج کند؛ ولی میان قلمرو تاریخی و سایر قلمروهای هستی، تفاوت جوهری و اساسی وجود دارد.
در این زمینه شهید مطهری می فرماید : بدیهی است که اسلام ن مکتب جامعه شناسی و نه فلسفه تاریخ است. در کتاب آسمانی اسلام هیچ مطلب اجتماعی یا تاریخ با زبان معمول جامعه شناسی یا فلسفه تاریخ مطرح نشده است . همچنان که هیچ مطلب دیگر : اخلاقی، فقهی، فلسفی و غیره با زبان معمول و در لفافه اصطلاحات رایج و تقسیم بندی‌های مرسوم بیان نشده است. در عین حال مسایل زیادی از آن علوم، کاملا قابل استنباط و استخراج است.
آیا حرکت و تحول تاریخ بشر از قانون خاصی تبعیت می کند؟
به عبارتی: تاریخ، فقط وقایع جزیی است و از این وقایع نمی شود اصول کلی استخراج کرد.
در این رابطه آقای والش در مقدمه ای بر فلسفه تاریخ خود می گوید : آیا اساسا برای تاریخ و رویدادهای آن می توان به قانونی قایل بود و اگر می‌توان آن قوانین کدامند؟
در این باره اختلاف نظر هست. عده‌ای معتقدند که حرکت و تحول تاریخ بشر از قانون خاصی برخوردار است که به پوزیتویسم (psitivism) یا اثبات گرا معروفند.
چنی آمریکایی مورخ اثبات گرا می‌گوید: تاریخ انسان، شبیه حرکت آسمانی است که طبق قوانین تغییر ناپذیر و مستقل می‌گردند و رفتار آنها مانند قانون جاذبه یا تکامل طبیعی اجتناب ناپذیر است او می‌گوید: تاریخهای جامعه از چند قانون پیروی می کنند : توالی ، تغییر پذیری ، استقلال ، توافق میان مردم و پیشرفت اخلاقی.
عده‌ای دیگر برای تاریخ هیچ‌گونه قانون قائل نیستند و نسبت به آن احساس بد بینی ، ( pessimism) دارند. محقق برجسته جهان باستان از مردم آلمان می نویسد : من طی تحقیقات چندین ساله ام نتوانسته ام هیچ قانون تاریخی را کشف کنم، و در تالیفات مورخان دیگر نیز تاکنون دست نیافته‌ام.
پوپر از کسانی که دنبال پیدا کردن قانونی بر تبیین حرکت تاریخ هستند ، انتقاد می کند و می گوید : این امید که روزی بتوانم قوانین حرکت اجتماع را بیابم، به همان صورت که نیوتون قوانین حرکت اجسام مادی را یافت ، چیزی جز نتیجه همین بد فهمی‌ها نیست؛ چون هیچ حرکت اجتماعی نیست که از هر جهت مشابه با حرکت اجسام مادی باشد؛ بنابر این چنین قوانینی وجود ندارد.
اما دانشمندان اسلامی که نظریاتشان نشات گرفته از قرآن و احادیث است می گویند : یک سلسله قضایای شرطی به عنوان سنن الهی بر تاریخ حکومت دارد و نمی شود قوانین حاکم برتاریخ را انکار کرد ، و آیات قرآنی بر این امر دلالت دارد .
شهید مطهری در کتاب فلسفه تاریخ می گوید : آنچه مسلم است این است که برای تاریخ تا حدودی قوانین کلی می شود کشف کرد و تا حدودی قوانین کلی ، از تاریخ می توان درس آموخت و تا حدودی همان قوانین کلی پیش بینی هم می توان کرد.
شهید صدر این مطلب را از قرآن بررسی نموده و معتقد است: همان‌گونه که پدیده های تاریخی هم قواعد و سنن مخصوص به خود دارد، قلمرو تاریخ مانند هر قلمرو دیگر مملو از پدیده های گوناگون است. همان‌گونه که ستاره شناسی ، گیاه شناسی یا فیزیک از پدیده های مختلف تشکیل شده است ، در هر یک از این زمینه ها برای پدیده‌های گوناگون، قواعد و قوانینی وجود دارد.
وی می گوید : در قرآن به طور آشکار ملاحظه می شود که تاریخ، سنت‌ها و قوانینی دارد و صحنه های تاریخ به وسیله قوانین و سنن مربوط به خود ، آباد و سر سبز است؛ همان‌گونه که دیگر صحنه های جهان هستی نیز عموما توسط قوانین و سنن ویژه آنها آبادان و برپاست . . در برخی آیات، همین معنا به نحو کلی آمده یعنی مدلول کلی و عمومی آنها این است که تاریخ دارای سنت ها و قوانین ویژه خود است . دسته ای دیگر از آیات در سطح عرضه و ارائه موارد مصادیق و نمونه هایی از آنها که حاکم بر خط و سیر تاریخ انسان است مشخص می کند و بالاخره در موارد این حقیقت به سبک و سیاقی و به گونه تئوری آمیخته با مصداق خارج بیان شده است .
آری این‌چنین است: قرآن تاریخ بشری را دارای سنن و قوانین می‌داند؛ ولی هیچ‌گاه مانع استعدادهای بشر هم نگردیده است انسان اگر تلاش کند به نتیجه مطلوب می رسد و الا فلا «وان لیس للانسان الا ما سعی» (النجم / 39). حال که تاریخ، قانون دارد و چیزی که قانون دارد علمی است و زمانی که علمی شد پس تصادفی نیست ، برخلاف نظر کسانی که می گویند: «فلسفه تاریخ» باید از این اندیشه آغاز شود که قانونی بر تاریخ حاکم است؛ حتی اگر این تصادف باشد.
به هر حال « فلسفه تاریخ » به قانونمندی تاریخ اعتقاد دارد. تاریخ، هویتی حقیقی است، نه اعتباری. این هویت حقیقی مستقل از جایی آغاز کرده است؛ از طریقی می گذرد ، و سر انجام هم به مقصدی می رسد . فلسفه تاریخ می خواهد نشان دهد که این رفتن و بالیدن چگونه صورت می‌گیرد؟ و آن نقطه نهایی که بار انداز تاریخ است کجاست؟ و چگونه می‌توان ازمنزل کنونی واپسین را، ولو به ابهام و اجمال - تصور کرد؟ و آیا گذر از منازل و مراحل گوناگون تاریخ اجتناب ناپذیر است یا چاره پذیر؟ بالاخره محرک حرکت تاریخ کدام است؟ فلسفه تاریخ می پذیرد که حرکت قانونمند است و کشف آن قانونها برای ما میسر است و مجموع تاریخ به طرق علمی تفسیر پذیر است.
نیروی محرک جامعه و تاریخ چیست ؟
الف) عده ای قائلند: فرد تاریخ دنیا را نساخته؛ بلکه نژادها وجنسیت‌ها آن راساخته است. جنسیت را نیروی محرک و موتور تاریخ میدانند.
ب) نظریه دیگر:محیط و عوامل جغرافیایی وطبیعی، تاریخ را ساخته و عوامل محرک تاریخ هم عوامل جغرافیایی و طبیعی است (از جمله آنها منتسکیو، صاحب روح القوانین است).
ج) گروهی که طرفدار قهرمانان هستند ،می گویند :تحولات تاریخ و حرکت آن توسط قهرمانان صورت می گیرد.د) در لابلای سخنان بعضی مسلمانان هست که همه چیز به قضا و قدر الهی بستگی دارد لذا مشیت الهی را عامل تحولات تاریخ میدانند.
هـ) آنچه از همه بیشتر به چشم می خورد و نمایان است، نظریه کارل مارکس بنیان گذار مارکسیسم است. او می‌گوید: اقتصاد تاریخ را به وجود آورده واقتصاد هم ابزار تولید است و آنچه موجب حرکت تاریخ و سازنده تاریخ است. عامل واحد، یعنی عامل اقتصادی است که نیروی محرک تاریخ است، و این نظریه به ماتریالیسم تاریخی معروف است که براساس آن، اقتصاد زیربنای جامعه‌ها است و فرهنگ ادبیات، آداب، رسوم، ملتها، ایدئولوژی،عقاید ،ادیان ، مذاهب، زمینه اقتصادی دارند .اگر مشکل اقتصادی حل شود، تمام این مسایل خود به خود حل می شود. اینان معتقدند: اقتصاد ریشه است؛ ولی فرهنگ واخلاقیات ومعنویات و...ساقه، شاخه و برگ می باشند.
البته جوابیه‌ها و نقدهایی بر این نظریه‌ها به خصوص نظریه مارکس، از طرف دانشمندان و فیلسوفان تاریخ ارایه شده که بعضا به آنها اشاره شده است.
تمام دنیای تاریخ ،شناختنی وپیش بینی کردنی نیست ،هر چند درباره یکایک وقایع آن می‌توان ارتباط‌های علت ومعلولی و نقش‌ها و ا رتباط‌های انگیزه ای و اوضاع واحوال را بررسی کرد ودریافت. شناختن ا ین ارتباط‌ها درباره وقایع جزیی هرگز این امکان را به ما نمی دهد که بتوانیم تمام تاریخ را بشناسیم . نادرستی علم کل درباره تاریخ از اینجا پیداست که مدعیان این علم، منشا همه وقایع وامور راعلتی واحد میدانند .بدین معنی که یا برای یکی از علل (مثلا عامل اقتصاد) جنبه مطلق بودن قایل می‌شوند، و یا جریانی واحد را که گمان می برند به کنهش راه یافته اند ،به همه وقایع و امور تسری می دهند.
پرونده تاریخ پر از نمونه هایی است که با نظریه مارکسیسم تناقض دارند؛ چرا که عشق به میهن یا ملت یا وابستگی به دین، بسیار نیرومندتر از انگیزه اقتصادی ومادی صرف بوده است.
پروفسور الکساندر گری ملاحظه بسیار با اهمیتی دارد. او می نویسد : « جز عده ای انگشت شمار، کسی منکر این نکته نیست که اگر تاریخ بخواهد فراگیر و همه جانبه باشد، می‌تواند در صفحات خود حتی همه مشخصات انبار نگهداری خوراک آشپزخانه را هم ثبت کند. اما در تاریخ، چیزهای زیادی غیر از عوامل اقتصادی نیز می توان یافت. انسان زندگی خود را تنها به این محدود نمی‌سازد که روی شکم خود بخزد؛ زیرا در شور و دوستی و ابهامات ، محرکهای بسیاری می توان یافت که انسان را به عمل وا می دارند و هرگز اقتصادی هم نیست؛ اما در عین حال برشرایط اقتصادی تاثیر می گذارد . از همه اینها بالاتر، به دشواری می توان تاثیر ذهن را با آن همه نتایج عمیق و دامنه دار که بزرگ‌ترین انواع تأثیر در جهان بشمار می‌آید. به‌گونه‌ای اقتصادی تفسیر نمود . اگر فرض کنیم که می توان چگونگی ظهور دانته (Dante) و محمد صلی الله علیه و آله و کالوین (alvin و مارکس و لوید جرج روبی، ( Gerge bey) را واقعا تفسیر کرد ، باز مساله سخت دشوار تری باقی خواهد ماند وآن این است که تفسیر کنیم این شخصیت ها که یک مرد بزرگ چگونه یاران همدل و همزبان خویش را می یابد یعنی کسانی که ممکن است تاثیر او را به اینجا و آنجا در بخش های مختلف جهان انتقال دهند.
شهید مطهری در فلسفه تاریخ خود عوامل محرک تاریخ را یعنی ؛ عامل تحول تاریخ ، اثر نوابغ در حرکت تاریخ ، تاثیر عوامل محرک تاریخ در یکدیگر ، عامل جغرافیا و حرکت تاریخ، توجیه اقتصادی تاریخ ... را بر شمرد و پس از توضیح و تبیین آنها ، اسلام و قرآن را در این زمینه جویا می شود.
شهید صدر در این زمینه ، ، به چندین نظریه مطرح شده در زمینه عامل اصالت در نیروی محرک تاریخ اشاره می کند . پس از بیان و روشن کردن نظریات، به نقاط ضعف آنها می پردازد. و سپس با استفاده از قرآن وسنت، رد آنها را اثبات کرده و در ادامه، نظریه اسلام را تبیین می کند . این مطلب را شهید در «اقتصادنا» به وضوح روشن می سازد که اسلام نیروی محرک تاریخ را خود انسان و اراده او می‌داند. وی با تالیف و تدریس این کتاب، دو هدف عمده را دنبال می کند: یکی رد ماتریالیسیم تاریخی، و دیگر، تدریس و تفهیم اقتصاد اسلامی.
نقش انسان در صحنه تاریخ چیست؟
به گفته « کوژه»:پدیده شناسی روح، توصیف انسان از لحاظ پدیده شناسی است و موضوع آن عبارتست ازانسان به عنوان یک پدیده وجودی؛ یعنی انسان بدان‌گونه که پدیدار می شود.ولی انسان وجود مادی بی روح و بی اراده نیست . اگر تاریخ را به خانه‌ای تشبیه کنیم، انسانها تنها خشتهای این خانه نیستند؛ بلکه معمار و سازنده آن نیز هستند . وانگهی خانه برای آنان ساخته شده است و آنان در این خانه زندگی می‌کنند و می‌اندیشند و درپیکر و هوای خانه را می‌بینند و حس می کنند . گروهی از انسانها هستند که در ساختن این خانه شرکت نمی‌جویند. اینان روشنفکران مسلک پردازند که به جای فلسفه به مسلک (ایدئولوژی) دل می بندند، یا مسلک را به جای فلسفه می گیرند و وانمود می کنند . ولی کسانی که در ساختن خانه، دستها و مغزهای خود را به کار می‌اندازند، درجریان کارذهن و احساس و روی هم رفته نهادشان، دگرگون می شود وهمراه آن دانش وآگاهی ایشان فزونی می یابدتا سرانجام به فلسفه و علم مطلق می رسند.
استاد مصباح می گوید : پاره ای معتقدند: معنای قانونمندی جامعه یا تاریخ، جز این نیست که پدیده های اجتماعی و حوادث تاریخی بی علت و تصادفی نیست؛ بلکه معلول عللی است که توسط آنها تبیین و تفسیر می شود . پدیده های اجتماعی و حوادث تاریخی مانند هر نوع پدیده و حادثه دیگر، تابع اصل علیت و مشمول نظام علی و معلولی است ؛ نهایت آنکه در پدیده ها و حوادث انسانی و اختیاری همواره یکی از اجزای علیت تامه ، اراده خود انسان است . از این رو ، در عین حال که جهانشمولی اصل علیت پا برجاست و « الشی مالم یجب لم یوجد » نه می توان پذیرفت که حتی با آگاهی کامل از قوانین اجتماعی و تاریخ پیش بینی قطعی آینده جامعه و تاریخ امکان پذیراست و نه می توان قبول کرد که افراد انسانی محکوم جبر اجتماعی یا تاریخی اند . در حقیقت آدمیان در جامعه و تاریخ آزادی کامل دارند و حتی می توانند بر خلاف مسیر جامعه و تاریخ حرکت کنند یا از این مهمتر ، مسیر جامعه و تاریخ را دگرگون سازند .
این رای سوم رای مقبول ماست . به همین دلیل باید چند کلمه ای در نقد و رد رای نخست که همه فعالیتهای آدمی را در جامعه و تاریخ جبری می پندارد ، ورای دوم که برای انسان دو قسم فعالیت ، یکی جبری و دیگری اختیاری قائل است ، بیاوریم . آنچه وجه اشتراک این دو رای است، این است که بشر لا اقل در برخی از کارهایش تسلیم جبر یا تاریخ است . ما نقد و رد خود را متوجه همین وجه اشتراک می کنیم.
شهید صدر ، همان‌گونه که در گذشته بیان شد، معتقد است که قوانین و رویداد های تاریخی با اختیار و اراده انسان منافات و رویا رویی ندارد، و انسان آزاد آفریده شده و می تواند با کمال اختیار، تاریخ ساز باشد و حتی می‌تواند بر خلاف جریان تاریخ حرکت کند . وی اثبات می کند که قرآن به بهترین نحو بین جبر و اختیار، آشتی بر قرار نموده است .
از نظر قرآن، سنت‌های تاریخ دارای طبیعت و سرشت علمی است؛ زیرا همان رابطه کنش و واکنش که از ویژگیهای هر قانون علمی است ، در قوانین و سنن تاریخ نیز جاری است.
همچنین از نظر قرآن، سنت‌های تاریخ دارای طبیعت و سرشت خدایی و ربانی است؛ چرا که نمایانگر حکمت و حسن تدبیر خداوند بر کل صحنه‌های تاریخ است، و بالاخره قرآن، سنت های تاریخ را قرین طبیعت انسانی می داند؛ چون آن را جدای از انسان و نقش مثبت او نمی انگارد ، و آزادی ، اراده و اختیار را در وجود انسان تعطیل نمی کند . بلکه در صحنه تاریخ هر چه بیشتر و قوی‌تر بر مسئولیت او تأکید می‌ورزد.
شهید صدر روش سنت های تاریخی در قرآن را دسته بندی کرده و برای هر دسته آیاتی را ذکر می نماید.
آیاتی که چهره کلی سنت تاریخ را می نمایاند : « لکل امه اجل اذا جاء اجلهم فلا یستاخرون ساعه و لا یستقدمون » ( یونس / 49 ) « هر امتی دارای اجل و وقت و زمان معینی است که چون آن زمان فرا رسد دیر و زود نخواهد شد » در اینجا خطاب قرآن به جمع است نه فرد.آیاتی که سنت تاریخ را در قالب مصداق مطرح می کند ، که این خود به گونه های زیر بیان شده است .
الف – سنت های ملل پیشین : « قدخلت من قبلکم سنن ... » ( آل عمران / 137 )
ب – سنت تاریخ استثنا ندارد .
ج – مبارزه پیامبر با خوشگذرانان
د – از عدالت تا رفاه اجتماعی .
شهید صدر از مقایسه آیات، سه حقیقت را در زمینه قوانین تاریخی بیرون می کشد و آنها را تبیین می کند: 1- قانون تاریخ، کور کورانه و اتفاقی نیست؛ بلکه عمومیت دارد و در حالات عادی غیر قابل تخلف است. 2- قوانین تاریخ جنبه خدایی دارد و به الله پیوند خورده است 3- جبر و قوانین تاریخ و هستی با اختیار واراده انسان منافات ندارد واین پندارکه : اگر جبر تاریخ و قوانین هستی بر ما حاکم است، دیگر برای انسان اختیار معنا ندارد، و اگر انسان به تمام معنا آزاد و مختار است، قوانین تاریخ چون موم در دست او نرم خواهد شد و آنها را به میل واراده خود مورد بهره برداری قرار خواهد داد ، سخن اشتباهی است . در قرآن کریم آمده است : « ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا بانفسهم ... » ( رعد / 11) « خداوند آنچه مربوط به قومی است تغییر نمی دهد تا وقتی که آنها آنچه را مربوط به خودشان است تغییر دهند » .
بنا بر این از نظر قرآن، اگر چه قوانین و سنت های تاریخ منظم و از روی حساب است؛ ولی جبر و نظم قوانین تاریخی و هستی با اختیار و اراده انسان منافات ندارد، و انسان در صحنه های تاریخ نقش دارد و تاریخ را می سازد .
دین و انبیا در حرکت تاریخ چه نقشی دارند؟
شهید صدر درباره نقش دین در حرکت تاریخ براین عقیده است که مهم‌ترین مصداقی که قرآن کریم برای این قبیل سنت های تاریخ ارائه می‌دهد، دین است . قرآن دین را یکی از سنت های اصیل و فطری تاریخ می داند. از این دیدگاه قرآن، دین یک تشریع و قانوگذاری نیست؛ بلکه در عین حال، سنتی از قوانین و سنن تاریخ نیز هست . از این رو می بینیم قرآن ، دین را در خلال دو چهره عرضه می‌کند: الف. به عنوان قانون و تشریع یا همان‌طور که علم اصول می گوید، به عنوان یک خواست و اراده تشریعی . « شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا ولدی اوحینا الیک و ما وصینا به ابراهیم و موسی و عیسی ان اقیموا الدین و لا تفرقوا فیه کبر علی المشرکین ما ندعوهم الیه » ( شوری /13 ) « آنچه از دین را که خداوند به نوح سفارش کرد ، برای شما قانونگذاری کرده است و نیز آنچه به تو وحی کردیم و انچه را که به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کردیم که دین را بپا دارید و از آن پراکندگی و تفرقه نیفتید . بر مشرکان آنچه شما به سوی آن دعوتشان می کنید گران و سنگین است . » قرآن در اینجا دین را به عنوان یک تشریع و یک قانون و دستور و امر خداوند متعال معرفی می کند. ب. به عنوان یکی از سنت ها و قوانین تاریخ و به عنوان داخل در عمق ترکیب انسان و فطرت و طبیعت او.با توجه به آیات قرآن پی می بریم که دین، یک سنت تاریخی است؛ نه یک حکم شرعی صرف که مورد اطاعت یا سرپیچی قرار گیرد.
بنابراین، به این نتیجه دست می یابیم که دین از دو بعد، یعنی بعد سنت تاریخی و بعد تشریع و قانون است که آن هم به متشرع نیاز دارد . پس نقش دین و انبیا در ساخت تاریخ سهم به سزایی است؛ به طوری که تاریخ را عبارت از نرمش قهرمانان فرزندان آدم که بر محور توحید در پی انبیا با آگاهی و آزادی و انتخاب به پرستش خداوند و بر اساس فطرت و در غایت تحت مجموعه سنن خداوند گام برداشته و بر می دارند و بر خواهند داشت ، معرفی کرده اند.
پی نوشت:
مرتضی مطهری ، جامعه و تاریخ ، قم انتشارات اسلامی ، بی تا ، 309.
یروفه یف ، ن.آ. تاریخ چیست ؟ ترجمه محمد تقی زاده ، چاپ اول ، نشر جوان ، 1360، ص 92-93 .
متز آدم ، تمدن اسلامی در قرن چهاردهم هجری ، ترجمه علی رضا ذکاوتی ، چاپ دوم ، ایر کبیر ، 1365 ج1 ، ص 4 .
اندیشه هایی درباب تاریخ ، دلفیکو . ineertzza edinutlita Della ، m.pendieri sula striael، delfic medesima 1806. به نقل از تاریخ در ترازو ، ص 14-15 .
آرنولد ، توین بی ، تحلیلی از تاریخ جهان از آغاز تا عصر حاضر ، ص 10 .
سید محمد باقر صدر ، انسان مسئول و تاریخ ساز از دیدگاه قرآن ، ترجمه : محمد مهدی فولادوند ، چاپ اول ، نشر میزان ، 1359 ، ص 18-19 .
جامعه و تاریخ ،ص 309 .
والش ، دبلیو .ا چ ، مقدمه ای بر فلسفه تاریخ، ترجمه ضیاء الدین علائی طباطبایی ،چ اول ،تهران ،امیر کبیر ، 1363 .
تاریخ چیست ، ص 106-107 .
مه یرا . مسائل تئوریک و متدولوژیک تاریخ ، تحقیقات فلسفی تاریخ ،1904 ، به نقل از تاریخ چیست ، یروفریف ، ص 107 .
کارل .ر. پوپر ، فقر تاریخنگری ، ترجه احمد آرام ، چ اول ، تهران ، انتشارات خوارزمی ، 1358 ، ص 123 .
مرتضی مطهری ، فلسفه تاریخ ، قم ، انتشارات صدرا ، 1371، ص 190.
انسان مسئول و تاریخ ساز ، ص 18 .
سید محمد باقر صدر ، سنت های اجتماعی و لسفه تاریخ در مکتب قرآن، ترجمه حسین منوچهری، ج اول ، تهران ، مرکز نشر فرهنگی رجاء ، 1369 ، ص 83 .
عبد الحمید صدیقی ، تفسیر تاریخ ، ترجمه جواد صالحی ، تهران ، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی ، 1342 .چ
محمد تقی مصباح یزدی ، جامعه وتاریخ از دیدگاه قرآن ، چ دوم ، قم ، سازمان تبلیغات اسلامی ، 1373 ، ص 153.
کارل یا سپرس ، آغاز وانجام تاریخ ، ترجمه محمد حسن لطفی ، چاپ دوم ، تهران ، خوارزمی ، 1373 ، ص 249.
alecander gray .
alecander gray ،The develpment f ecnmic dctrine . به نقل از تفسیر تاریخ .
phenmene existetiel.
هگل گ . و.ف. خدایگان و بنده ، ترجمه و پیشگفتار حمید عنایت ، چ چهارم ، تهران ،خوارزمی ، 1368 ، ص 17 و 18.
مرتضی مطهری ، فلسفه تاریخ، ص 221.
جامعه م تاریخ از دیدگاه قرآن ، ص 159.
سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن ، ص 123.
فلسفه تاریخ ، ص 22.
انتهاي پيام/107
/خ
