نویسنده: وحید قبادیان
شکل مدرسه در اقلیم‌های مختلف ایران
مدرسه در مناطق مختلف ایران نیز مانند سایر ابنیه سنتی، جهت استفاده حداکثر از عوامل اقلیمی به منظور فراهم نمودن شرایط آسایش انسان در فصول مختلف ساخته شده است. علاوه بر این، شکل مدرسه به گونه‌ای طراحی شده که عملکرد اصلی آن یعنی تربیت فقها و علما به خوبی انجام گیرد و مکانی مناسب جهت بحث و مجادله باشد.در ایران عمدتاً مدارس به دو صورت ساخته می‌شدند یا به عنوان بخشی از مساجد، عملکرد مسجد و مدرسه در یک ساختمان تلفیق می‌شد؛ و یا به شکل یک واحد مستقل جهت تحصیل و اقامت طلاب احداث می‌گردید.
1- مدرسه در سواحل جنوبی دریای خزر
مدارس در سواحل جنوبی دریای خزر مانند مساجد، اکثراً به صورت حیاط مرکزی و درون‌گرا ساخته می‌شدند. البته به لحاظ جلوگیری از راکد ماندن هوای مرطوب و سنگین در صحن مدرسه و فضاهای اطراف آن، سعی می‌شد بازشوهایی بر روی بدنه خارجی مدرسه قرار داده شود تا جابجایی و کوران هوا میسر گردد.مسجد جامع گرگان و مسجد جامع بابل هر دو به صورت مسجد مدرسه از نوع حیاط مرکزی و مدرسه علمیه سلیمان خان در ساری با حیاط مرکزی مستقل ساخته شده‌اند. مسجد مدرسه چهارسوق در مجاور بازار قدیم بابل نیز به صورت حیاط مرکزی است و در یک ضلع آن مسجد و در ضلع دیگر آن طاقهای طلاب واقع است. ایوان سرتاسری در جلوی حجره‌های طلاب به عنوان یک فضای سرپوشیده که جابجائی هوا در آن تا حدی برقرار است، در طی ماههای گرم سال مورد استفاده طلاب قرار می‌گیرد. این ساختمان مربوط به دوره صفویه است و در عهد قاجاریه تجدید بنا شده است.
مصالح مورد استفاده و شکل کلی ساختمان مدارس در این سواحل همانند مساجد است و تنها تفاوت آن از لحاظ کالبدی، حجره‌های (اطاقها) طلاب است که در دور حیاط مرکزی جهت اقامت طلاب ساخته شده است.
2- مدرسه در سواحل جنوبی کشور
در سواحل جنوبی کشور نیز مدارس و یا مدارس مساجد از نظر شکل کالبدی و نوع مصالح همانند مساجد می‌باشند و همان تمهیداتی که جهت فراهم نمودن شرایط آسایش برای مساجد انجام می‌شد، برای مدارس نیز صورت می‌گرفت. این تمهیدات که در بناهایی با حیاط مرکزی و یا حیاط در یک سمت بنا بکار گرفته شده‌اند شامل: ارتفاع زیاد فضاهای مسکونی، بادگیرهای حجیم چهارطرفه، کوران دوطرفه هوا در داخل بنا، ایوانهای عریض و مرتفع، پنجره‌های بلند و استفاده از نسیم شبانه‌روز بین دریا و خشکی می‌باشند.همان اختلافی که بین مساجد سنی و شیعه دیده می‌شود بین مدارس علمیه این دو مذهب نیز وجود دارد. مدارس اهل سنت دارای یک منار دو مأذنه است و قوسها و تزئینات آن به ابنیه مذهبی جنوب خلیج فارس بیشتر شباهت دارد.
3- مدرسه در نواحی کوهستانی و مرتفع
در مناطق کوهستانی و مرتفع فلات، مدارس عمدتاً به صورت حیاط مرکزی‌اند. در این نواحی به لحاظ برودت هوا، ورود و خروج به حجره‌ها از طریق راهروی پشت حجره طلاب مانند «مدرسه طالبیه» (قرن 11 هجری) روبروی مسجد جامع تبریز و یا از طریق راهروی مجاور حجره‌ها مانند «مدرسه میرزا علی اکبر- اردبیل» و مدرسه و مسجد جامع ارومیه صورت می‌گیرد.در بعضی از مدارس مانند مدرسه جعفریه (دوره صفویه) که در نزدیکی مسجد جامع تبریز واقع است، دسترسی به اطاقها مستقیماً از طریق حیاط مرکزی انجام می‌شود. نکته‌ای که در غلب مدارس این ناحیه مشاهده می‌شود، عدم وجود ایوان در مقابل حجره‌ها است. زیرا به لحاظ خنک بودن نسبی هوا در تابستان، ایوان استفاده‌ی چندانی ندارد. برعکس ایوان در مدارس سایر مناطق اقلیمی کاربرد مناسب برای طلاب دارد.
در دهه 1360 خورشیدی یک مدرسه علمیه در میان حیاط مرکزی مسجد جامع ارومیه ساخته شد. این مدرسه اگرچه از نظر اقلیمی به لحاظ حجم مکعب شکل و بازشوهای نسبتاً کوچک برای منطقه سرد مناسب است ولی به دلیل اشغال فضای مهم حیاط مرکزی این مسجد مدرسه، همچنین عدم همخوانی با ابنیه تاریخی مجاور خود و استفاده از نمادهای مغایر با بناهای مذهبی اسلامی، نمی‌تواند بنایی مورد قبول باشد. این بنا به کالبد و طرح این مجموعه تاریخی مذهبی لطمه زیادی وارد نموده است.
4- مدرسه در دشتهای فلات
بارزترین خصوصیت کالبدی مدارس، همانند مساجد در دشتهای فلات، وجود حیاط مرکزی- خصوصاً حیاط مرکزی چهار ایوانی- است. به کارگیری این شیوه در ساختمان مدارس حدود پنجاه سال قبل از مساجد چهار ایوانی متداول گردید. چنانچه آندره گدار می‌نویسد: نظامیه خوارگرد (480 هجری قمری) مرکب از یک حیاط چهارگوش و چهار ایوان به شکل صلیب بر محورهای عرضی و طولی حیاط مزبور بوده و محلهای سکونت و دفاتر هم در زوایای ساختمان قرار داشته‌اند. پس ما در این بنا اولین و قدیمی‌ترین مدرسه بزرگ چهار ایوانی را که تاکنون شناخته شده را می‌یابیم.ورودی ساختمان یک ایوان است که ایوان روبروی آن معمولاً بزرگترین ایوان می‌باشد که دارای طاق و یا گنبدی مرتفع است. ایوانهای دیگر منجمله ایوان بزرگ، جهت تدریس و گاهی به عنوان کتابخانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. عملکردهای جنبی بنا، مانند خدمات و سرویسهای بهداشتی در پشت حجره‌ها و یا در زوایای ساختمان قرار دارند.
در دشتهای فلات نیز مانند سایر اقلیمها، ساختمان بسیاری از مدارس با مسجد تلفیق شده است. یکی از بهترین نمونه‌ها، مسجد و مدرسه آقا بزرگ (دوره قاجاریه) در کاشان است. اگرچه این ساختمان در دوره انحطاط معماری ایران ساخته شد، ولی به تحقیق شاهکاری در معماری اقلیمی این مرز و بوم محسوب می‌شود.
جهت تفکیک دو عملکرد از یکدیگر، حیاط مرکزی این ساختمان در دو طبقه است. طبقه تحتانی حیاط مربوط به مدرسه است که حجره‌های طلاب در اطراف این حیاط قرار دارد.
در این حیاط مانند حیاط سایر مدارس، حوض آب و گیاه وجود دارد که در تعدیل شرایط زیست محیطی حیاط و فضاهای اطراف آن مؤثر است. در حیاط مساجد معمولاً فقط یک حوض آب جهت وضو گرفتن و طهارت وجود دارد.
در سمت جنوبی حیاط همکف، گنبدخانه مسجد قرار دارد. این گنبدخانه با توجه به اقلیم گرم و خشک کاشان، از چهار طرف باز است. (البته بعدها فرزند آقابزرگ- بانی مسجد- یک شبستان زمستانی در سمت غربی گنبدخانه بنا نمود و این سمت گنبدخانه مسدود شد) بدین ترتیب، در تابستانهای گرم کاشان، در زیر سایه گنبد مرتفع مسجد و کوران دو طرفه هوا، شرایط آسایش برای نمازگزاران فراهم است. البته مسجد قدیمی که در زیرزمین و در سمت شمال مدرسه واقع است، به خاطر قرار گرفتن در داخل زمین و دمای متعادل آن، در مواقع بسیار گرم و یا بسیار سرد مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مسجد قدیمی دارای دو بادگیر زیبا برای تهویه و خنک نمودن فضای آن است. مسجد قدیمی در حال حاضر تبدیل به کتابخانه شده است.
در سمت غربی گنبدخانه، شبستان زمستانی قرار دارد که دارای فضایی محصور و طاق نسبتاً کوتاه است و اغلب در طی ماههای سرد سال جهت ادای فرایض دینی و انجام مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سمت جنوبی گنبدخانه دو حیاط وجود دارد که یکی هم سطح گنبدخانه و دیگری مانند حیاط مدرسه، به صورت گودال باغچه است. یک آب انبار نیز در همین قسمت وجود دارد و بدین ترتیب آب خنک برای نمازگزاران همیشه فراهم می‌باشد.
اگرچه طرح و ساختار این مسجد مدرسه بطور کامل در یک زمان صورت نگرفته، ولی در هر مرحله این کار با توجه به اقلیم و تنظیم شرایط محیطی برای آسایش انسان انجام گردیده و در نهایت ساختمانی ایجاد شده که در عین تسهیل انجام عملکردهای مختلف در آن، شرایط آسایش در فصول مختلف سال را در این مسجد مدرسه واقع در حاشیه کویر مرکزی، فراهم گردیده است.
امیرکبیر، وزیر اندیشمند در دوران بی‌خردی ناصرالدین شاه را می‌توان پایه‌گذار مدارس از نوع جدید دانست. این وزیر با تأسیس مدرسه دارالفنون در سال 1268 خورشیدی در تهران، باعث ورود بسیاری از علوم جدید به ایران شد و از آن تاریخ به بعد کماکان به تعداد مدارس از نوع جدید افزوده شده است.
مدارس قدیمه نیز مانند مساجد، کم و بیش در وضعیت کالبدی نسبتاً خوبی قرار دارند که آن هم به خاطر حفظ عملکرد اصلی خود یعنی تربیت فقها و علمای مذهبی می‌باشد. اگرچه تربیت مخترعین و مبتکرین نیز در گذشته و خصوصاً پیش از حمله مغول از جمله وظایف مدارس از نوع قدیمه بوده است. بهر صورت اعتقادت مذهبی مردم، عملکرد و در نتیجه بنای این نوع مدارس را تا به امروز حفظ کرده است.
منبع مقاله:
قبادیان، وحید، (1393) بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، تهران: دانشگاه تهران، چاپ نهم.
