نویسنده: وحید قبادیان
بخشی جدایی‌ناپذیر از کالبد فیزیکی اغلب شهرها و روستاهای کشور ما، فضاها و یا بناهایی به نام میدان، تکیه و حسینیه است که مراسم مذهبی و خصوصاً مراسم عزاداری ماه محرم مانند تعزیه، نوحه‌خوانی، روضه‌خوانی، سینه‌زنی، وعظ و خطابه و در برخی موارد مجالس ختم و سالگرد و همچنین شترکشون عید قربان در آنجا برگزار می‌شود.
عملکرد مذهبی میدان، تکیه و حسینیه کم و بیش یکسان است و مراسمی که در این سه مکان صورت می‌گیرد نیز مشابه می‌باشد. ولی در مناطق مختلف کشور، یکی از این سه اسم بیش از بقیه مصطلح است. چنانچه در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرمان، کاشان، سمنان، آمل و بابل اسم «تکیه» و در شهرهایی مثل یزد، نائین، تفت، شیراز، اردبیل و بابل اسم «تکیه» و در شهرهایی مثل یزد، نائین، تفت، شیراز، اردبیل، خرمشهر و بندرلنگه اسم «حسینیه» رایج است. در بعضی از شهرهای حاشیه کویر مانند کاشان و یزد، علاوه بر کلمات تکیه و حسینیه، از کلمه میدان نیز استفاده می‌شود زیرا در این شهرها تکیه و حسینیه جنبه فضای شهری داشته و عملکرد یک میدان را در بردارد. در شهر کویری میبد در استان یزد، فقط کلمه میدان استفاده می‌گردد.
1- تکیه در سواحل جنوبی دریای خزر
در شهرهای استان گیلان، مراسم عزاداری عمدتاً در مساجد و امامزاده‌ها و بقاع متبرکه انجام می‌شود. در شهرهای این استان نیز مانند سایر شهرهای قدیمی ایران، یکی از مهمترین نشانه‌های همیاری و همبسگی محله‌ای در طی دهه محرم جلوه پیدا می‌کند. در شهرهای مهم این استان مانند رشت، لنگرود، لاهیجان و بندر انزلی معمولاً مراسم از مساجد محلات شروع شده و سپس به مسجد بزرگ شهر و یا یکی از امامزاده‌ها و یا بقاع متبرکه ختم می‌گردد.ولی برخلاف استان گیلان، در استان مازندران تکیه از بناهای مهم شهری محسوب می‌شود و در طی دهه محرم، مهمترین مرکز توجه و تجمع در شهر است. در شهرهای این استان، مانند گرگان، بابل و آمل تکیه به بنایی اطلاق می‌شود که در مرکز محله واقع است و اگر امامزاده و یا مسجد در آن محل نباشد، تکیه مهمترین و شاخص‌ترین بنای مرکز محله محسوب می‌شود.
در این شهرها، میدان محله از تلاقی چند گذر حاصل می‌شود. برخلاف بعضی از میادین طراحی شده و متقارن شهرهای حاشیه کویری، میادین محلات مازندران به شکل نامتقارن و طراحی نشده هستند. ولی همواره از لحاظ مکانی و بصری، ساختمان تکیه در مکانی از حاشیه میدان قرار دارد که مسلط بر کل فضای میدان است.
از آنجائی که اقلیم این منطقه در تمامی فصول سال نسبتاً معتدل است، لذا مراسم سوگواری در تکیه و در محوطه باز میدان برگزار می‌شود. بنای تکیه دارای بازشوهای بزرگی در سمت رو به میدان است و کف آن نیز در بسیاری موارد یک متر بالاتر از کف میدان می‌باشد، بدین ترتیب مردم که در داخل میدان تجمع می‌کنند به راحتی می‌توانند روضه‌خوان و یا سخنران را در داخل تکیه ببینند. در بعضی از میادین (مانند میدان مرکز محله پیر علم در بابل) فضای مقابل تکیه برای حفاظت مردم از ریزش باران سرپوشیده است.
در میدان محلات، به جز ابنیه مذهبی، معمولاً چند دکان جهت رفع مایحتاج روزانه محله و در برخی موارد یک حمام و یا یک مدرسه وجود دارد. در این مورد می‌توان مرکز محله قدیمی و زیبای «درب نو» در گرگان را مثال زد که شامل مسجد، تکیه، مدرسه علمیه، چند دکان و یک حمام می‌باشد. مصالح مورد استفاده در بنای تکیه شامل آجر، ملات آهکی و بام سفالی است. بعضی از تکایا مانند تکیه حصیرفروشان دارای گلدسته نیز هستند.
2- حسینیه در سواحل جنوبی کشور
در سواحل جنوبی کشور، مراسم عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها و امامزاده‌ها برگزار می‌شود. در این سواحل تعداد کثیری از مسلمانان اهل سنت زندگی می‌کنند که عمدتاً از بندر طاهری در استان بوشهر به طرف شرق این کناره سکنی دارند. مراسم عزاداری مختص شیعیان است و سنی‌ها بناهایی به نام امامزاده و یا حسینیه ندارند.«حسینیه حیدریه» در بافت قدیم بندر خرمشهر از حسینیه‌های معروف بوده که در آن روضه خوانی، عزاداری و مجالس ختم برگزار می‌گردیده است. بنای مربع شکل آن دارای ارتفاعی حدود 9 متر و پنجره‌های مرتفع بوده. بدین ترتیب جابجائی عمودی هوا و تهویه در فضای داخل حسینیه به راحتی انجام می‌شده است.
در بندر بوشهر عمدتاً در حیاط مساجد مراسم سوگواری برگزار می‌شود. در وسط حیاط یک تیر چوبی برپا می‌کنند و بر روی آن یک چادر بزرگ می‌اندازند. سپس گروهی از مردان پیراهنهای خود را درآورده و به صورت حلقه‌وار به دور تیر وسط می‌گردند و سینه می‌زنند.
در بعضی از مواقع که جمعیت زیاد است، بیش از یک حلقه تشکیل می‌شود و چندین حلقه از عزاداران تشکیل می‌شود. در طی این مراسم اهالی شهر از زن و مرد و پیر و جوان در اطراف حیاط و یا در محوطه اطراف مسجد می‌ایستند و مراسم را نگاه می‌کنند. وجود چادر بر روی حیاط در عین ایجاد سایه، مانع از جابجائی و تهویه هوا نمی‌شود.
قبل از انجام این مراسم، خانمها در منزل و یا در ساختمانهایی به نام «ماتم خانه» به عزاداری می‌پردازند و سپس جهت شرکت و تماشای مراسم به مسجد می‌روند. در بوشهر در روز وفات حضرت رسول اکرم و همچنین حضرت امام رضا نیز سینه‌زنی و مجالس مفصل عزاداری برگزار می‌شود.
در بندر تاریخی لنگه، با وجودیکه مذهب تسنن بیشتر رواج دارد، ولی دو حسینیه معروف به نامهای «حسینیه غضنفر» و «حسینیه بنگی» که هر دو مربوط به دوره زندیه و قاجاریه هستند و حسینیه‌های متعدد دیگر برای عزاداری اهل تشیع وجود دارد. ساختمان حسینیه در این بندر از نظر کالبدی، مشابه ساختمان مسجد است. یعنی در یک سمت حسینیه و در مقابل آن حیاط قرار دارد. از نظر تنظیم شرایط محیطی و نوع مصالح نیز ساختمان حسینیه مشابه ساختمان مسجد است.
3- تکیه و حسینیه در نواحی کوهستانی و مرتفع
در نواحی کوهستانی و مرتفع نیز عزاداری دهه محرم جز مهمترین مراسم محسوب می‌شود، منتهی در این نواحی به لحاظ سرمای شدید در اواخر فصل پائیز و در طی ماههای زمستان مراسم عزاداری- به جز راه افتادن دسته‌های عزادار- اغلب در ساختمانهای محصور و سرپوشیده مانند مساجد، تکایا و حسینیه‌ها انجام می‌گردد. در اردبیل این مراسم اکثراً در مساجد صورت می‌گیرد، هرچند تعدادی حسینیه کوچک نیز برای انجام این مراسم در شهر وجود دارد. در زنجان دسته‌های عزادار از جلوی تکایا و حسینیه‌ها راه می‌افتند و در یکی از دو امامزاده واقع در شهر تجمع می‌کنند.یکی از مشخصات بارز شهرهای ایران، مجاور بودن ابنیه مذهبی و تجاری در قلب شهر و یا محله است به نحوی که این دو بخش جدایی‌ناپذیر از هسته مرکزی شهرها و محلات می‌باشند.
در این رابطه، یکی از نمونه‌های جالب توجه در بازار تجریش در جنوب کوهپایه‌های البرز قابل ملاحظه است. در دو انتهای راسته اصلی این بازار نسبتاً کوچک، دو تکیه (تیمچه) وجود دارد که به نامهای «تکیه بالا» و «تکیه پایین» معروف می‌باشند. این دو قسمت بازار در طی سال عملکرد اقتصادی و در طی دهه عاشورا عملکرد مذهبی دارند. تکیه بالا از رونق اقتصادی بیشتری برخوردار است و مجاور امامزاده صالح می‌باشد و تکیه پایین در سمت شرق بازار قرار دارد. در دهه محرم مغازه‌های گرداگرد هر دو تکیه تعطیل و مجالس سوگواری برپا می‌شود. هر دو تکیه دارای بام شیروانی و خرپای چوبی هستند و بدین لحاظ در طی زمستانهای بسیار سرد تجریش و همچنین در سایر ماههای سال، تبادل حرارتی کمتری بین فضای داخل و خارج این دو تکیه صورت می‌گیرد.
در طی ماههای محرم و صفر بازار همدان مانند سایر بازارهای ایران سیاهپوش و قسمتهایی از فضاهای بازار مانند راسته‌ها، کاروانسراها و تیمها به انجام مراسم عزاداری اختصاص می‌یابد. در روزهای تاسوعا و عاشورا در کاروانسرای شریفه (مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار) واقع در بازار این شهر سردسیر مراسم سوگوار برقرار می‌شود. مردان در حیاط مرکزی کاروانسرا و فضاهای مجاور آن تجمع می‌کنند و زنان از طبقه دوم کاروانسرا به تماشا می‌ایستند.
4- میدان، تکیه و حسینیه در دشتهای فلات
میدان، تکیه و حسینیه در دشتهای فلات و خصوصاً در شهرهای حاشیه کویری از نظر فرم و کالبد فیزیکی به بهترین شکل ممکن نمود پیدا کرده و با بافت و نظام اجتماعی و فرهنگی شهر و محله کاملاً تلفیق شده است.در این شهرها میدان، تکیه و حسینیه به فضایی در مرکز محله گفته می‌شود که محل تجمع و فعالیت اجتماعی اهل محل است. در طی ماههای محرم و صفر بدنه این فضا سیاهپوش می‌شود و در دهه عاشورا و اربعین، مراسم سوگواری در آن برگزار می‌گردد. البته سایر فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی و در برخی موارد اقتصادی و سیاسی که مرتبط با کل مجموعه محله است نیز در همین مکان صورت می‌گیرد.
در مراکز محلات این شهرها، فضاهای مذکور غالباً محصور، متقارن و به شکل مربع، مستطیل و یا هشت ضلعی هستند. محصور بودن این فضاها باعث فراهم شدن شرایط اقلیمی نسبتاً متعادل در این نواحی گرم و خشک می‌شود.
جهت محصور نمودن فضاهای یاد شده و همچنین ایجاد سکوهایی برای زنان و یا سایرین که مراسم را نظاره می‌کنند، در گرداگرد این میادین، دیواری مرتفع در یک یا دو طبقه احداث گردیده است و غالباً طاقنماهایی در آن وجود دارد. در بعضی از تکایا و حسینیه‌ها مانند تکیه (میدان) «امیر چخماق» در یزد و حسینیه «شاه ولی» در تفت، دیوار سمت قبله اهمیت و ارتفاع بیشتری دارد و به صورت پلکانی است. در تکیه امیر چخماق، در یک سمت تکیه دو مناره مرتفع نیز وجود دارد که جزو بلندترین مناره‌های شهر محسوب می‌شود. از این تکیه که یکی از دو تکیه مهم شهر است، فقط دیوار سمت قبله آن و بازارچه پشت این دیوار و بخشی از دیوار غربی باقی مانده است. سایر قسمتها بر اثر بی‌توجهی طراحان شهری تخریب و آسفالت خیابان و پارکینگ برجای این فضای با ارزش شهری قرار گرفته است.
دو فضای اصلی در بافت قدیم شهرک کویری زواره در استان اصفهان، به نامهای «حسینیه بزرگ» و «حسینیه کوچک» خوانده می‌شوند. این دو حسینیه که در هسته مرکزی شهرک و در مجاور بازار و مسجد جامع و در مسیر گذرهای اصلی واقع می‌باشند، برای انجام مراسم سوگواری به بهترین شکل ممکن طراحی و اجرا شده‌اند. فضای سرباز و مستطیل شکل حسینیه‌ها که مختص عزاداری در فصول گرم است، کاملاً قرینه هستند. بدنه آجری محصور کننده آنها در دو طبقه ساخته شده است، در عین ایجاد مکانی جهت تماشای مراسم، سوگواران و اجتماع کنندگان در محل را در مقابل شرایط نامساعد آب و هوای کویری محافظت می‌کند. در طی ماههای سرد سال، در حسینیه‌های سرپوشیده که مجاور هر یک از دو حسینیه سرباز می‌باشند، مراسم سوگواری انجام می‌شود و طاق این حسینیه‌ها، عزاداران را از گزند سرمای زمستان و بارندگی و برف در این فصل مصون می‌دارد.
اگرچه مراسم برگزاری دهه عاشورا عمدتاً توسط همیاری اهل محل برگزار می‌شود و بانی ساختمان تکیه و حسینیه غالباً یک و یا تعدادی از افراد خیر محله بوده‌اند، ولی حکومتهای منطقهای و مرکزی نیز در ساخت این‌گونه ابنیه و برگزاری مراسم در آن احساس وظیفه می‌کردند.
از زمان حکومت صفویه در ایران، تشیع به صورت مذهب اکثریت ایرانیان درآمد و تکایا و حسینیه‌های بسیاری در سرتاسر ایران ساخته شد. در حقیقت اکثر تکایا و حسینیه‌های تاریخی ایران مربوط به دوره‌های صفویه، زندیه و قاجاریه هستند.
میدان نقش جهان در اصفهان که توسط شاه عباس صفوی ساخته شد و وسیع‌ترین میدان ایران محسوب می‌شود، به صورت یک تکیه بسیار بزرگ است که کالبد فیزیکی و بدنه آن شبیه سایر تکایا و حسینیه‌ها در شهرهای حاشیه کویری، به صورت طاقنماهایی در دو طبقه است. انجام مراسم عزاداری که در آن صاحب عزا، حکمران شهر و یا کشور بوده، از جمله عملکردهای این میدان بوده است.
منبع مقاله:
قبادیان، وحید، (1393) بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، تهران: دانشگاه تهران، چاپ نهم.
