چگونگی کنترل غریزه‌ی جنسی

نویسنده: علی علیزاده‌آملی

غریزه‌ی جنسی اگر با ازدواج مهار نگردد، مطلوب‌ترین راهِ تسلط بر آن، کنترل مثبت یا پرهیز از هرگونه تحریک این غریزه است.
میزان ابتلای به استمنا یا میزان تحریک، رابطه‌ی مستقیم دارد، پس بهترین روش کنترل خودارضایی و هم‌چنین کاهش میل جنسی، پرهیز از محرّک‌های دیداری و ادراکی و دور شدن از موقعیت‌های مرتبط با احساس جنسی است.
این نوع کنترل که در حقیقت جنبه‌ی پیش‌گیری دارد، راحت، بی‌زیان و مفید است.
راحت است، زیرا همچون وسیله‌ی نقلیه‌ای با سرعتی معمولی است که مهار حرکت آن در مواجهه با خطر، زحمت چندانی ندارد، برخلاف خودرویی که با سرعتی بسیار فراتر از حدّ مناسب خود حرکت می‌کند و اختیار آن از دست صاحبش خارج شده، مصیبت‌هایی به بار می‌آورد؛ کنترل آن نیز در صورت تحقق، رنج و زحمت به همراه دارد.
بی‌زیان است، چون آدمی با این نوع کنترل غریزه، فشاری بر جسم و روان تحمیل نمی‌کند و در نتیجه صدمه‌ای نمی‌بیند.
مفید است، زیرا موجب می‌شود مغز و اعصاب و قوای بدن، در حالت عادی به سر برند و تعادل روانی شخص، محفوظ بماند و انرژی و سرمایه‌های جسمی و روحی او بیهوده مصرف نشوند.
خلاصه این که راه‌حل دین در خصوص کنترل غریزه‌ی جنسی، نخست ازدواج و نکاح مشروع است و در صورت عدم امکان، کنترل مثبت.

مراقبت‌ها و آموزش‌های والدین و مربیان

خانواده به عنوان کوچک‌ترین اجتماعِ انسانی، تأثیرگذارترین نهاد بر فرزندان است، زیرا والدین از دو طریق، تأثیر زیادی بر فرزندانشان دارند: ابتدا به وسیله‌ی «عوامل ارثی» (وراثت) (1) و سپس از طریق «محیط خانواده»، به دلیل گذراندن بخش عمده‌ای از زندگی کودک و نوجوان در این محیط. از این‌رو، پدر و مادر باید در رفتارهایی که بر تربیت جنسی فرزندانشان تأثیر می‌گذارد، دقت کنند، نه این که خود، موجبات انحراف آن‌ها را فراهم آورند.
پدران و مادران دلسوز، بنای حیات و رشد کودک را باید براساسی قرار دهند که هرگز برای او ابتلائی پدید نیاید و این اصلی عقلانی است.
شیوه‌ای خطاست که برخی از افراد، کودک را به خود واگذارند تا همچون علف هرزی رشد کند و آن‌گاه که آلودگی و فسادی پدید آمد، به درمانش بپردازند. (2)
والدین نباید گمان کنند که رفتارهای جنسی برای فرزند خردسالشان عارضه آفرین نیست، بلکه در حقیقت، گاهی عادتی غلط در دوران کودک یا سابقه‌ای ذهنی درباره‌ی مسائل جنسی، وضعی برای فرد پدید می‌آورد که آینده‌ی حیاتش را به خطر می‌اندازد. (3)
این همه تعالیم اسلامی خطاب به پدران و مادران درباره‌ی تربیت فرزندان، و نحوه‌ی رابطه با آن‌ها که می‌خواهد چون سایه‌ای به دنبالشان روان باشند، بدان خاطر است که چنین مشکلاتی پدید نیاید. (4)
والدین و مربیان برای حفظ سلامت کودک و پیش‌گیری و درمان استمنا و کنترل مثبت آن، ضروری است مراقبت‌هایی را در دو جنبه داشته باشند: 1. سبت به رفتار خویش؛ 2. نسبت به رفتار فرزندان. بخش مهمی از آن‌ها‌ عبارت‌اند از:

1. مراقبت‌هایی در زمان انعقاد نطفه، حاملگی و شیردادن:

اسلام برای زمان انعقاد نطفه و کیفیت رابطه‌ی جنسی درست با همسر، نکاتی را گوشزد می‌کند؛ برای مثال: مرد نباید با شهوت و خیالِ زنی دیگر، با همسرش نزدیکی کند، (5) زیرا دراین صورت، احتمال انحراف جنسی در کودک بسیار خواهد بود؛ نزدیکی با شکم پر، موجب شهوت‌ران شدن کودک می‌شود؛ باید در الفاظی که بر زبان جاری می‌شود، دقت کرد، چنان‌که پیش از آمیزش به خواندن دعا و قرآن سفارش شده است؛ مجامعت نباید در حالت ایستاده باشد (6) و ...
در دوران بارداری و سپس شیردهی، اعمال زن و خوراک او بر کودک تأثیر زیادی دارد، چنان‌که در این دو دوره باید از گوش دادن به موسیقی مهیّج، دیدن صحنه‌های مبتذل، نگاهِ حرام به نامحرم، خوردن غذاهای حرام، شیردادن در حالت جُنُب و ... خودداری شود و به طور خلاصه: والدین باید پرهیزکاری را سرلوحه‌ی خویش قرار دهند و از دستورهای اسلام درباره‌ی این مسائل آگاه شد، به آن‌ها عمل کنند.
بد نیست که به عنوان نمونه اشاره کنیم به فردی که اعمال والدینش، در دوران نوزادی، تأثیر زیادی بر او گذاشته است:
وقتی سیدمرتضی علم‌الهدی در درس شیخ مفید حاضر می‌شد، احساس می‌کرد که قبلاً آن‌ها را خوانده است. این مسئله را با مادرش در میان گذاشت، مادرش پرسید: اکنون کدام مبحث از فقه را می‌خوانید؟ علم‌الهدی وقتی کتابِ مربوط را نام برد، مادرش گفت: وقتی کودک بودی، پدرت در اتاقی که گهواره‌ات در آن بود، این بحث را برای عده‌ای تدریس می‌کرد. حافظه‌ی تو این مطالب را در خواب و بیداری ضبط کرده است. (7)

2. به موقع عوض کردن پوشاک کودک:

آمونیاک موجود در ادرار، سوزآور است و اگر پوشاک نوزاد دیر عوض شود، موجب تحریک آلت تناسلی و نعوظ می‌شود. (8)

3. انجام ندادن عمل زناشویی و مناسبات جنسی در حضور کودک:

توجه نکردن والدین به احکام زناشویی و روابط جنسی با یک‌دیگر، و افشاشدن زمان هم آغوشی پدر و مادر، پیامدهای خطرناکی را برای فرزندان دارد و آن‌ها باید سعی کنند که حتی در هنگام مراوده‌های عاشقانه، فرزندانشان حضور نداشته باشند، (9) چنان که پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله‌وسلم) می‌فرماید:
قسم به آن که جانم در دست اوست، اگر مردی با همسرش بیامیزد و در خانه، کودکی بیدار آن دو را در حال آمیزش ببیند، و اگر هم‌چنین سخنان آن‌ها و صدای نَفسشان را بشنود، آن طفل هرگز رستگار نخواهد شد، اگر دختر باشد یا پسر، سرانجام به زنا آلوده خواهد شد. (10)
روح و ضمیر ناخودآگاه کودک تازه متولد شده، بسیار گیرا و جاذب است. به همین جهت، والدین نباید در حضور کودک، به مقاربت بپردازند - حتی اگر کودک در خواب باشد - زیرا تصاویر و صداها در ضمیر ناخودآگاه کودک ثبت می‌شود و ممکن است در آینده به انحراف کشیده شود. (11)
روان‌شناسان به تأثیر نامطلوب مشاهده‌ی عمل جنسی والدین به وسیله‌ی کودکان اشاره کرده‌اند. فروید در این زمینه چنین می‌نویسد:
اگر کودکان در سنین پایین، ارتباط جنسی بزرگ‌سالان را ببینند (که این اتفاق، به خاطر اعتماد بزرگ‌ترها مبنی بر این که کودکان، هیچ چیز جنسی را نمی‌توانند بفهمند، پیش می‌آید)، آن‌ها هیچ تعبیری برای این عمل ندارند، جز این که عمل جنسی را نوعی سوء رفتار یا تجاوز، تصور کنند؛ یعنی آن را به عنوان یک امر سادیستی می‌فهمند. روان‌کاوی نشان داده است که شکل‌گیری چنین تفکری در کودکی، زمینه‌ی مساعدی برای تمایلات سادیستی در بزرگ‌سالی ایجاد می‌کند. (12)

4. بستر خواب و نحوه‌ی خوابیدن طفل:

برخی مادران طفل را به حالت «دمرو»، روی پاهای خود می‌خوابانند و او را تکان می‌دهند که موجب تماس عضو جنسی با مادر شده و کودک را تحریک می‌کند. خوابانیدن دمروی کودک در رخت‌خواب، اگر به صورت عادت درآید، آثار سویی خواهد داشت. (13)
در چگونگی بستر خواب کودک نیز باید دقت شود، به طوری که خیلی گرم و نرم نباشد.
خوب است فرزندانمان را عادت دهیم که به رو و فقط با شورت نخوابند. در روایات به پشت یا روی دست راست خوابیدن، تأکید شده است، چنان که حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
خواب چهارگونه است: پیغمبران بر پشت می‌خوابند و دیده‌های ایشان به خواب نمی‌رود و منتظر وحی خداوند هستند، مؤمن بر پهلوی راست (دست راست)، رو به قبله می‌خوابد، پادشاهان و شاهزادگان به پهلوی چپ (دست چپ) می‌خوابند که آنچه خورده‌اند بر آن‌ها گوارا شود، شیطان و برادرانش و هر دیوانه و دردمندی به رو می‌خوابد و شکم خود را به زمین می‌چسباند. (14)
بستر خواب دختر و پسر لازم است از شش سالگی به بعد جدا باشد. دو نوجوانِ هم جنس نیز نباید در یک بستر بخوابند، (15) حتی بهتر است که بسترشان کنار هم نباشد.
نتیجه آن که باید فرزندانمان را از محیط‌هایی که امکان لغزششان با دیگران وجود دارد، برحذر داریم؛ از جمله حمام و مکان‌های خلوت. خوب است که در صورت امکان، دلیل این برحذر داشتن‌ها را به فرزندانمان بگوییم.
طبق حدیث زیر، دو مرد یا پسر حق ندارند زیر یک لحاف بخوابند، مگر ضرورتی باشد که در این صورت، برای احساس نکردن گرمای بدن یک‌دیگر، هر کدام باید با لباس بخوابد و عریان یا نیمه عریان نباشد. دو زن یا دختر نیز نباید زیر یک لحاف بخوابند. وقتی مردان و زنان از خوابیدن در یک بستر منع شدند، نوبت به پدر و پسر، پدر و دختر، مادر و پسر، مادر و دختر می‌رسد، این گروه‌ها هم حق ندارند در یک بستر بخوابند. چون عواقبی را در پی دارد که بیشتر فرزندان را تهدید می‌کند تا پدر و مادر. (16)
در این باره امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
دو مرد، زیر یک پتو نباید بخوابند، مگر آن که ضرورتی باشد و در آن‌جا جز یک لحاف نباشد. دو نیز نباید در زیر یک پتو بخوابند. هم چنین دخترِ مرد نباید با او (پدر) یا مادرش در زیر یک لحاف بخوابند. (17)

5. درمان پزشکی:

در مواردی برای درمان فردِ مبتلا، ضروری است به پزشک مراجعه شود، به ویژه هنگام ظهور سرخی در دستگاه تناسلی دختر؛ در موارد ترشح مهبل؛ هنگامی که اعتیاد به استمنا از راه کرمک و انگل باشد؛ زمانی که آثار و عوارض جسمانی و روانی، به صورت آشکاری دیده شود و ... (18)
درباره‌ی بیماری‌های انگلی باید گفت: گاهی وجود خارش در دستگاه تناسلی، به علت وجود کرمک و یا انگل است و این خارش‌ها موجب دست‌کاری می‌شوند، زیرا فرد برای رفع خارش، شروع به خاراندن می‌کند و به مرور در اثر تکرار، لذتی جنسی کسب شده و در مواردی تبدیل به عادت می‌شود، از این‌رو ضرورت دارد والدین به محض مشاهده‌ی کمترین آثاری از بیماری‌های انگلی، به درمان اقدام کنند. (19)

6. کنترل لباس:

به ویژه در لباس‌های زیر؛ مثل شورت و شلوار که باید تنگ و چسبان، بسیار زبر یا نرم و از نوع پارچه‌های آهاردار (20) نباشد و نباید از جنسی باشد که اگر کودک عرق کرد، خیس و زبر و باعث خارش و تحریک شود. از سه سالگی به بعد نیز لباس کودک باید به نوعی حاکی از جنسیت او باشد. (21)

7. اشباع از محبت:

اساس حیات فرزند را بر محبت به او استوار کنید. کودک باید علاقه و محبت والدین را احساس کند و برای گفتن بد یا خوب بودن کارهایش، از کلامی محبت‌آمیز استفاده شود.
در اسلام درباره‌ی محبت‌کردن به کودکان، بسیار سفارش شده است، چنان که امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
خداوند بنده‌اش را به دلیل شدّت محبت به فرزندش، می‌بخشد. (22)
از نتایج محبت والدین به فرزندان، ایجاد آرامش روانی و جلوگیری از کمبودهای عاطفی است که در زندگی انسان و منحرف‌نشدن او، نقش مهمی دارد. در حالی که خلأ عاطفی، راه را برای نفوذ انحرافات جنسی هموار می‌کند. «هادفیلد» (23)، روان‌شناس نوجوانان، می‌نویسد:
رایج‌ترین علّت روانی استمنا، نقصان محبت است. کودک چون از دیگران مأیوس و دلسرد شد، به خودش می‌گراید، به طوری که تمام زندگی عشقی وی، متمرکز بر لذت جسمانی می‌شود و میل شدیدی برای احساس این لذت پیدا می‌کند. (24)
«نوازش کردن» از نیازهای روانی - عاطفی است که تأمین آن در دوران کودکی، بر تربیت صحیحِ جنسی فرد نیز تأثیر دارد. با نوازش کودک، نیاز درونی‌اش تأمین شده، احساس کمبود نمی‌کند و برای ارضای نیازش، جذب افرادی نمی‌شود که بخواهند از وی سوء‌استفاده‌ی جنسی بکنند. (25)
«هدیه دادن» نیز از رفتارهایی است که نیاز عاطفی کودکان را تأمین می‌کند و به صورت غیرمستقیم، در تربیت صحیح جنسی و پیش‌گیری از انحراف جنسی مؤثر است، زیرا والدین با هدیه دادن، فرزندانشان را به خود نزدیک می‌کنند و مانع افرادی می‌شوند که از این طریق می‌خواهند کودکان را جذب و از آن‌ها سوء استفاده‌ی جنسی کنند. کودکان به هدیه گرفتن خیلی علاقه دارند و می‌توان آن‌ها را از این طریق، مطیع خود ساخت. (26)
در درست محبت کردن و رعایت حدود آن باید دقت کرد. محبت بیش از حد و نادرست، عوارضی برای فرزندان دارد؛ برای مثال: احساس ناتوانی و حقارت در برخورد با مشکلات.

8. دور کردن از تحریک‌ها:

کودک و نوجوان را از هر عامل تحریک‌کننده‌ای دور کنید؛ مانند : لمس، دیدن، شنیدن. کودک، دیده‌ها و شنیده‌ها و ... را در ذهن می‌سپارد و ممکن است از آن‌ها تقلید کند.
محیط زندگی طفل باید به تمام معنا، زمینه را برای پرورش عفت و پاک‌دامنی فراهم گرداند. گاه با رعایت نکردن و ساده پنداشتن برخی مسائل، دچار عواقبی می‌شویم؛ برای مثال: گوش کردن به موسیقی‌های مهیّج که امری رایج است، باعث تضعیف اراده در برابر مسائلی جنسی، فحشا، بی‌تفاوتی به ناموس و ... می‌گردد. (27)

9. رفع اضطراب و نگرانی:

مسئله‌ی خودارضایی همیشه به عنوان یک اختلال مرتبط با اضطراب شناسایی و مطرح شده است، زیرا نگرانی، عامل تقویت‌کننده و نگه‌دارنده برای این عادت ناپسند است، به گونه‌ای که فرد با افزایش اضطراب، به طور مکرر به این عادت ناهنجار روی می‌آورد، از این رو باید محیط زندگی را برای کودک، سالم و دور از هرگونه دغدغه و اضطراب و تشویش نگه داریم.
وقتی که آن‌ها مضطرب شوند، در خود فرو می‌روند و با خود سرگرم می‌شوند و از خود راه نجات می‌طلبند. گاهی کودکان هنگامی که تشویش خاطر دارند، با دست و یا با اعضای دیگر خود، بازی می‌کنند که می‌تواند عامل و زمینه‌ای برای لغزش باشد.
خانواده‌هایی که به علت پاره‌ای از نابسامانی‌ها، همچون اختلاف و ناسازگاری میان پدر و مادر، از هم پاشیدگی خانواده، بدررفتاری والدین، به اضطراب روحی فرزندان دامن می‌زنند، آنان را بیشتر در معرض انحرافات جنسی قرار می‌دهند. (28)

10. امنیت فکری و روانی:

اجازه ندهید فرزند شما اندوهگین بخوابد، اگر او را تنبیه کرده‌اید، بکوشید که پس از آن، شاد و آرام باشد. بگذارید از هر جهت آسوده باشد و راحت بخوابد. امنیت فکری و روانی نداشتن، عوارضی برای فرد دارد که جلوه‌ای از آن، همین آلودگی (خودارضایی) است.

11. کنترل خلوت کودکان:

گاهی کودکان برای بازی، مکان خلوتی را جست‌وجو می‌کنند و می‌خواهند دور از چشم دیگران به بازی مشغول شوند. این امر ناروا نیست، ولی مکان خلوت باید به گونه‌ای باشد که از چشمتان دور نماند. گاهی سرکشی‌هایی داشته باشید؛ خلوت آن‌ها را به بهانه‌هایی در هم بشکنید - البته به صورتی که رنگ مداخله به خود نگیرد - تا ببینید کودک در تنهایی چه می‌کند، زیرا کودکان، بازی‌های جنسی را مخفیانه انجام می‌دهند. (29)
هم‌چنین لازم است بر استفاده‌ی فرزندانتان از اینترنت یا کامپیوتر نظارت داشته باشید، بدین منظور، کامیپوتر را نباید در اتاق شخصی قرار دهید، بلکه در محیط عمومی خانه بگذارید، به طوری که صفحه‌ی نمایش‌گر به سمت بیرون و از همه جا قابل رویت باشد. (30)

12. کنترل دوستان، دادن آگاهی‌های جنسی و پرهیز دادن از روابط نادرست:

گاهی افرادی با فرزندان ما دوست هستند که اخلاق و ادب درستی ندارند؛ از مسائل و اسراری سخن می‌گویند که بدآموز است و لغزش‌هایی در زمینه‌ی لمس دارند که اسلام آن‌ها را مجاز نمی‌داند. این افراد به راحتی می‌توانند دیگران را منحرف کنند. (31)
بنابراین، فرزندان خود را از کسانی که وضع اخلاقی و تربیتی‌شان شناخته شده نیست، دور و برحذر دارید. این مسئله‌ای است که غفلت از آن روا نیست، زیرا همان‌طور که افراد با تقوا در اطرافیان خود اثر مثبتی دارند، متأسفانه، دوستان ناباب، در روح و روان همنشینان، اثر مخرّبی بر جای می‌گذارند. امام موسی کاظم (علیه‌السلام) می‌فرماید:
عیسی‌بن‌مریم (علیه‌السلام) فرموده که همانا بدی شخص بدکار سرایت می‌کند و همنشین بد، انسان را به هلاکت می‌افکند، پس بنگر با چه کس همنشین می‌شوی. (32)
به غیر از دوستان و هم سن‌وسالان، باید مراقب رابطه‌ی کودک با دیگران نیز بود. دیده شده است ولگردان یا آلوده‌های سالمندی که در کوچه و مغازه و ... برای ارضای خود با کودکان بازی و موجبات آلودگی آن‌ها را فراهم کرده و با هم‌جنس‌بازی و تجاوز به کودک، بذر استمنا را در دل او کاشته‌اند.
این افراد (تجاوزگران) باید بدانند که با تجاوز به کودکان، هم به کودک از جنبه‌های مختلف آسیب می‌رسانند و مسیر زندگی‌اش را تغییر می‌دهند، هم خودشان، عاقبتِ بد و عذاب دردناکی در پیش دارند که ذره‌ای از آن را پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه و آله‌وسلم) این گونه بیان می‌کند:
کسی که با پسربچه‌ای آمیزش نماید، روز قیامت خداوند او را بدبوتر از مردار، محشور می‌کند، به گونه‌ای که مردم از بوی بد او اذیت می‌شوند تا وقتی که او به جهنم وارد شود. (33)
کودک را آگاه کنید که با چه کسی معاشر باشد و در معاشرت چگونه باشد. او علاوه بر دانستن زشتی دست‌کاری با خود، باید بدانند که دیگران هم حق ندارند با او بازی ناروایی کنند.
باید قبح بسیاری از رفتارها به کودک اطلاع داده شود؛ برای مثال: به کودک آموخت که اعضای تناسلی خود را از دید دیگران دور نگه دارد. اگر کودک عورت دیگران را ببیند و یا دیگران عورت وی را ببینند، قبح این کار از بین می‌رود و موجب بی‌پروایی می‌گردد و هرزگی را نهادینه می‌کند، از این‌‌رو نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه و آله‌وسلم) آن را روا نمی‌‌دانستند و از آن نهی می‌کردند. (34)
به فرزندمان باید بفهمانیم که گاهی دیگران در معاشرت با او، قصد فریب دارند، پس باید قصد ناروای آنان را نقش بر آب کند و جریان را به پدر و مادرش بگوید.
بهتر است آگاهی و آموزِش به کودک، غیرمستقیم باشد تا او جسور و گستاخ نشده و پرده‌ی حیایش در رابطه‌ی با والدین از بین نرود.
کودک می‌تواند تحت تأثیر القائات خویشان نزدیک و هم‌جنس قرار گیرد؛ یعنی دایی و عمو برای پسران، و خاله و عمه برای دختران، و هم‌چنین دیگر خویشان و آشنایان.
درباره‌ی هم‌جنس بودن تعلیم دهنده‌ی این گونه مسائل، پیامبر (صلی‌الله‌علیه و آله‌وسلم) می‌فرماید:
امور دختران را به مادران آن‌ها واگذارید. (35)
مربیان، واعظان و سخنوران نیز در فرصت‌هایی مناسب، می‌توانند به صورت سربسته درباره‌ی این مباحث صحبت کنند.
اگر بیانِ غیرمستقیم، منظور را می‌رساند، بر بیان مستقیم ترجیح دارد؛ برای مثال گرفتن تجارب خود و دیگران، در زمینه‌ی سقوطی که دوستان سبب آن شده‌اند، و این که دوستان ناباب، دین و شرافت گروه عظیمی را به خطر انداخته‌اند.
در صورت پند نگرفتن کودک، می‌توان گاهی در تنهایی، اشکالات رفتارش را با او در میان بگذاریم و هشدارهای لازم را بدهیم.
در کل، کودک و نوجوان باید حقایق و روش صحیح زندگی را از والدین و مربیان دلسوز یا اقوام نزدیک بیاموزد، نه این که افراد گرگ‌صفت راه‌هایی غلط، پیش‌رویش قرار دهند و زندگی او را به تباهی بکشانند. «لاپیک» و «کوچتکف» می‌گویند:
در جریان تربیت جنسی، باید به خردسالان اساس اطلاعات بهداشت جنسی و عمومی را یاد داد و آن‌ها را از این موارد آگاه کرد: نتایج اخلاقی و فیزیکی اطفای پیش از موعدِ تمایلات جنسی؛ امکان ابتلا به امراض مقاربتی؛ و مجموعه تدابیر لازم برای جلوگیری از اعتیاد به الکل، سیگار، استمنا و سایر گرایش‌های جنسی. (36)

13. کنترل شست‌وشو، استحمام و مراقبت در نظافت و بهداشت:

شست‌وشوی کودکان پس از دفع و مراقبت از بهداشتِ او در دوران کودکی، عامل اساسی در پیش‌گیری از وقوع این خطر (خودارضایی) است. کودک را با آب ولرم بشویید و نگذارید آلودگی در او بماند، زیرا سبب خارش، التهاب و سرانجام، دست‌کاری خواهد شد. در ضمن، باید کیسه، لیف و حوله‌‌ی کودک جدا باشد. (37)
در هنگام تطهیر کودک به وسیله‌ی یکی از والدینش، بیش از اندازه، دست آن‌ها با عضو جنسی کودک تماس نداشته باشد، زیرا موجب شکل‌گیری عادتی نادرست در کودک می‌شود. هم‌چنین باید در صابون زدن و خشک‌کردن بدن او دقت کنیم.
استحمام کودکان و به ویژه نوجوانان، همیشه تنها نباشد، به خصوص، زمانی که احساس لغزشی هم از او مطرح است.
از دوران سی‌ماهگی به بعد، دختر و پدر، پسر و مادر، برادر و خواهر، با هم نباید به حمام بروند، زیرا این تصاویر در ذهن ثبت و موجب بلوغ زودرس می‌شود. (38)
درست است که خواهر و برادر در هنگام کودکی، با دیدن بدن عریان یک‌دیگر و به ویژه بدن پدر و مادرشان، همان لحظه، لذت جنسی نمی‌برند، ولی بدن‌های لخت، از قوی‌ترین محرّک‌های جنسی هستند که هیچ‌گاه از ذهن کودک پاک نمی‌شوند. چشم کودک مانند دوربین لحظه‌ها را تصویربرداری و تمام صحنه‌ها را در ذهن خود ثبت می‌کند، از این‌رو برای مثال مادری که پسر پنج‌ساله‌ی خود را به حمام می‌برد، ناخواسته احساسات شهوانی فرزندش را حساس و بیدار می‌کند و قبل از سیر طبیعی، او را وارد دنیای لمس و عشق و نظربازی می‌سازد. حال این کودک با تمام عکس‌هایی که از صحنه‌های گوناگون گرفته است، به سن تمییز و بعد از آن، به نوجوانی می‌رسد و بایگانی ذهن را باز کرده، آلبوم کودکی را ورق می‌زند و آنچه را که قبلاً دیده و به خاطر سپرده و هیچ لذتی نبرده است، سعی می‌کند به واقعیت برساند. (39)
باید از لُخت شدن در برابر کودکان یا لخت کردن آن‌ها و دیدنشان، خودداری کرد، زیرا از دو جهت تأثیر نامطلوبی بر آن‌ها دارد: از سویی، حیای آن‌ها را از بین می‌برد و از سوی دیگر، باعث تحریک جنسی کودکان می‌شد. (40) پیامبر (صلی‌الله‌علیه و آله‌وسلم) فرمودند:
پدر و مادر، حق ندارند به عورت فرزندشان نگاه کنند و فرزند نباید عورت والدین را ببیند. (41)

14. تقویت اراده‌ی کودک:

به گونه‌ای که در راه آلوده نشدن به خودارضایی و اصولاً در مسیر حیات، با عزمی راستین پیش روند و در تصمیم گیری‌های درست، دچار اشتباه نشوند.
بخشی از آلودگی‌ها، بدان خاطر است که کودک، مدیر خوبی برای اداره‌ی خود و شرفش نیست. از راه‌های تقویت اراده‌ی فرزندان، شرکت دادن در مسائل زندگی، مسئولیت دادن و احترام گذاشتن است. (42) هم چنین باید جوانان را اجتماعی بار آورد، چون اگر از فعالیت‌های اجتماعی عقب رانده شوند، نیروهایشان را در جایی دیگر که معلوم نیست سالم باشد یا نه مصرف می‌کنند.

15. تقویت نیروی مذهب و ایمان:

دین‌داری در مرحله‌ی تمییز و مراحل نوجوانی و جوانی می‌تواند سازنده و سرنوشت‌ساز باشد. آگاهی از شاهد بودن خدا بر کردار و رفتار، ایمان به معاد و حساب و کتاب، انسان را از نافرمانی پروردگار باز می‌دارد. مهم‌ترین عقیده‌ای که باید در هر فرد ایجاد کرد، ترس از عذاب الهی، به ویژه در جهان دیگر است.
باید حسّ احترام به پیامبران، امامان، بزرگان و دانشمندان دین‌دار را در فرزندمان تقویت کنیم و به او بفهمانیم تمام افرادی که برایش محترم و معتبر هستند، از خودارضایی تنفر دارند.
از آثارایمان مذهبی، معنادادن به حیات و هدف‌دار کردن زندگی است. ایمان مذهبی به زندگی انسان، نورِ هدف می‌دهد و او را از ظلمتِ پوچی می‌رهاند. انسان‌هایی که ایمان مذهبی ندارند، زندگی را یک خیال و یک بازیچه می‌دانند، نه مبدأ آن را می‌شناسند و نه برای آن، هدف و انتها قائل هستند. زحمات خود را بر باد رفته دانسته و کور و بی‌هدف حرکت می‌کنند. بدین دلیل از انجام کارهای ناپسند ابایی ندارند، ولی شخصی که ایمان مذهبی دارد، زندگی را در این جهان هستی هدف‌دار و هدف را هم تقرّب به وجود مطلق و مبدأ همه‌ی کمالات می‌داند. او زندگی موقت دنیا را مقدمه‌ی حیات جاوید می‌شمارد، به کارهای خویش و نتیجه‌ی آن امیدوار است و تا می‌تواند به سوی خوبی‌ها پیش می‌رود، زیرا می‌داند که نتیجه‌ی همه‌ی آن‌ها را در آینده می‌بیند و به پاداشی بی‌نهایت می‌رسد. (43)

16. آموزش حفظ عزت و شرافت:

به کودک درس شرافت داده و او را با شخصیت و با عزت‌نفس بارآورید. به گونه‌ای که خود را عزیز و مهم بداند و به پستی‌ها تن در ندهد. حافظ و مدافع دین و شرف خود باشد، آبروی خود و خانواده‌اش را حفظ کند و تسلیم هر امری نشود و دعوت هر فرومایه‌ای را نپذیرد. (44)
امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
کسی که احساس کرامت‌نفس و بزرگواری روحی کند، شهوت نزد او خوار و بی‌ارزش خواهد بود.(45)
انسان با عزت، خود را بزرگ‌تر از آن می‌داند که دامنش به گناه آلوده شود. در مقابل، احساس خود کوچک‌بینی باعث می‌شود تا پشتوانه‌ی روحی و عامل دفاعی درونی، در برابر تمایلات ناپسند و شهوات تضعیف شود و آدمی به پستی و گناه تن بدهد.
والدین نباید فرزندان خود را تحقیر کنند، زیرا احساس حقارت از عواملی تن دادن به انحرافات جنسی است. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه و آله‌وسلم) به پیروان خود توصیه می‌کند:
به فرزندانتان احترام بگذارید و با آداب و روش پسندیده با آن‌ها معاشرت کنید. (46)

17. پرورش حجب و حیا (شرم و عفاف):

آن قدر وجود حیا در خصوصیات شخصی انسان باارزش است که آن را ملکه‌ای نفسانی قلمداد کرده و یکی از وجوه تمایز انسان از حیوان می‌دانند. (47)
در دین انسان‌ساز ما، حیا و عفت، جزء ارکان اساسی خلق‌وخوی یک مسلمان به شمار می‌روند. اهمیت حیا به قدری است که حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه و آله‌وسلم) از میان تمام صفات نیکو، آن را مشخصه‌ی مکتب اسلام بر می‌شمارد (48) و می‌فرماید:
هر دینی خوی خاصی دارد و خوی دین ما حیاست. (49)
حیا یعنی محدود ساختن نفس نسبت به محرّمات شرعی، عقلی و عرفی - از ترس نکوهش و سرزنش.
حیا را باید حیایی معقول که ناشی از علم و دانش است، در نظر گرفت، وگرنه حیای به معنای کم‌رویی، مذموم است، چرا که کم‌رویی اکثراً منجر به گوشه‌گیری، کناره‌گیری و حتی افسردگی می‌گردد و هم‌چنین، شرمِ بیش از حد، مانعی برای درمیان گذاشتن مشکلات با پدر و مادر است؛ در صورتی که حیا و شرم معقول، آن حالتی است که فرد، خود را از لغزش‌های نفسانی دور می‌کند و به فضایل و کمالات انسانی نائل می‌گردد. (50)
دلیل بهادادن به حیا، این است که انسان را از هر عمل زشت و ناپسندی باز می‌دارد که یکی از آن‌ها، روابط شهوانی خارج از محدوده‌ی شرع است. در روایات ما برترین مرتبه‌ی حیا، حیای از خویشتن و خداست. (51)
از نتایج حیا، عفت است. چنان که حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
افزون‌ترین مردی یا آدمیّت، شرم است و میوه‌ی آن عفّت. (52)
عفت به معنای باز ایستادن از حرام و پارسایی کردن است. (53) عفت فقط به خویشتن‌داری جنسی منحصر نیست، بلکه در اموری چون خوردن، آشامیدن، سخن گفتن و ... نیز به کار می‌رود، ولی ما در این‌جا، آن را به مسائل جنسی اختصاص می‌دهیم و عفت را حالتی در نفس می‌دانیم که آدمی را از غلبه‌ی شهوت باز می‌دارد (54) و موجب خویشتن‌داری و دوری از آلودگی‌های جنسی، در عمل، کلام و فکر است؛ برای مثال: حجاب و پوشش بدن، عفت در عمل محسوب می‌شود.
خداوند در قرآن می‌فرماید:
«وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمْ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ»؛ (55)
کسانی که ازدواج برایشان میسّر نیست، باید عفت ورزند و خویشتن‌دار باشند تا هنگامی که خدا آنان را از فضل خویش بی‌نیاز گرداند.
جز حیا عوامل دیگری نیز در رشد عفت تأثیرگذار هستند، مانند: رشد ایمان، ارتقا در مردانگی و جوانمردی، کیاست و زیرکی، صبر، غیرت، قناعت، (56) خردمندی و ...
پس از پی‌بردن به اهمیت حیا و عفت، لازم است برای رشد آن‌ها بکوشیم. درست است که صفات پسندیده‌ی اخلاقی، ریشه در فطرت الهی انسان دارند، ولی بقا، پرورش و تحکیم آن‌ها، به اراده‌ی خود انسان و مراقبت‌های اطرافیان بستگی دارد.
برای رشد حیا و عفت در فرزندان، والدین باید دارای این صفات بوده و سرمشق و الگوی مناسبی برای آن‌ها باشند. در خانواده مراعات نکردن اصل مهم حیا، طرز لباس پوشیدن و به کارگیری الفاظ و کلماتی که به گونه‌ای دربرگیرنده‌ی مسائل و مناسبات جنسی باشند، به انگیزه‌ی جنسی فرزندان دامن زده، زمینه‌ی انحراف جنسی را در دوران بلوغ فراهم می‌کند؛ (57)
برای مثال: والدین نباید در حضور فرزندان، لباس‌هایی بپوشند که مناسب خلوت خودشان است، زیرا موجب بی‌قیدی و از بین رفتن شرم کودکان می‌شود. (58)
کودکان، بیشتر از آن‌که به اندرزهای کلامی اهمیت بدهند، از رفتار و کردار ما تقلید می‌کنند. وقتی این مسئله فراهم آمد، می‌توان به صورت کلامی نیز صحبت‌ها و نصیحت‌هایی داشت.
بعد از خانواده، تأثیر مربیان، خویشان و همنشینان بر انسان قابل توجه است. در میان آن‌ها اگر رفتارهای پسندیده تأیید شد، کودک نیز این رفتارها را الگوی خود قرار می‌دهد؛ اگر رفتارهای مطلوب تأیید نشده و به مسخرگی یاد شود، کودک به انجام دادنشان گرایش پیدا نمی‌کند.
بنابراین برای رشد رفتار پسندیده در کودک، سه کار ضروری است: اولاً: خودمان باید رفتارهای پسندیده‌ای چون حیا داشته باشیم؛ ثانیاً: رفتار مطلوب دیگران را تأیید و از آن‌ها به عنوان اموری مثبت و مقبول یاد کنیم؛ ثالثاً: رفتارهای خوب فرزندمان را تأیید و او را به یادگیری مواردی دیگر و مراتبی بالاتر تشویق کنیم. (59)

18. تفاوت‌گذاری بین آزادی و افراط:

رعایت اعتدال در تمامی زمینه‌های فردی و اجتماعی لازم است. فرزندانمان را باید از دوران کودکی به میانه‌روی عادت دهیم، زیرا افراط و تفریط، از مسائل ساده‌ی زندگی آغاز می‌شود. آن‌ها باید بدانند که بین آزادی و افراطگری فرق است. (60)
آموختنِ میانه‌روی در دوره‌ی جوانی اهمیت دارد، زیرا از ویژگی‌های این دوره، میل به آزادی و نداشتن محدودیت است. آن‌ها باید بدانند که به سبب طغیان غرایز، جنبه‌ی عقلانی ضعیفی پیدا می‌کنند و به شدت، احساسی می‌شوند و طبعشان آن‌ها را به سوی لذت‌گرایی سوق می‌دهد و اگر از آزادی مطلق استفاده کنند به انواع فسادها و انحراف‌ها دچار می‌شوند، زیرا غرایز آدمی، کور و بی‌شعور است. غرایز فقط ارضای خود را طلبیده، می‌خواهند به هر قیمتی به هدف خود برسند و این انسان است که با نیروی عقل، فطرت و شریعت، آن‌ها را مهار و به اندازه‌ی لازم و طبیعی اشباع می‌کند.
داشتن آزادی نامحدود، قطعاً فساد و بی‌نظمی به بار می‌آورد و آرامش و آسایش را نابود می‌کند، زیرا اگر قرار باشد هر کس در هر کاری آزاد باشد و برای خواسته‌هایش، حد و مرزی در نظر نگیرد، به طور مسلّم خواسته‌ها با هم تزاحم پیدا می‌کند و هرج‌و مرج درجامعه حاکم می‌شود. (61)

19. روان درمانی:

این مسئله عاملی مهم برای پیش‌گیری از انحرافات و اصلاح کودکان و نوجوانان مبتلاست. این کار نیازمندِ تقویت اراده و عزت‌نفس، ایجاد اتکا و زمینه‌ای برای رشد، روحیه‌دادن و ... است. بیمار باید احساس گناهش از طریق توبه زایل شود و از عواملی که او را مجبور می‌کنند به دنبال تسکین برود، دور شود. (62)
برگزاری جشن تکلیفی برای فرزندان که همراه با معنویت، گوشزد کردن وظایفشان و دادن هدیه‌ای مختصر باشد، تأثیر روانی مثبتی بر آن‌ها می‌گذارد.

20. نصیحت‌های عمومی:

منظور تذکرهایی است که به صورت کلی مطرح می‌گردد. به علت پندپذیر بودنِ کودکان، افراد مورد احترامشان می‌توانند بگویند: این کار را دوست نداریم و انجام دادن آن، مورد رضای ما و خداوند نیست؛ در مقابل نیز رفتارهای صحیح تشویق شوند. در این زمینه، نباید از نقش مادر برای دختران و نقش پدر برای پسران غافل شود.

21. تفریحات و سرگرمی‌های مناسب:

برنامه‌ی تفریحی مناسب، زندگی با جمع و معاشرت‌های سالم خانوادگی را برایشان فراهم کنید. از بهترین تفریحات ورزشی است که فواید بسیاری دارد. گاهی به گردش و مسافرت بروید. تنوع در زندگی، تغییر محیط و سرگرمی‌های مناسب، تأثیر خوبی بر انسان می‌گذارد.
در اوقات فراغت، به خصوص تابستان باید انرژی و نیروی کودکان و نوجوانان را به کار بگیرید و برایشان برنامه‌ریزی کنید، زیرا اوقات فراغتِ طولانی و بی‌برنامه، باعث می‌شود که برخی از آن‌ها عاصی و سرگردان شوند و به تدریج به دنیای درون خویش پناه برند و در کنج خلوت و انزوا، راهی برای سرگرمی بجویند.
کودکانی که با خود (آلتشان)، بازی می‌کنند، دستشان باید به کار و اسباب‌بازی دیگری مشغول شود. آن‌ها در این امر قصد ناروایی ندارند، فقط کافی است برایشان سرگرمی‌هایی ایجاد کنیم؛ برای مثال: اسباب‌بازی دلخواهشان را تهیه نماییم.
توصیه‌ی روان‌شناسان این است که دست او را مشغول نگه دارید، به طوری که حتی مجاز باشد اسباب‌بازی خود را وارد رخت‌خواب کند تا قبل از خواب بدان سرگرم شده و دستش به جای دیگر نرود. هنگام خواب، بهتر است دست‌هایش را بیرون از لحاف بگذارد و پس از بیداری نیز رخت‌خواب را ترک کند؛ مراعات نکردن این قاعده، سبب کشش پیش از موقعِ وی به آلت تناسلی‌اش می‌شود. در خانه او را به کار بگیرید و بخواهد که با شما هم‌کاری کند. (63)

22. آموختن آداب اجتماعی:

برای مثال باید به فرزندمان بیاموزیم که هنگام وارد شدن به اتاق خواب پدر و مادر، در زده یا اجازه بگیرد. آموزش رفتار صحیح نسبت به جنس مخالف نیز باید خلی زود شروع شود.
طبق روایات، بوسیدن دخترِ بیش از شش سال، برای نامحرمان جایز نیست، چنان‌که امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
هنگامی که دختربچه‌ای به شش سالگی رسید، جایز نیست مرد نامحرم او را ببوسد و یا او را در آغوش گرفته و به خود بچسباند. (64)
بوسه‌ی نامحرم به کودک در روح او نقش می‌بندد و در آینده، روابط با نامحرم را تسهیل و حفظ عفاف را با مشکل روبه‌رو می‌کند. (65)
بوسیدن فرزندان توسط والدین نیز گرچه بسیار سفارش شده است، ولی اگر از حد خرج شود، هدف خود را که رحمت و لطف است، از دست می‌دهد و موجب ضلالت و گمراهی می‌گردد. (66)
هم‌چنین نباید لب‌های کودک را - جز کودک خردسال - بوسید، چرا که حساس‌ترین و سریع‌ترین نقطه‌ای که باعث تحریک جنسی می‌شود، لب است. (67) امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
بوسه بر لب، جز بر لب همسر و فرزند خردسال جایز نیست. (68)

23. ختنه کردن:

ختنه از همان هفته‌ی اول تولد و در برخی منابع تا پایان ماه اول توصیه شده است. رعایت این امر سبب احساس درد کمتر، جوش خوردن سریع‌تر زخم و حفظ سلامت و پیش‌گیری از بروز پاره‌ای از بیماری‌ها و عوارض است. (69)
فرزندان را باید ختنه کرد تا خارجی ایجاد نشود و دست کودک به آلتش از راه خاراندن آشنا نگردد. ختنه کردن پسربچه‌ها امری ضروی است. امروزه علم پزشکی به این نتیجه رسیده که درصد بالایی از افرادی که سرطان آلت‌تناسلی دارند، آن‌هایی هستند که ختنه نشده‌اند. ختنه کردن برای پسران، سنت پیامبر و برای دختران امری مستحب است و آن را کرامت نامیده‌اند. (70)

24. پرهیزهایی در درمان:

برای دور کردن فرد از عوامل لغزش و درمان مبتلایان، نکاتی را باید در نظر داشت و از برخی اقدامات، پرهیز کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

- تنبیه‌های شدید و تهدیدها،

زیرا گاهی این امر بر کودکان اثر منفی دارد و ممکن است در مواردی عادت‌های زشت را در آن‌ها افزایش دهد.
پدر و مادر اگر استمنا یا هر انحراف جنسی دیگری را در کودک خود مشاهده کردند، به جای تنبیه، می‌باید به عنوان یک بیمار به او نگاه کرده و برای درمانش از بهترین راه‌ها استفاده کنند.
والدین نباید نوجوانان را طرد و از خانه و کاشانه، دل‌سرد و دل‌زده کنند و به ترساندن، سرزنش و تنبیه فرزندانشان متوسل شوند، بلکه با بالابردن سطح شعور و آگاهی آن‌ها، موجب شوند که خود، زشتی و درستی اعمال را شناخته، از زشتی، متنفّر و به زیبایی، متمایل گردند.
گاهی کودک یا نوجوان، با تنبیهات بیش از حد، به پنهان کاری و دروغ‌گویی روی می‌آورد، در حالی که نرمی و عطوفت، موجب روراستیِ آن‌ها با خانواده می‌شود. حتی گاه عفو و بخشش، نسبت به تنبیه، تأثیر بیشتری دارد.
- نصیحت‌هایی برای ترک کردن، بدون یاری رساندن و فراهم آوردن زمینه‌های ترک.
- اقدام به حلّ مشکل، بدون رفع علل و انگیزه‌های پدیدآورنده‌ی آن.

ملامت‌های افراطی:

مستقیم که رابطه‌ی کودک را با والدین و مربیان تیره و وضع او را بدتر می‌کند. (71)

- فاش کردن راز،

شخص خودارضا از کار خود شرمنده است و سعی بر مخفی نگه‌داشتن عمل بد خود دارد، از این رو، پدر و مادر یا مربیان، به محض اطلاع باید آن را امانت تلقی کرده و خیانت نکنند. اگر شخصی خود به انحرافش اقرار کرده است، باید بدون در جریان قرار دادن دیگران، به او کمک کرده و بدین‌ طریق، علاوه بر حفظ آبرو، اعتمادش را نیز جلب کنیم.
هم‌چنین نباید از کسی اقرار به گناه بخواهیم، زیرا نه تنها به آبرو و عزت شخص لطمه می‌زند، بلکه موجب از بین رفتن قبح گناه می‌شود.
- کنترل شدید و ایجاد ترس در کودکان.
- هرگونه احساساتی که منجر شود کودک از درددل و دادن اطلاعات دست بردارد، حتی در سوء استفاده‌ی جنسی از آن‌ها، زیرا باید شما به موضوع پی ببرید و اقدامات لازم را انجام دهید تا این اتفاق دوباره رخ ندهد. به هیچ‌وجه به کودک نگویید این اتفاق نباید می‌افتاد و تو مقصر هستی. چه بهتر است که با آموزش‌ها و مراقبت‌های خانواده‌ی کودک و فرد متجاوز، از چنین وقایعی جلوگیری شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. نوجوان بالغ امروز، خلاصه‌ی نسل‌های پیشین است که از راه نطفه و وراثت به امروز انتقال یافته. او دست‌کم برخی ویژگی‌های نسل پیشین را در خود خلاصه کرده است (غلامرضا متقی‌فر، درآمدی بر نظام اخلاق جنسی در اسلام، ص 115).
2. ر.ک: علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 143.
3. طیبه شهیدی‌نژاد و غلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 13.
4. ر.ک: علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 143.
5. با همسر خود با شهوت زنِ دیگری مجامعت نکن، زیرا ترسِ آن است که اگر از آن جماع فرزنددار شوی، خنثایی شود که حالات و اطوار زنان را از خود بروز می‌دهد (بحارالأنوار، ج 100، 281).
6. ر.ک: حلیة‌المتقین، فصل چهارم: در آداب زفاف و مجامعت، ص 70-75 و فصل پنجم: در آداب نماز و دعا در شب زفاف و در وقت مقاربت زنان، ص 75 و 76.
7. ر.ک: علی حسینی، سیره‌ی تربیتی پیامبر و اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، ج 1، ص 161 به نقل از: غلامرضا متقی‌فر، درآمدی بر نظام اخلاق جنسی در اسلام، ص 100.
8. طیبه شهیدی‌نژاد و غلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 45.
9. یکی از دلایل این منع آن است که کنجکاوی کودک، با مشاهده‌ی این رفتارهای والدین، تحریک می‌شود، سپس می‌کوشد با دوستانش همین رفتارها را تقلید کند و ... .
10. وسائل‌الشیعه، ج 20، 133.
11. طیبه شهیدی‌نژاد وغلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 54.
12. ثلاث‌ رسائل فی نظریة الجنس، ص 123، به نقل از: علی‌نقی فقیهی، تربیت جنسی: اصول و روش‌ها، از منظر قرآن و حدیث، ص 117.
13. ر.ک: محمدرضا شرفی، دنیای نوجوان، ص 210 و 211.
14. الخصال، ترجمه‌ی کمره‌ای، ج 1، ص 240.
15. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: رخت‌خواب بچه‌های شش‌ساله باید از هم جدا باشد. (وسائل‌الشیعه، ج 20، ص 231).
16. فردین صالحی، مؤلفه‌های انحراف جنسی کودکان، ص 100 و 101.
17. وسائل‌الشیعه، ج 20، ص 347.
18. علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 150.
19. از موارد کشف انگل، تجزیه‌ی مدفوع است.
20. آهار: مایعی است که از نشاسته یا کتیرا و مانند آن درست کنند و به پارچه بزنند تا سفت و براق شود (فرهنگ عمید، ذیل آهار).
21. طیبه شهیدی‌نژاد و غلامرضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 61.
22. وسائل‌الشیعه، ج 20، ص 231.
23. Hadfield .
24. هادفیلد، روان‌شناسی کودک و بالغ، ترجمه‌ی مشفق همدانی، ص 326 و 327، به نقل از: محمدرضا شرفی، دنیای نوجوان، ص 217 و 218.
25. علی نقی فقیهی، تربیت جنسی: اصول و روش‌ها، از منظر قرآن و حدیث، ص 185.
26. همان، ص 185 و 186.
27. طیبه‌ شهیدی‌نژاد و غلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 48.
28. محمدعلی سادات، راهنمای پدران و مادران، ص 93، به نقل از: محمد سبحانی‌نیا، بررسی مسائل جوانان، ص 74.
29. ر.ک: علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 146.
30. طیبه شهیدی‌نژاد و غلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 62.
31. علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 152.
32. اصول کافی، ج 4، 545.
33. وسائل‌الشیعه، ج 20، ص 322.
34. طیبه شهیدی‌نژاد و غلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 38.
35. نهج الفصاحه (مجموعه کلمات فصار حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه و آله‌وسلم)، ص 156.
36. کوچتکف و لاپیک، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان و نوجوانان، ترجمه‌ی محمدتقی راد، (با ویرایش)، ص 10.
37. علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 150.
38. طیبه شهیدی‌نژاد و غلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 45.
39. ر.ک: فردین صالحی، مؤلفه‌های انحراف‌های جنسی کودکان، ص 73 و 74.
40. علی‌نقی فقیهی، تربیت جنسی: اصول و روش‌ها، از منظر قرآن و حدیث، ص 117.
41. وسائل‌الشیعه، ج 2، ص 56.
42. پایان رساندن کارهای نیمه تمام نیز در تقویت اراده مؤثر است.
43. همت سهراب‌پور، جوانان در طوفان غرایز، ص 102 و 103.
44. علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 148.
45. غررالحکم و دررالکلم، شرح خوانساری، ج 5، ص 365.
46. نهج‌الفصاحه، ص 239.
47. علی اسلامی‌نسب بجنوردی، تربیت جنسی کودک از دیدگاه اسلام و علم، ص 124 و 125.
48. همان، ص 126.
49. نهج‌الفصاحه، ص 333.
50. ر.ک: علی اسلامی‌نسب بجنوردی، تربیت جنسی کودک از دیدگاه اسلام و علم، ص 124.
51. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: بهترین و بابرکت‌ترین حیا، این است که از خداوند، حیا کنی (غررالحکم و دررالکلم، شرح خوانساری، ج 2، ص 421)، هم‌چنین: بهترین نوع پرهیزکاری، آن است که در خلوت خود نیز عملی را که از آشکارکردن آن شرم‌داری، انجام ندهی (غررالحکم و دررالکلم، شرح خوانساری، ج 6، ص 26.
52. غررالحکم و دررالکلم، شرح خوانساری، ج 2، ص 465.
53. فرهنگ عمید، ذیل عفت.
54. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: عفت، شهوت را ضعیف می‌گرداند (غررالحکم و دررالکلم، شرح خوانساری، ج 2، ص 152.
55. نور، آیه‌ی 33.
56. قناعت پارسایی است، زیرا هر که به اراده‌ی حق تعالی و حلال او قناعت کند و بسازد، از پی حرام نخواهد رفت و این اصل عفّت و پارسایی است (غررالحکم و دررالکلم، شرح خوانساری، ج 1، ص 47.
57. محمد علی سادات، راهنمای پدران و مادران، ص 93، به نقل از: محمد سبحانی‌نیا، بررسی مسائل جوانان، ص 74.
58. کوچتکف و لاپیک، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان و نوجوانان، ترجمه‌ی محمدتقی راد، ص 34.
59. ر.ک: علی اسلامی‌نسب بجنوردی، تربیت جنسی کودک از دیدگاه اسلام و علم، ص 127 و 128.
60. ر.ک: همان، ص 137.
61. ر.ک: همت سهراب‌پور، جوانان در طوفان غرایز، ص 22-25.
62. ر.ک: علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 151.
63. ر.ک: همان، ص 152.
64. وسائل‌الشیعه، ج20، ص 231.
65. حکمت‌نامه‌ی پیامبر (صلی‌الله‌علیه و آله‌وسلم) (فارسی)، ص 294، به نقل از: طیبه شهیدی‌نژاد و غلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 38.
66. فردین صالحی، مؤلفه‌های انحراف‌های جنسی کودکان، ص 101 و 102.
67. همان، ص 99.
68. وسائل‌الشیعه، ج 12، ص 234.
69. طیبه شهیدی‌نژاد و غلام‌رضا گلچین، روان‌شناسی و تربیت جنسی کودکان، ص 61.
70. فردین صالحی، مؤلفه‌های انحراف‌های جنسی کودکان، ص 90 و 91.
71. ر.ک: علی قائمی، خانواده و مسائل جنسی کودکان، ص 153.