مــرگ حقیقتی انکار ناپذیر
نويسنده:آیت الله محمد تقى مصباح يزدى
در قرآن كريم درباره مرگ آيات متعددى وارد شده است كه به ويژگيهاى آن اشاره دارد كه از اينقرار است :
كل من عليها فان 1 هر كس روى زمين هست فانى مى شود.
كل نفس ذائقه الموت.2 هر كسى مرگ را خواهد چشيد.
و خطاب به پيامبر اكرم (صلی الله علیه واله) مى فرمايد: انك ميت و انهم ميتون 3. تحقيقاً تو خواهى مرد و ايشان (هم) خواهند مرد.
و ما جعلنا لبشر من قبلك الخلد افان مت فهم الخالدون.4
پيش از تو براى هيچ انسانى, جاودانگى قرار نداديم, پس آيا در صورتى كه تو مردى ايشان جاودان خواهند بود؟!
بنابراين مى توان مردن را يك قانون كلى و استثناناپذير براى همه جانداران اين جهان دانست.
الله يتوفى الانفس حين موتها.5 خدا جانها را هنگام مرگشان مى گيرد.
و از سوى ديگر, ملك الموت را مامور قبض روح, معرفى مى كند.
قل يتوفا كم ملك الموت الذى و كل بكم .6 بگو شما را فرشته مرگ كه بر شما گمارده شده است مى گيرد.
و در جاى ديگر, گرفتن جان را به فرشتگان و فرستادگان خدا اسناد مى دهد.
حتى اذا جا احد كم الموت توفته رسلنا.7 تا هنگامى كه مرگ يكى از شما فرا رسد فرستادگان ما (جان) او را مى گيرند.
بديهى است هنگامى كه فاعلى كار خود را به وسيله فاعل ديگرى انجام دهد نسبت كار به هر دو, صحيح است و اگرفاعل دوم هم واسطه اى در انجام كار داشته باشد مى توان كار را به فاعل سوم هم نسبت داد. و چون خداى متعال, گرفتن جانها را به وسيله ملك الموت انجام مى دهد و او نيز به وسيله فرشتگانى كه تحت فرمانش هستند هر سه نسبت, صحيح است .
الذين تتوفا هم الملائكه طيبين يقولون سلام عليكم .7
كسانى كه فرشتگان جانشان را با خوشى مى گيرند و به ايشان سلام (و احترام) مى كنند.
و درباره كافران مى فرمايد: و لوترى اذ يتوفى الذين كفروا الملائكه يضربون وجوههم و ادبارهم... .9
هنگامى كه فرشتگان, روح كافران را مى گيرند به روى و پشت آنها مى زنند... .
و شايد بتوان گفت كه ميان افراد موئمن و افراد كافر هم به حسب درجات ايمان و كفرشان تفاوتهايى در آسان يا سخت جان كندن, وجود دارد.
يوم ياتى بعض آيات ربك لا ينفع نفساً ايمانها لم تكن آمنت من قبل او كسبت فى ايمانها خيراً .10
روزى كه بعضى از آيات پروردگار ظاهر شود ايمان كسى كه قبلاً ايمان نياورده يا در حال ايمانش كار خيرى انجام نداده است سودى براى او نخواهد بخشيد.
و ليست التوبه للذين يعملون السيئات حتى اذا حضر احدهم الموت قال انى تبت الان... .11
و توبه براى كسانى نيست كه كارهاى بد را انجام مى دهند تا هنگامى كه مرگ يكى از ايشان فرا رسد گويد: اكنون توبه كردم! و از قول فرعون, نقل مى كند كه هنگامى كه مشرف به غرق شد گفت:
آمنت انه لا اله الا الذى آمنت به بنو اسرائيل و انا من المسلمين .12
ايمان آوردم به اينكه خدايى نيست به جز همان خدايى كه بنى اسرائيل به او ايمان آورده اند و من از اهل اسلامم.
و در پاسخ وى مى فرمايد: الان و قد عصيت قبل و كنت من المفسدين. 13
آيا اكنون, در حالى كه قبلاً عصيان كرده و از مفسدان بوده اى؟!
و در بعضى از آيات, اضافه مى كند كه اگر برگردانده مى شدند به همان شيوه گذشته, ادامه مى دادند.15 و نيز در روز قيامت هم چنين آرزوها و درخواستهايى خواهند داشت كه به طريق اولى, جواب منفى خواهند شنيد:
حتى اذا جا احدهم الموت قال رب ارجعون لعلى اعمل صالحاً فى ما تركت كلا انهاكلمه هو قائلها... 16.
تا آنگاه كه مرگ يكى از ايشان فرا رسد گويد: پروردگارا , مرا برگردان شايد كار شايسته اى در موردى كه ترك كرده ام انجام دهم. هرگز! اين سخنى است كه او مى گويد (و آرزويى است كه هرگز عملى نمى شود).
او تقول حين ترى العذاب لوان لى كره فاكون من المحسنين .17
يا هنگامى كه عذاب را مى بيند گويد: اى كاش بازگشتى مى داشتم تا از نيكوكاران شوم .
... اذ وقفوا على النار فقالوا يا ليتنا نرد ولا نكذب بآيات ربنا و نكون من الموئمنين .18
هنگامى كه بر آتش دوزخ, عرضه مى شوند گويند: اى كاش باز گردانده مى شديم و (ديگر) آيات پروردگارمان را تكذيب نمى كرديم و از موئمنان مى بوديم.
... اذا المجرمون ناكسوا رووسهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا فارجعلنا نعمل صالحاً انا موقنون. 19
هنگامى كه بزهكاران سرهاى خويش را نزد پروردگارشان فرو افكنده اند (و مى گويند): پروردگارا (اكنون) ديديم و شنيديم , پس ما را برگردان تا كار شايسته اى انجام دهيم, اينك ما اهل يقين هستيم.
از اين آيات, به خوبى استفاده مى شود كه عالم آخرت, جاى انتخاب راه و عمل به تكاليف نيست و حتى يقينى كه هنگام مرگ يا در عالم آخرت, حاصل مى شود تاثيرى در تكامل انسان ندارد و استحقاق پاداشى نمىآورد, از اين رو, كافران و گنهكاران, آرزو مى كنند كه به دنيا برگردند تا اختياراً ايمان بياورند و كارهاى شايسته انجام دهند.
/الف
1ـ همه انسانها خواهند مُرد
كل من عليها فان 1 هر كس روى زمين هست فانى مى شود.
كل نفس ذائقه الموت.2 هر كسى مرگ را خواهد چشيد.
و خطاب به پيامبر اكرم (صلی الله علیه واله) مى فرمايد: انك ميت و انهم ميتون 3. تحقيقاً تو خواهى مرد و ايشان (هم) خواهند مرد.
و ما جعلنا لبشر من قبلك الخلد افان مت فهم الخالدون.4
پيش از تو براى هيچ انسانى, جاودانگى قرار نداديم, پس آيا در صورتى كه تو مردى ايشان جاودان خواهند بود؟!
بنابراين مى توان مردن را يك قانون كلى و استثناناپذير براى همه جانداران اين جهان دانست.
2ـ گيرنده جانها
الله يتوفى الانفس حين موتها.5 خدا جانها را هنگام مرگشان مى گيرد.
و از سوى ديگر, ملك الموت را مامور قبض روح, معرفى مى كند.
قل يتوفا كم ملك الموت الذى و كل بكم .6 بگو شما را فرشته مرگ كه بر شما گمارده شده است مى گيرد.
و در جاى ديگر, گرفتن جان را به فرشتگان و فرستادگان خدا اسناد مى دهد.
حتى اذا جا احد كم الموت توفته رسلنا.7 تا هنگامى كه مرگ يكى از شما فرا رسد فرستادگان ما (جان) او را مى گيرند.
بديهى است هنگامى كه فاعلى كار خود را به وسيله فاعل ديگرى انجام دهد نسبت كار به هر دو, صحيح است و اگرفاعل دوم هم واسطه اى در انجام كار داشته باشد مى توان كار را به فاعل سوم هم نسبت داد. و چون خداى متعال, گرفتن جانها را به وسيله ملك الموت انجام مى دهد و او نيز به وسيله فرشتگانى كه تحت فرمانش هستند هر سه نسبت, صحيح است .
3ـ آسان يا سخت گرفتن جان
الذين تتوفا هم الملائكه طيبين يقولون سلام عليكم .7
كسانى كه فرشتگان جانشان را با خوشى مى گيرند و به ايشان سلام (و احترام) مى كنند.
و درباره كافران مى فرمايد: و لوترى اذ يتوفى الذين كفروا الملائكه يضربون وجوههم و ادبارهم... .9
هنگامى كه فرشتگان, روح كافران را مى گيرند به روى و پشت آنها مى زنند... .
و شايد بتوان گفت كه ميان افراد موئمن و افراد كافر هم به حسب درجات ايمان و كفرشان تفاوتهايى در آسان يا سخت جان كندن, وجود دارد.
4ـ عدم قبول ايمان و توجه در حال مرگ
يوم ياتى بعض آيات ربك لا ينفع نفساً ايمانها لم تكن آمنت من قبل او كسبت فى ايمانها خيراً .10
روزى كه بعضى از آيات پروردگار ظاهر شود ايمان كسى كه قبلاً ايمان نياورده يا در حال ايمانش كار خيرى انجام نداده است سودى براى او نخواهد بخشيد.
و ليست التوبه للذين يعملون السيئات حتى اذا حضر احدهم الموت قال انى تبت الان... .11
و توبه براى كسانى نيست كه كارهاى بد را انجام مى دهند تا هنگامى كه مرگ يكى از ايشان فرا رسد گويد: اكنون توبه كردم! و از قول فرعون, نقل مى كند كه هنگامى كه مشرف به غرق شد گفت:
آمنت انه لا اله الا الذى آمنت به بنو اسرائيل و انا من المسلمين .12
ايمان آوردم به اينكه خدايى نيست به جز همان خدايى كه بنى اسرائيل به او ايمان آورده اند و من از اهل اسلامم.
و در پاسخ وى مى فرمايد: الان و قد عصيت قبل و كنت من المفسدين. 13
آيا اكنون, در حالى كه قبلاً عصيان كرده و از مفسدان بوده اى؟!
5ـ آرزوى بازگشت به دنيا
و در بعضى از آيات, اضافه مى كند كه اگر برگردانده مى شدند به همان شيوه گذشته, ادامه مى دادند.15 و نيز در روز قيامت هم چنين آرزوها و درخواستهايى خواهند داشت كه به طريق اولى, جواب منفى خواهند شنيد:
حتى اذا جا احدهم الموت قال رب ارجعون لعلى اعمل صالحاً فى ما تركت كلا انهاكلمه هو قائلها... 16.
تا آنگاه كه مرگ يكى از ايشان فرا رسد گويد: پروردگارا , مرا برگردان شايد كار شايسته اى در موردى كه ترك كرده ام انجام دهم. هرگز! اين سخنى است كه او مى گويد (و آرزويى است كه هرگز عملى نمى شود).
او تقول حين ترى العذاب لوان لى كره فاكون من المحسنين .17
يا هنگامى كه عذاب را مى بيند گويد: اى كاش بازگشتى مى داشتم تا از نيكوكاران شوم .
... اذ وقفوا على النار فقالوا يا ليتنا نرد ولا نكذب بآيات ربنا و نكون من الموئمنين .18
هنگامى كه بر آتش دوزخ, عرضه مى شوند گويند: اى كاش باز گردانده مى شديم و (ديگر) آيات پروردگارمان را تكذيب نمى كرديم و از موئمنان مى بوديم.
... اذا المجرمون ناكسوا رووسهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا فارجعلنا نعمل صالحاً انا موقنون. 19
هنگامى كه بزهكاران سرهاى خويش را نزد پروردگارشان فرو افكنده اند (و مى گويند): پروردگارا (اكنون) ديديم و شنيديم , پس ما را برگردان تا كار شايسته اى انجام دهيم, اينك ما اهل يقين هستيم.
از اين آيات, به خوبى استفاده مى شود كه عالم آخرت, جاى انتخاب راه و عمل به تكاليف نيست و حتى يقينى كه هنگام مرگ يا در عالم آخرت, حاصل مى شود تاثيرى در تكامل انسان ندارد و استحقاق پاداشى نمىآورد, از اين رو, كافران و گنهكاران, آرزو مى كنند كه به دنيا برگردند تا اختياراً ايمان بياورند و كارهاى شايسته انجام دهند.
پی نوشت :
1ـ الرحمن 26/.
2ـ آل عمران 185/, انبيا 35/.
3ـ زمر 30/.
4ـ انبيا 34/.
5ـ زمر 42/.
6ـ سجده 11/.
7ـ انعام 61/.
8ـ نحل 32/, و نيز رجوع كنيد به: انعام 9/.
9ـ انفال 50/, و نيز رجوع كنيد به: محمد (ص) 27/.
10ـ انعام 158/, و نيز رجوع كنيد به: سبا 51/ ـ 53, غافر 85/, سجده 29/.
11ـ نسا 18/.
12و13ـ يونس 90/ـ91.
14ـ بايد دانست كه قرآن كريم, بازگشت كسانى را نفى مى كند كه عمرى را با كفر و عصيان گذرانده اند و در حال مرگ, آرزوى بازگشت به دنيا و جبران گناهانشان رادارندونيز بازگشت از عالم قيامت به دنيا را مطلقاً نفى مى كنند و اين, به معناى نفى هرگونه بازگشت به دنيا نيست زيرا چنان كه قبلاً كفته شد كسانى بوده اند كه بعد از مرگ, دوباره در همين دنيا زنده شده اند و طبق عقيده شيعيان,بعدازظهور حضرت ولى عصر (عج) نيز كسانى به دنيا رجعت خواهند كرد.
15ـ انعام 27/ـ28.
16ـ موئمنون 99/.
17ـ زمر 58/, و نيز رجوع كنيد به: شعرا 102/.
18ـ انعام 27/ـ28, و نيز رجوع كنيد به: اعراف 83/.
19ـ سجده, و نيز رجوع كنيد به: فاطر 37/.
20ـ موئمنون 100/.
/الف
