عدس ، مرهم زخم ها
تهیه کننده : مجید مکاری
منبع : راسخون
منبع : راسخون
عدس گیاهی است که مصرف آن به قبل از میلاد بر می گردد. همچنانکه دانشمندان معروف یونانی مانند تئوفراست و دیسکورید در مورد آن نوشته اند و آنرا به یونانی phakos نام نهاده اند. مصریان در حدود سال 1085 قبل از میلاد نیز به عدس اشاره کرده اند و نوشته شده است که با چوب درخت سدر مبادله شده است و به عنوان هدایایی برای خدایان توسط مردم پیش کش می گردیده است. عدس گیاهی است علفی، یکساله با ساقه های کوتاه، تا حدی منشعب و به رنگ سبز روشن، ارتفاع آن بین 15 تا 75 سانتی متر متغیر است. اکثر تیپ های گیاه ارتفاعی بین 25 تا 40 سانتی متر دارند، بسته به ژنوتیپ گیاه و تا حدی محیط رویش آن، گیاه بصورت بوته ای کوتاه، نیمه ایستاده یا ایستاده رشد می کند در شرایط محیطی مطلوب، عدس سریع رشد کرده و چرخه زندگی خود را طی 3 الی 4 ماه کامل می کند.ولی در شرایط نامطلوب این مدت یکی الی دو ماه بیشتر خواهد شد گیاه دارای یک ریشه اصلی و تعدادی ریشه های فیبری جانبی می باشد. ساقه گیاه نازک، چهارگوش و در زوایا دارای نوارهای برجسته است بطور کلی ساقه آن علفی و ضعیف است با پپیشرفت رشد گیاه بخش پائینی ساقه چوبی می شود. ارتفاع گیاه نیز بشدت تحت تأثیر محیط است.
برگهای عدس مرکب، متقابل و دارای یک تا هشت جفت برگچه هستند، دمبرگها کوتاه بوده و طول اتصال برگچه ها بین یک تا چهار و نیم سانتی متر متغیر است. برگچه ها متقابل یا متناوب هستید وطولشان بین 7 تا 25 میلی متر و عرضشان 2 تا 7 میلیمتر می باشند.
تعداد برگچه ها بسته به ژنوتیپ فرق کرده و در داخل هر ژنوتیپ نیز محل گره ها تفاوت می کند. گلها بر روی محور فرعی گل آذین، با دمگلی باریک به طول 2 تا 5/5 سانتی متر ظاهر می شوند. معمولاً هر دمگل از یک تا 4 گل را در بر می گیرد و در بعضی مواقع تا 7 گل نیز مشاهده شده است گلها کوچک و گلبرگ درفش آنها سفید است.
بالها و ناو نیز عموماً سفید یا مخلوطی از آبی و بنفش می باشند کاسه گل به 5 بخش باریک تقسیم می شود. پرچم ها دیادلفوس هستند. تخمدان حاوی یک یا دو تخمک است که به یک خامه کوتاه و خمیده منتهی می شود. کلاله روی آن نسبتاً متورم و غده است. غلافهای عدس بیضوی از جوانب فشرده شده و در محل دربرگرفتن بذرها متورم است. غلاف حاوی یک تا دو بذر است. بر روی هر محور گل آذین تعداد یک تا چهار غلاف و گاهی شش مشاهده می شود. بذرهای عدس به شکل عدسیهای چشمی هستند رنگ آنها متغیر و اغلب قهوه ای تیره است. سطح بذر معمولاً صاف است ولی در ارقام پر محصول ممکنست بذرها چروکیده باشد، تعداد بذرهای هر گیاه وابستگی بسیار نزدیکی با تعداد غلاف درگیاه دارد لیکن تعداد بذر در داخل غلاف وورمن100 دانه آن کمتر تحت تأثیر محیط قرار می گیرد.
بذرهای تازه برداشت شده عدس حدود 3 تا 4 هفته از خود دوره خواب نشان می دهند. بذرهائیکه فاقد دوره خواب می باشند زمانیکه در خاک مرطوب قرار می گیرند در دمای مطلوب گیاه سریعاً آب جذب می کنند عدسهای بذر ریز حدود 85 درصد وزن خشک خود آب جذب می کنند و این مقدار برای عدسهای بذر درشت 100 درصد است. فرم رویش و جوانه زنی گیاه درون زمینی است معمولاًَ در بهار دردمای 20 درجه سانتی گراد ظرف 7 روز سبز می شود و در زمستان در دمای 10 درجه سانتی گراد این مدت به 20 تا 30 روز افزایش می یابد.
برگهای آن دارای 6 تا 14 برگچه می‌باشد که در انتهای آن پیچک قرار دارد. گلهای عدس رنگ سفید و دارای رگه‌هایی به رنگ بنفش است. میوه آن غلاف کوچکی است و معمولا در هر غلاف 1 تا 3 عدس وجود دارد. عدس دو نوع است، عدسی که دانه آن گرد و سبتا درشت است و رنگ آن سبز مایل به زرد است و عدس ریز یا عدس قرمز که دانه‌های آن ریز و به رنگ قرمز می‌باشد.
2)عدس ريز يا عدس قرمز كه دانه هاي آن ريز و به رنگ قرمز مي باشد .
مواد موجود در ۱۰۰ گرم عدس به قرار زیر است:
انرژی ۳۴۰ كالری
پروتئین ۲۵ گرم
چربی ۱ گرم
مواد نشاسته‌ای ۶۰ گرم
كلسیم ۸۰ میلی گرم
فسفر ۳۸۰ میلی گرم
آهن ۷ میلی گرم
پتاسیم ۸ میلی گرم
ویتامین آ ۶۰۰ واحد بین المللی
ویتامین ب ۱ ۰/۴ میلی گرم
ویتامین ب۲ ۰/۲ میلی گرم
ویتامین ب ۳ ۲ میلی گرم
آرسنیك ۱ میلی گرم
• عدس زیاد کننده ترشحات شیر است و مادران شیرده حتما باید از آن استفاده کنند.
• عدس را روی پوست ملتهب بگذارید التهاب را برطرف می‌کند.
• برای درمان زخمهای دهان و گلو و دیفتری عدس را پخته و آب آنرا غرغره کنید.
• برای تقویت معده و برطرف کردن گاز معده عدس پخته را با سرکه میل کنید.
• آش عدس با روغن بادام برای دوران نقاهت بهترین غذاست.
• پماد در عدس با سرکه برای ترک دست و پا که به علت سرما عارض شده سودمند است.
• عدس را میتوان به عنوان مسهل هم مصرف کرد چون دارای لعاب زیادی است که در درمان ناراحتیهای روده نیز موثر است.
• عدس پخته را به عنوان مرهم برای زخم نیز میتوان بکار برد.
ما به ترتیب زیر مواد مغذی موجود درعدس را برایتان بیان می كنیم :
1- اسید فولیك :
یكی از مهمترین مواد مغذی موجود درعدس است. اداره بهداشت و سلامتی آمریكا توصیه می كند تمام خانم هایی كه نزدیك به زایمانشان است، باید روزانه 400 میلی گرم اسید فولیك دریافت كنند ولی بیشتر افراد این كار را انجام نمی دهند.یك لیوان عدس پخته ، 90 درصد مقدار مورد نیاز اسید فولیك را در روز را تأمین می كند و بیشتر از هر غذای غنی نشده دیگری، اسید فولیك را برای بدن فراهم می كند.
2- آهن:
منبع خوبی از آهن است. خصوصاً برای خانم ها كه نیاز آهن بدنشان بیشتر است. مصرف عدس به همراه منابع غذایی ویتامینC، باعث جذب بهتر و مؤثرتر آهن در بدن می شود. منابع ویتامینC شامل : گوجه فرنگی ، فلفل سبز، كلم بروكلی ، مركبات یا آبمیوه ها است .
3- پروتئین:
از لحاظ پروتئینی غنی است ، فقط اسید آمینه متیونین درآن كم است . مصرف غلات، تخم مرغ، آجیل و دانه های خوراكی دیگر، گوشت و لبنیات به همراه آن، یك پروتئین كامل وغنی را تشكیل می دهد.
4- فیبرهای محلول:
عدس دارای فیبرهای محلول است كه این فیبرها مانند یك جاروی زبر، دستگاه گوارش را تمیز می كنند. این نوع فیبر گلوكز( قند) و كلسترول سرم را كاهش می دهد. همچنین نیاز به انسولین را در افراد دیابتی كم می كند. مواد غذایی حاوی فیبر ؛ محلول شامل سبزیجات، جوی دوسر، جو و سبوس جو، میوه ها و انواع لوبیا می باشد.
طرز تهيه و پخت عدس: تهيه و پخت آن ساده وآسان است و به راحتي از پوسته بيروني خود جدا مي شود. براي پخت، بايدعدس را بعد از جدا كردن از پوسته خارجي بشوئيد و به مدت 20-15 دقيقه بجوشانيد . عدس احتياج به خيس كردن ندارد؛ همچنين موقع پخت، نمك اضافه نكنيد زيرا باعث سفت شدن آن مي شود.
نگهداري عدس نيز راحت است ؛ مي توان در يك محل خشك و خنك براي مدت زيادي آن را نگه داشت. ولي بعد از يك مدت طولاني، رنگش به مقدار جزئي از بين مي رود ولي مزه آن تغيير چنداني نمي كند.
بذرهای، عدس در محدوده وسیعی از حرارت چه در نور و چه در تاریکی قادر به جوانه زنی هستند البته دمای مطلوب بسته به ژنوتیپ، سن و اندازه بذر فرق می کند. بذرهای کوچکتر که در مقایسه با بذرهای بزرگ نسبت به سطح به حجم بیشتری دارند در دمای کم ( 15 درجه سانتی گراد) جوانه می زنند. گیاهچه های جوان عدس قادر به تحمل سرمای سخت هستند اما در صورت ادامه سرما یا تکرار آن یا همراهی با بادهای خشک امکان دارد از بین بروند. شبهای سرد جذب آب را کاهش می دهند.
به این ترتیب ژنوتیپهایی که به سرما سازگار شدند مقاومت فیزیکی به خشکی را نیز دارا هستند. همانند بسیاری از حبوبات در عدس احتمال واکنش یا عدم واکنش به گره بندی با باکتری ریزوبیوم وجود دارد.
این موضوع به کشت گیاه قبلی و نوع خاک در یک منطقه خاص و تجمع ازت غیرآلی در دسترس گیاه بستگی دارد. عدس قادر است حدود 35 تا 77 کیلوگرم ازت درهکتار تثبیت کند. کره سازی و تثبیت ازت تحت تأثیر طول روز، شدت نور نیز هست اگر چه عدس در گیاهان روز بلند طبقه بندی شده است این گیاهان در طول روز 10 تا 12 ساعت با شدت نور 12000 لوکس نیز رشد و گره سازی می کنند. دوره رشد رویشی در عدس در کشورهایی مثل لبنان و ایران و ترکیه مواجه با افزایش طول روز و درجه حرارت می شود و در هندو پاکستان گیاه در این مرحله از زندگی خود با روزهای کوتاه و یا حتی سرما مواجه می شوند. اثر حرارت بر گیاهان احتمالاً به سن نسبی آنها بستگی دارد. افزایش دما در طیف معتدل رشد رویشی را تسریع می کند مثلاً زمانیکه عدس 4 تا 6 هفته عمر دارد و اثر حرارت بر آن مثبت ومنجر به تکثیر و افزایش سطح برگها می شود حرارت می تواند اثر منفی نیز داشته باشد، هنگامیکه همین عدس مسن تر شد دمای زیاد سرعت پیر شدن آنرا افزایش و عمر مفید آن را کوتاه می کند. گلها در عدس معمولاً قبل از ساعت 10 صبح در روزهای صاف و بدون ابر باز می شوند و تا قبل از سال 17 بسته خواهند شد گلبرگهای گیاه 3 روز پس از تلفیح پُر مرده شده و ظرف 3 تا 4 روز غلافها مشاهده می شوند بعضی واریته های عدس روز بلند و بعضی بی تفاوت هستند.
بین ژنوتیپهای مختلف طول رشد رویشی گیاه متفاوت بوده و بسته به محل ممکنست اثر مثبت یا منفی بر عملکرد داشته باشد. اساساً در واریته های مختلف اختلافات مهم زیر وجود دارد:
1- طول دوره نوری مطلوب 2- حساسیت به طول دوره نوری 3- فتوپر بود بحرانی 4- اثرات جداگانه دمای روز و شب
5- اثرات حرارت بر موارد 1 و 2 و 3
در حبوبات روز بلند تغییرات در دمای شب می تواند جایگزین فتوپریودها بلندتر شود.
عدس قادر است حدود 35 تا 77 کیلوگرم ازت در هکتار تثبیت کند.
در ارتفاعات پائین کشورهای مدیترانه ای گیاه را طی زمستانهای مرطوب می کارند. در ارتفاعات بالا در ترکیه و ایران گیاه را بصورت بهاره در خاکهایی که در طی زمستان رطوبت ذخیره کرده اند می کارند.
لازم به ذکر است در بعضی مناطق عدس در تناوب یکساله با غلات مخصوصاًَ پس از برنج به عنوان کود سبز کاشته می شود و یا بصورت کشت درهم اغلب با جو، خردل، نیشکر پائیزه یا کرچک کاشته می شود عدس سازگاری زیادی به انواع خاکها نشان می دهد و می توان در خاکهای رسی سنگین تا شن لومی آن را کاشت عدس در خاکهای با حاصلخیزی متوسط تا کم نیز واکنش خوبی نشان می دهد. عدس را در خاکهای با PH حدود 5/5 تا 9 می توان کاشت. البته بسیاری از ژنوتیپهای عدس به شوری خاک حساس هستند هر چند مقاومت به شوری در عدس بیشتر از لوبیا سبز، سویا و لوبیا چشم بلبلی و کمتر از بسیاری از غلات مانند نخود، خلرو باقلا می باشد.
زمین 1 یا حداکثر 2 مرتبه شخم می خورد که نوبت دوم به منظور پوشاندن بذر است. بذرهای عدس به میزان زیادی آب جذب می کنند که حدود 100 درصد وزن خشک بذرها و در مدت 24 تا 32 ساعت می باشد. زمانیکه مقدار رطوبت به این حد رسید جوانه زنی شروع می شود. پسابیدگی بذرها توانایی جوانه زنی آنها را کاهش می دهد. دمای مطلوب جوانه زنی بین 15 تا 25 درجه سانتی گراد بوده و دراین دما گیاه ظرف 5 تا 6 روز جوانه می زند. با کاهش دما سرعت جوانه زنی کم شده و در دمای کمتر از 5 درجه سانتی گراد حدود 25 تا 30 روز طول می کشد. کاشت در عمق 4 تا 5 سانتی متری کافی است و افزایش وزن خشک و جوانه زنی مطمئن تر خواهد بود. تأخیر در جوانه زنی به علت کاشت عمیق چنانچه در درجه حرارت کم باشد افزایش می یابد. کاشت مکانیزه عدس توسط بذرکار غلات انجام می شود. کشت دست پاش آن با عدم سبز شدن محصول یکنواخت همراه است. کاشت به صورت هیرم کاری در خاکهای با بافت سنگین که سله می بندند یا در زمینهای غیر مسطح که احتمال غرقاب شدن وجود دارد دارای مزیت است. تاریخ کاشت اثرات قابل ملاحظه ای بر عملکرد عدس دارد زیرا تغییر در تاریخ کاشت منجر به تغییر شرایط محیط گیاه در طی رشد می شود. تاریخ کاشت مطلوب گیاه از محلی به محل دیگر و گاهی از ژنوتیپی به ژنوتیپ دیگر فرق می کند. تاریخ کاشت مناسب در دشتهای شمالی و مرکزی هند اواسط آبان تا اواسط آذر است در هیمالیا که زمستان طولانی تر و رطوبت بیشتر است کاشت عدس بطور مطلوب تا اواخر آذرماه نیز امکان پذیر است. در ارتفاعات پائین منطقه غرب آسیا کاشت در اوایل زمستان محصول بهتری نسبت به کاشت در اواخر زمستان یا بهار دارد در ارتفاعات بالای مناطقی از ایران تاریخ کاشت مناسب. اوایل بهار است البته با تأخیر در کاشت در این مناطق عملکرد کاهش می یابد ولی مقدار پروتئین اضافه می شود.
در شرایط همزیستی خوب گیاه با باکتری حدود 85 درصد نیاز گیاه به ازت برطرف می شود. لذا اضافه کردن ازت به خاک تأثیری بر افزایش عملکرد نخواهد داشت البته در خاکهای شنی که دارای مقدار کمی ماده آلی باشند افزایش 15 الی 25 کیلوگرم ازت در هکتار عملکرد را افزایش می دهد. در پاکستان در هر هکتار حدود 15 الی 20 تن کود حیوانی توصیه شده است حتی اگر در سیستمهای کشت مضاعف به گیاه اول کود حیوانی داده شده باشد کود حیوانی اثرات خوبی بر عدس ( گیاه دوم) خواهد داشت. نسبت به مقدار فسفر موجود در خاک حدود 10 تا 40 کیلوگرم فسفر در هکتار باید مصرف کرد. بطور کلی در سالهای کم باران واکنش به فسفر بیشتر است و بین واکنش عدس به فسفر و مقدار بارندگی یک رابطه خطی معکوس وجود دارد، کاهش گوگرد قابل دسترس در خاک محصول عدس را کاهش می دهد هنگامی که کود فسفر به صورت سوپر فسفات استفاده شود نیازی به اضافه کردن گوگرد نیست لیکن اگر فسفر به صورت سوپر فسفات وپلی فسفات باشد مصرف گوگرد دارای فواید اثبات شده ای خواهد بود عدس حساسیت زیادی به کمبود روی نشان می دهد لذا با مشاهده اولین علائم کمبود بایستی 10 تا 15 کیلوگرم سولفات روی در خاک یا 5 کیلوگرم سولفات روی به شکل محلول پاشی در شاخ و برگ استفاده کرد.
بحرانی ترین مرحله نیاز گیاه به آب در زمان گل دهی می باشد. عدس به آبیاری بیش از اندازه نیز حساس است در خاکهای سنگین با نفوذپذیری کم و مزارع غیر مسطح غرقابی عملکرد کاهش می یابد.
علفهای هرز: به استثنای علفهای هرز انگل، عدس دارای علف هرز بخصوصی نیست. با توجه به اینکه این گیاه با غلات در تناوب است علفهای هرز همان فصل کاشت را می توان در مزارع عدس مشاهده کرد. از جمله علفهای هرز می توان از نوعی شیر پنیر که از نظر اندازه ظاهر، زمان رسیدگی شبیه عدس می باشد. یولاف و گل جالیز Pranodon dactylon از دیگر علفهای هرز می باشد. علفهای هر چند ساله آلودگی کمتری در مزارع عدس ایجاد می کنند. که میتوان از این گروه قیاق پیچک sorghum halepense و پنجه مرغی را نام برد Cynodon dactylon
برای کنترل مکانیکی علفهای هرز زمین را شخم می زنند و تاریخ انجام شخم از نظر اهمیت همسان با نوع شخم است. اگر امکان آماده سازی بستر بذر پس از شروع اولین باران وجود داشته باشد با شخم میتوان بخشی از توده تولیدی علفهای هرز را ازبین برد. این روش در صورت عدم دسترسی به دیگر روشهای کنترل علفهای هرز مفید است و در صورت امکان استفاده از روشهای دیگر. این روش مکانیکی در درجه دوم اهمیت قرار دارد. برای مبارزه شیمیایی میتوان از علف کشهای:
1- تری بونیل ( که قبل از سبز شدن در عدس برای کنترل علفهای هرز پهن برگ به میزان 5/1 تا 2 کیلوگرم در هکتار استفاده می شود.2- مالوران مثل مورد بالا بوده وبه مقدار 1 کیلوگرم در هکتار استفاده می شود.برای کنترل علف های هرز برگ باریک از علف کشهای (1) پرونامید که قبل از سبز شدن به مقدار 5/. کیلوگرم در هکتار بر علیه بسیاری از علفهای هرز باریک برگ کارآئی دارد. (2) متوآلاکلر شبیه مورد بالا به مقدار 1 کیلوگرم در هکتار استفاده می شود.(3) دیلکوفوپ متیل موثرترین علف کشی است که بصورت انتخابی علفهای هرز برگ باریک را از بین می برد. هنگامی که قبل از سبز شدن عدس و در مرحله 2 تا 3 برگی علفهای هرز استفاده شود. یولاف وحشی، علف چاودار و تا حدی کمتر علف قناری توسط این علف کش کنترل میشود.
(1) پژمردگی آوند ( پژمردگی حقیقی) افزایش درجه حرارت منجربه تشدید بیماری می شود عامل قارچ fusarium axysporum که علائم آن کوتولگی، کوچک شدن برگ، آویختگی برگ و بالاخره مرگ است. استفاده از منگز و روی در خاک یا خیس کردن بذر قبل از کاشت منجربه کاهش بیماری می شود.
(2) پوسیدگی یقه عامل آن قارچ Corticium rolfsii می باشد. برگ گیاه پژمرده و رنگ پریده است که ضدعفونی بذر باتیرام + براسیکول به میزان در 5/2 گرم در هر کیلوگرم بذر مفید است از دیگر بیماریها:
پوسیدگی ریشه، بیماری زنگ، سفیدک پودری، سفیدک دروعین، آنتراکنوز و بیماری های ویروسی می باشد.
آفات: از آفات می توان شته ها، کنه ها، سرخوطومی ها، سوسکهای انباری و مگسهای Phytomyza hortieal را می توان نام برد که به عدس حمله می کنند در این بین کنه ها بیشترین خسارت را وارد می کنند سوسکهای انباری تا 80 درصد بذرهای انبار شده را مورد حمله قرار می دهند.
برداشت پیش از موعد باعث چروکیدگی بذر می شود. زیرا بذرها بطورکلی پر نشده بوده اند. حال آنکه تأخیر در برداشت باعث ریزش غلافها و کاهش محصول می شود. بقایای گیاه، کاه و کلش و غلافها منبع غذایی با ارزشی برای دام به شمار می روند. مرحله مناسب کشیدن یا بریدن گیاه با دست هنگامی است که رطوبت بذرها حدود 30 درصد باشد و این رطوبت باید برای بکارگیری ماشین ( کمباین) باید 12 تا 14 درصد باشد.
کرمانشاه، در 10 کیلومتری شمال شرقی، همدان، آق بلاغ، آق داغ در 10 کیلومتری شمال همدان، لرستان، خرم آباد، کرمان، بم، فارس، بوشهر، میناب، مکران در 30 کیلومتری جنبوب سرباز .
منابع :
عدس http://www.iranmania.com
گیاه عدس http://daneshnameh.roshd.ir
عدس «داروئی» http://daneshnameh.roshd.ir
عدس Lentil http://aftab.ir
عدس Lentil http://www.irteb.com
/الف
برگهای عدس مرکب، متقابل و دارای یک تا هشت جفت برگچه هستند، دمبرگها کوتاه بوده و طول اتصال برگچه ها بین یک تا چهار و نیم سانتی متر متغیر است. برگچه ها متقابل یا متناوب هستید وطولشان بین 7 تا 25 میلی متر و عرضشان 2 تا 7 میلیمتر می باشند.
تعداد برگچه ها بسته به ژنوتیپ فرق کرده و در داخل هر ژنوتیپ نیز محل گره ها تفاوت می کند. گلها بر روی محور فرعی گل آذین، با دمگلی باریک به طول 2 تا 5/5 سانتی متر ظاهر می شوند. معمولاً هر دمگل از یک تا 4 گل را در بر می گیرد و در بعضی مواقع تا 7 گل نیز مشاهده شده است گلها کوچک و گلبرگ درفش آنها سفید است.
بالها و ناو نیز عموماً سفید یا مخلوطی از آبی و بنفش می باشند کاسه گل به 5 بخش باریک تقسیم می شود. پرچم ها دیادلفوس هستند. تخمدان حاوی یک یا دو تخمک است که به یک خامه کوتاه و خمیده منتهی می شود. کلاله روی آن نسبتاً متورم و غده است. غلافهای عدس بیضوی از جوانب فشرده شده و در محل دربرگرفتن بذرها متورم است. غلاف حاوی یک تا دو بذر است. بر روی هر محور گل آذین تعداد یک تا چهار غلاف و گاهی شش مشاهده می شود. بذرهای عدس به شکل عدسیهای چشمی هستند رنگ آنها متغیر و اغلب قهوه ای تیره است. سطح بذر معمولاً صاف است ولی در ارقام پر محصول ممکنست بذرها چروکیده باشد، تعداد بذرهای هر گیاه وابستگی بسیار نزدیکی با تعداد غلاف درگیاه دارد لیکن تعداد بذر در داخل غلاف وورمن100 دانه آن کمتر تحت تأثیر محیط قرار می گیرد.
بذرهای تازه برداشت شده عدس حدود 3 تا 4 هفته از خود دوره خواب نشان می دهند. بذرهائیکه فاقد دوره خواب می باشند زمانیکه در خاک مرطوب قرار می گیرند در دمای مطلوب گیاه سریعاً آب جذب می کنند عدسهای بذر ریز حدود 85 درصد وزن خشک خود آب جذب می کنند و این مقدار برای عدسهای بذر درشت 100 درصد است. فرم رویش و جوانه زنی گیاه درون زمینی است معمولاًَ در بهار دردمای 20 درجه سانتی گراد ظرف 7 روز سبز می شود و در زمستان در دمای 10 درجه سانتی گراد این مدت به 20 تا 30 روز افزایش می یابد.
کلیات گیاه شناسی
برگهای آن دارای 6 تا 14 برگچه می‌باشد که در انتهای آن پیچک قرار دارد. گلهای عدس رنگ سفید و دارای رگه‌هایی به رنگ بنفش است. میوه آن غلاف کوچکی است و معمولا در هر غلاف 1 تا 3 عدس وجود دارد. عدس دو نوع است، عدسی که دانه آن گرد و سبتا درشت است و رنگ آن سبز مایل به زرد است و عدس ریز یا عدس قرمز که دانه‌های آن ریز و به رنگ قرمز می‌باشد.
عدس دو نوع است :
2)عدس ريز يا عدس قرمز كه دانه هاي آن ريز و به رنگ قرمز مي باشد .
تركیبات شیمیائی:
مواد موجود در ۱۰۰ گرم عدس به قرار زیر است:
انرژی ۳۴۰ كالری
پروتئین ۲۵ گرم
چربی ۱ گرم
مواد نشاسته‌ای ۶۰ گرم
كلسیم ۸۰ میلی گرم
فسفر ۳۸۰ میلی گرم
آهن ۷ میلی گرم
پتاسیم ۸ میلی گرم
ویتامین آ ۶۰۰ واحد بین المللی
ویتامین ب ۱ ۰/۴ میلی گرم
ویتامین ب۲ ۰/۲ میلی گرم
ویتامین ب ۳ ۲ میلی گرم
آرسنیك ۱ میلی گرم
خواص داروئی
• عدس زیاد کننده ترشحات شیر است و مادران شیرده حتما باید از آن استفاده کنند.
• عدس را روی پوست ملتهب بگذارید التهاب را برطرف می‌کند.
• برای درمان زخمهای دهان و گلو و دیفتری عدس را پخته و آب آنرا غرغره کنید.
• برای تقویت معده و برطرف کردن گاز معده عدس پخته را با سرکه میل کنید.
• آش عدس با روغن بادام برای دوران نقاهت بهترین غذاست.
• پماد در عدس با سرکه برای ترک دست و پا که به علت سرما عارض شده سودمند است.
• عدس را میتوان به عنوان مسهل هم مصرف کرد چون دارای لعاب زیادی است که در درمان ناراحتیهای روده نیز موثر است.
• عدس پخته را به عنوان مرهم برای زخم نیز میتوان بکار برد.
نكات تغذیه ای
ما به ترتیب زیر مواد مغذی موجود درعدس را برایتان بیان می كنیم :
1- اسید فولیك :
یكی از مهمترین مواد مغذی موجود درعدس است. اداره بهداشت و سلامتی آمریكا توصیه می كند تمام خانم هایی كه نزدیك به زایمانشان است، باید روزانه 400 میلی گرم اسید فولیك دریافت كنند ولی بیشتر افراد این كار را انجام نمی دهند.یك لیوان عدس پخته ، 90 درصد مقدار مورد نیاز اسید فولیك را در روز را تأمین می كند و بیشتر از هر غذای غنی نشده دیگری، اسید فولیك را برای بدن فراهم می كند.
2- آهن:
منبع خوبی از آهن است. خصوصاً برای خانم ها كه نیاز آهن بدنشان بیشتر است. مصرف عدس به همراه منابع غذایی ویتامینC، باعث جذب بهتر و مؤثرتر آهن در بدن می شود. منابع ویتامینC شامل : گوجه فرنگی ، فلفل سبز، كلم بروكلی ، مركبات یا آبمیوه ها است .
3- پروتئین:
از لحاظ پروتئینی غنی است ، فقط اسید آمینه متیونین درآن كم است . مصرف غلات، تخم مرغ، آجیل و دانه های خوراكی دیگر، گوشت و لبنیات به همراه آن، یك پروتئین كامل وغنی را تشكیل می دهد.
4- فیبرهای محلول:
عدس دارای فیبرهای محلول است كه این فیبرها مانند یك جاروی زبر، دستگاه گوارش را تمیز می كنند. این نوع فیبر گلوكز( قند) و كلسترول سرم را كاهش می دهد. همچنین نیاز به انسولین را در افراد دیابتی كم می كند. مواد غذایی حاوی فیبر ؛ محلول شامل سبزیجات، جوی دوسر، جو و سبوس جو، میوه ها و انواع لوبیا می باشد.
طرز تهيه و پخت عدس: تهيه و پخت آن ساده وآسان است و به راحتي از پوسته بيروني خود جدا مي شود. براي پخت، بايدعدس را بعد از جدا كردن از پوسته خارجي بشوئيد و به مدت 20-15 دقيقه بجوشانيد . عدس احتياج به خيس كردن ندارد؛ همچنين موقع پخت، نمك اضافه نكنيد زيرا باعث سفت شدن آن مي شود.
نگهداري عدس نيز راحت است ؛ مي توان در يك محل خشك و خنك براي مدت زيادي آن را نگه داشت. ولي بعد از يك مدت طولاني، رنگش به مقدار جزئي از بين مي رود ولي مزه آن تغيير چنداني نمي كند.
مضرات
نیاز اکولوژیکی
بذرهای، عدس در محدوده وسیعی از حرارت چه در نور و چه در تاریکی قادر به جوانه زنی هستند البته دمای مطلوب بسته به ژنوتیپ، سن و اندازه بذر فرق می کند. بذرهای کوچکتر که در مقایسه با بذرهای بزرگ نسبت به سطح به حجم بیشتری دارند در دمای کم ( 15 درجه سانتی گراد) جوانه می زنند. گیاهچه های جوان عدس قادر به تحمل سرمای سخت هستند اما در صورت ادامه سرما یا تکرار آن یا همراهی با بادهای خشک امکان دارد از بین بروند. شبهای سرد جذب آب را کاهش می دهند.
به این ترتیب ژنوتیپهایی که به سرما سازگار شدند مقاومت فیزیکی به خشکی را نیز دارا هستند. همانند بسیاری از حبوبات در عدس احتمال واکنش یا عدم واکنش به گره بندی با باکتری ریزوبیوم وجود دارد.
این موضوع به کشت گیاه قبلی و نوع خاک در یک منطقه خاص و تجمع ازت غیرآلی در دسترس گیاه بستگی دارد. عدس قادر است حدود 35 تا 77 کیلوگرم ازت درهکتار تثبیت کند. کره سازی و تثبیت ازت تحت تأثیر طول روز، شدت نور نیز هست اگر چه عدس در گیاهان روز بلند طبقه بندی شده است این گیاهان در طول روز 10 تا 12 ساعت با شدت نور 12000 لوکس نیز رشد و گره سازی می کنند. دوره رشد رویشی در عدس در کشورهایی مثل لبنان و ایران و ترکیه مواجه با افزایش طول روز و درجه حرارت می شود و در هندو پاکستان گیاه در این مرحله از زندگی خود با روزهای کوتاه و یا حتی سرما مواجه می شوند. اثر حرارت بر گیاهان احتمالاً به سن نسبی آنها بستگی دارد. افزایش دما در طیف معتدل رشد رویشی را تسریع می کند مثلاً زمانیکه عدس 4 تا 6 هفته عمر دارد و اثر حرارت بر آن مثبت ومنجر به تکثیر و افزایش سطح برگها می شود حرارت می تواند اثر منفی نیز داشته باشد، هنگامیکه همین عدس مسن تر شد دمای زیاد سرعت پیر شدن آنرا افزایش و عمر مفید آن را کوتاه می کند. گلها در عدس معمولاً قبل از ساعت 10 صبح در روزهای صاف و بدون ابر باز می شوند و تا قبل از سال 17 بسته خواهند شد گلبرگهای گیاه 3 روز پس از تلفیح پُر مرده شده و ظرف 3 تا 4 روز غلافها مشاهده می شوند بعضی واریته های عدس روز بلند و بعضی بی تفاوت هستند.
بین ژنوتیپهای مختلف طول رشد رویشی گیاه متفاوت بوده و بسته به محل ممکنست اثر مثبت یا منفی بر عملکرد داشته باشد. اساساً در واریته های مختلف اختلافات مهم زیر وجود دارد:
1- طول دوره نوری مطلوب 2- حساسیت به طول دوره نوری 3- فتوپر بود بحرانی 4- اثرات جداگانه دمای روز و شب
5- اثرات حرارت بر موارد 1 و 2 و 3
در حبوبات روز بلند تغییرات در دمای شب می تواند جایگزین فتوپریودها بلندتر شود.
تثبیت ازت در عدس
عدس قادر است حدود 35 تا 77 کیلوگرم ازت در هکتار تثبیت کند.
کاشت
در ارتفاعات پائین کشورهای مدیترانه ای گیاه را طی زمستانهای مرطوب می کارند. در ارتفاعات بالا در ترکیه و ایران گیاه را بصورت بهاره در خاکهایی که در طی زمستان رطوبت ذخیره کرده اند می کارند.
لازم به ذکر است در بعضی مناطق عدس در تناوب یکساله با غلات مخصوصاًَ پس از برنج به عنوان کود سبز کاشته می شود و یا بصورت کشت درهم اغلب با جو، خردل، نیشکر پائیزه یا کرچک کاشته می شود عدس سازگاری زیادی به انواع خاکها نشان می دهد و می توان در خاکهای رسی سنگین تا شن لومی آن را کاشت عدس در خاکهای با حاصلخیزی متوسط تا کم نیز واکنش خوبی نشان می دهد. عدس را در خاکهای با PH حدود 5/5 تا 9 می توان کاشت. البته بسیاری از ژنوتیپهای عدس به شوری خاک حساس هستند هر چند مقاومت به شوری در عدس بیشتر از لوبیا سبز، سویا و لوبیا چشم بلبلی و کمتر از بسیاری از غلات مانند نخود، خلرو باقلا می باشد.
نحوه آماده سازی زمین :
زمین 1 یا حداکثر 2 مرتبه شخم می خورد که نوبت دوم به منظور پوشاندن بذر است. بذرهای عدس به میزان زیادی آب جذب می کنند که حدود 100 درصد وزن خشک بذرها و در مدت 24 تا 32 ساعت می باشد. زمانیکه مقدار رطوبت به این حد رسید جوانه زنی شروع می شود. پسابیدگی بذرها توانایی جوانه زنی آنها را کاهش می دهد. دمای مطلوب جوانه زنی بین 15 تا 25 درجه سانتی گراد بوده و دراین دما گیاه ظرف 5 تا 6 روز جوانه می زند. با کاهش دما سرعت جوانه زنی کم شده و در دمای کمتر از 5 درجه سانتی گراد حدود 25 تا 30 روز طول می کشد. کاشت در عمق 4 تا 5 سانتی متری کافی است و افزایش وزن خشک و جوانه زنی مطمئن تر خواهد بود. تأخیر در جوانه زنی به علت کاشت عمیق چنانچه در درجه حرارت کم باشد افزایش می یابد. کاشت مکانیزه عدس توسط بذرکار غلات انجام می شود. کشت دست پاش آن با عدم سبز شدن محصول یکنواخت همراه است. کاشت به صورت هیرم کاری در خاکهای با بافت سنگین که سله می بندند یا در زمینهای غیر مسطح که احتمال غرقاب شدن وجود دارد دارای مزیت است. تاریخ کاشت اثرات قابل ملاحظه ای بر عملکرد عدس دارد زیرا تغییر در تاریخ کاشت منجر به تغییر شرایط محیط گیاه در طی رشد می شود. تاریخ کاشت مطلوب گیاه از محلی به محل دیگر و گاهی از ژنوتیپی به ژنوتیپ دیگر فرق می کند. تاریخ کاشت مناسب در دشتهای شمالی و مرکزی هند اواسط آبان تا اواسط آذر است در هیمالیا که زمستان طولانی تر و رطوبت بیشتر است کاشت عدس بطور مطلوب تا اواخر آذرماه نیز امکان پذیر است. در ارتفاعات پائین منطقه غرب آسیا کاشت در اوایل زمستان محصول بهتری نسبت به کاشت در اواخر زمستان یا بهار دارد در ارتفاعات بالای مناطقی از ایران تاریخ کاشت مناسب. اوایل بهار است البته با تأخیر در کاشت در این مناطق عملکرد کاهش می یابد ولی مقدار پروتئین اضافه می شود.
تراکم:
کود:
در شرایط همزیستی خوب گیاه با باکتری حدود 85 درصد نیاز گیاه به ازت برطرف می شود. لذا اضافه کردن ازت به خاک تأثیری بر افزایش عملکرد نخواهد داشت البته در خاکهای شنی که دارای مقدار کمی ماده آلی باشند افزایش 15 الی 25 کیلوگرم ازت در هکتار عملکرد را افزایش می دهد. در پاکستان در هر هکتار حدود 15 الی 20 تن کود حیوانی توصیه شده است حتی اگر در سیستمهای کشت مضاعف به گیاه اول کود حیوانی داده شده باشد کود حیوانی اثرات خوبی بر عدس ( گیاه دوم) خواهد داشت. نسبت به مقدار فسفر موجود در خاک حدود 10 تا 40 کیلوگرم فسفر در هکتار باید مصرف کرد. بطور کلی در سالهای کم باران واکنش به فسفر بیشتر است و بین واکنش عدس به فسفر و مقدار بارندگی یک رابطه خطی معکوس وجود دارد، کاهش گوگرد قابل دسترس در خاک محصول عدس را کاهش می دهد هنگامی که کود فسفر به صورت سوپر فسفات استفاده شود نیازی به اضافه کردن گوگرد نیست لیکن اگر فسفر به صورت سوپر فسفات وپلی فسفات باشد مصرف گوگرد دارای فواید اثبات شده ای خواهد بود عدس حساسیت زیادی به کمبود روی نشان می دهد لذا با مشاهده اولین علائم کمبود بایستی 10 تا 15 کیلوگرم سولفات روی در خاک یا 5 کیلوگرم سولفات روی به شکل محلول پاشی در شاخ و برگ استفاده کرد.
آبیاری:
بحرانی ترین مرحله نیاز گیاه به آب در زمان گل دهی می باشد. عدس به آبیاری بیش از اندازه نیز حساس است در خاکهای سنگین با نفوذپذیری کم و مزارع غیر مسطح غرقابی عملکرد کاهش می یابد.
داشت
علفهای هرز: به استثنای علفهای هرز انگل، عدس دارای علف هرز بخصوصی نیست. با توجه به اینکه این گیاه با غلات در تناوب است علفهای هرز همان فصل کاشت را می توان در مزارع عدس مشاهده کرد. از جمله علفهای هرز می توان از نوعی شیر پنیر که از نظر اندازه ظاهر، زمان رسیدگی شبیه عدس می باشد. یولاف و گل جالیز Pranodon dactylon از دیگر علفهای هرز می باشد. علفهای هر چند ساله آلودگی کمتری در مزارع عدس ایجاد می کنند. که میتوان از این گروه قیاق پیچک sorghum halepense و پنجه مرغی را نام برد Cynodon dactylon
برای کنترل مکانیکی علفهای هرز زمین را شخم می زنند و تاریخ انجام شخم از نظر اهمیت همسان با نوع شخم است. اگر امکان آماده سازی بستر بذر پس از شروع اولین باران وجود داشته باشد با شخم میتوان بخشی از توده تولیدی علفهای هرز را ازبین برد. این روش در صورت عدم دسترسی به دیگر روشهای کنترل علفهای هرز مفید است و در صورت امکان استفاده از روشهای دیگر. این روش مکانیکی در درجه دوم اهمیت قرار دارد. برای مبارزه شیمیایی میتوان از علف کشهای:
1- تری بونیل ( که قبل از سبز شدن در عدس برای کنترل علفهای هرز پهن برگ به میزان 5/1 تا 2 کیلوگرم در هکتار استفاده می شود.2- مالوران مثل مورد بالا بوده وبه مقدار 1 کیلوگرم در هکتار استفاده می شود.برای کنترل علف های هرز برگ باریک از علف کشهای (1) پرونامید که قبل از سبز شدن به مقدار 5/. کیلوگرم در هکتار بر علیه بسیاری از علفهای هرز باریک برگ کارآئی دارد. (2) متوآلاکلر شبیه مورد بالا به مقدار 1 کیلوگرم در هکتار استفاده می شود.(3) دیلکوفوپ متیل موثرترین علف کشی است که بصورت انتخابی علفهای هرز برگ باریک را از بین می برد. هنگامی که قبل از سبز شدن عدس و در مرحله 2 تا 3 برگی علفهای هرز استفاده شود. یولاف وحشی، علف چاودار و تا حدی کمتر علف قناری توسط این علف کش کنترل میشود.
بیماریها و آفات:
(1) پژمردگی آوند ( پژمردگی حقیقی) افزایش درجه حرارت منجربه تشدید بیماری می شود عامل قارچ fusarium axysporum که علائم آن کوتولگی، کوچک شدن برگ، آویختگی برگ و بالاخره مرگ است. استفاده از منگز و روی در خاک یا خیس کردن بذر قبل از کاشت منجربه کاهش بیماری می شود.
(2) پوسیدگی یقه عامل آن قارچ Corticium rolfsii می باشد. برگ گیاه پژمرده و رنگ پریده است که ضدعفونی بذر باتیرام + براسیکول به میزان در 5/2 گرم در هر کیلوگرم بذر مفید است از دیگر بیماریها:
پوسیدگی ریشه، بیماری زنگ، سفیدک پودری، سفیدک دروعین، آنتراکنوز و بیماری های ویروسی می باشد.
آفات: از آفات می توان شته ها، کنه ها، سرخوطومی ها، سوسکهای انباری و مگسهای Phytomyza hortieal را می توان نام برد که به عدس حمله می کنند در این بین کنه ها بیشترین خسارت را وارد می کنند سوسکهای انباری تا 80 درصد بذرهای انبار شده را مورد حمله قرار می دهند.
برداشت
برداشت پیش از موعد باعث چروکیدگی بذر می شود. زیرا بذرها بطورکلی پر نشده بوده اند. حال آنکه تأخیر در برداشت باعث ریزش غلافها و کاهش محصول می شود. بقایای گیاه، کاه و کلش و غلافها منبع غذایی با ارزشی برای دام به شمار می روند. مرحله مناسب کشیدن یا بریدن گیاه با دست هنگامی است که رطوبت بذرها حدود 30 درصد باشد و این رطوبت باید برای بکارگیری ماشین ( کمباین) باید 12 تا 14 درصد باشد.
دامنه انتشار
کرمانشاه، در 10 کیلومتری شمال شرقی، همدان، آق بلاغ، آق داغ در 10 کیلومتری شمال همدان، لرستان، خرم آباد، کرمان، بم، فارس، بوشهر، میناب، مکران در 30 کیلومتری جنبوب سرباز .
منابع :
عدس http://www.iranmania.com
گیاه عدس http://daneshnameh.roshd.ir
عدس «داروئی» http://daneshnameh.roshd.ir
عدس Lentil http://aftab.ir
عدس Lentil http://www.irteb.com
/الف
