نگاهی به معماری و تاریخچه صحن و سرای حضرت معصومه (س)

مدفن حضرت فاطمه دختر امام موسی کاظم (علیه السلام) و خواهر امام رضا (علیه السلام)، واقع در قم مجموعه‌ی باشکوهی که بعد از آستان قدس رضوی، مهمترین زیارتگاه شیعیان ایران در داخل کشور به شمار می‌رود. سال درگذشت حضرت فاطمه (علیها السلام) را 201ق در قم ثبت کرده‌اند. جنازه را در باغ «بابلان» واقع در کنار رودخانه در خارج شهر که به موسی بن خزرج، مهماندار حضرت تعلق داشت دفن کردند. این محل از آن پس به «مقبره‌ی بابلان» شهرت می‌یابد و تعدادی از امامزادگان و بسیاری از مشایخ در طی چند قرن در آنجا به خاک سپرده می‌شوند و بقعه‌هائی نیز بر مزارشان برپا می‌گردد. گفته شده که تعدادی از امامزادگان در جوار حضرت فاطمه (علیها السلام) به خاک سپرده شده‌اند که بر روی نام پنج تن آنها: ام محمد و میمونه دختران موسی مبرقع، ام‌اسحق جاریه‌ی محمدبن موسی مبرقع و ام قاسم دختر علی کوکبی، تأکید شده است. بنای نخستین بقعه را به حضرت زینب دختر امام جواد (علیه السلام) نسبت می‌دهند. درباره‌ی شکل نخستین بقعه‌ی حضرت فاطمه (علیها السلام) اطلاع روشنی در دست نیست، ولی احتمال آنکه طرحی برج‌گونه داشته دور به نظر نمی‌رسد. تاریخ قم به قبه‌ی حضرت فاطمه (علیها السلام) و قبه‌ی مجاور آن اشاره دارد که مزار ام محمد و ام اسحق نیز در زیر قبه‌ی حضرت فاطمه (علیها السلام) قرار داشته است. کهن‌ترین اشاره‌ی روشن درباره‌ی بنای بقعه مربوط است به کتاب معتبر النقض (سال تألیف 556ق). در این کتاب در بحث مربوط به وزیران قمی در ذکر میرابوالفضل عراقی وزیر طغرل سلجوقی و آثار او می‌نویسد: «باروی شهر ری او فرمود و باروی قم او نهاد و مسجد جامع عتیق و مناره‌های آن در قم او کرد و مشهد و قبه‌ی منوره‌ی فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهما السلام او نمود». تاریخ بنا را می‌توان میان سالهای 447 و 457ق دانست. در این تجدید بنا دو قبه‌ی کوچک را خراب کرده بقعه‌ی وسیعتری به جای آنها برپا کردند. اساس حرم کنونی در سال 529ق به شاه بیگم دختر عماد بیک نامی که شخصیت تاریخی او روشن نیست نسبت داده شده است. طرح هشت ضلعی حرم با توجه به آثار برج‌های زیبای آرامگاهی قرن ششم و هفتم موجود در قم، که بیشتر آنها به گونه‌ی هشت ضلعی و گنبدهای هرمی بنا شده‌اند و بالاخره کاشیهای نفیس و کم نظیر روی مرقد و دیواره‌های آن از 605 تا 613ق، روشنگر آنست که هسته‌ی مرکزی حرم باید از آثار قرن ششم باشد. به احتمال زیاد با انجام لایه‌برداری در زیر آیینه‌کاری حرم، احتمال کشف کتیبه‌ی اصلی وجود دارد. نکته‌ی قابل توجه اینکه به تغییرات اساسی شاه بیگم در حرم، در کتاب معتبر النقض اشاره‌ای نرفته است و این شک وجود دارد که شاید اساس حرم موجود همان گنبد عراقی قرن پنجم باشد. نکته‌ی مهم آنکه بعد از حمله‌ی ویرانگر مغول و انهدام شهر قم، بازماندگان فاجعه متوجه حرم مطهر حضرت فاطمه (علیها السلام) که در خارج شهر قرار داشت می‌شوند و اساس شهر کنونی قم در پیرامون حرم طرح‌ریزی می‌شود و شبکه‌های ارتباطی و واحدهای مسکونی و بازار و بناهای عمومی به تدریج ایجاد و شهر جدید بنا می‌گردد. بنای حرم در آغاز دوران صفویه و به همت شاه اسماعیل صفوی و به اعتباری دیگر دختر او شاه بیگم دستخوش تغییرات اساسی می‌شود. در کتیبه‌ی معرق ایوان طلا، بنای «ایوان» و «روضه‌ی مقدسه» به سال 925ق و زمان شاه اسماعیل ذکر شده و با توجه به پیوندی که میان بنای حرم و ایوان وجود دارد، می‌رساند که گنبد فراز حرم و ایوان با حفظ اساس پیشین برپا شده و گنبد هرمی کهن به گنبد پیازی شکل کنونی تبدیل یافته است. در 939ق ایوان کنونی مدرسه‌ی فیضیه که در کتیبه از آن «عتبة العلیة السنیة الفاطمیه» یاد شده است در زمان شاه طهماسب در مدخل شمالی صحن عتیق برپا می‌شود. در 950ق به دستور شاه طهماسب مهمانسرا یا «مضیف» آستانه ساخته می‌شود. در 965ق برای حفاظت از کاشیهای نفیس مرقد، ضریح کاشی کنونی و در برابر آن ضریح فولادی توسط شاه طهماسب نصب می‌گردد. مجموعه‌ی بناهای آستانه بعد از شاه طهماسب همچنان در جهت توسعه و شکوه هرچه بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد، که خوشبختانه آگاهیهای جالبی در دو سه سفرنامه‌ی معتبر درباره‌ی آن وجود دارد. در دست بودن سه طرح از دورنمای شهر قم مربوط به قرن هفدهم میلادی (قرن یازدهم هجری)، مدارک تصویری قابل توجهی را درباره‌ی آستانه‌ی حضرت معصومه (علیه السلام) در اختیار قرار می‌دهد. کهن‌ترین آن مربوط به اولئاریوس و سال 1637 م/1047ق است. 30 سال بعد گرلو در تصویر خود از قم، بنای آستانه را گنبدی بزرگ در وسط تصویر عرضه می‌کند. 35 سال بعد برون تصویر جالبتری از آستانه را عرضه می‌دارد که عبارت است از بنایی سترک با گنبد پیازی شکل بر روی یک گردنی کشیده و قبه‌ای بلند مرکب از چند گوی بر فراز آن. ولی جالبترین و استثنائی‌ترین و مستندترین سند، تصویری است از هنرمند نقاش فرانسوی ژوزف گرلو، دستیار شاردن سیاح هنرمند نقاش فرانسوی ژوزف گرلو، دستیار شاردن سیاح معروف فرانسوی که در سال 1667م از مجموعه آستانه‌ی حضرت معصومه (علیها السلام) تهیه کرده است. در این تصویر مجموعه‌ی آستانه به صورت چهار صحن بزرگ مستطیل پی‌درپی در حالیکه در یک سوی آن رودخانه و در سوی دیگر قبرستان قرار دارد، به تصویر کشیده شده است. صحن اول با سردر آجری قوس‌دار بزرگ میانی و دو طاقنما در دو سوی آن، تنها ورودی مجموعه را تشکیل می‌دهد. گرداگرد صحن را حجره‌هائی با پوشش گنبدی عرقچینی فرا گرفته و سطح صحن به صورت باغی منظم و زیبا نموده شده است که شاردن از آن با صفت «فرحبخش» یاد می‌کند. شاردن ترجمه‌ی کتیبه‌ی سردر را که در ده بیت با آب طلا بوده و بنا را از آثار عهد شاه عباس دوم معرفی می‌کند، نقل کرده است و ماده‌ی تاریخ آن را «مشتاق درک» یا 1065ق ذکر کرده است. از راه یک سردر واقع در وسط ضلع مقابل، به صحن دوم وارد می‌شویم که چهارسوی آن دارای نماسازی ساده با طاقنماهای آجری است. از سردر واقع در انتهای صحن دوم به صحن سوم راه می‌یابیم. حوض مستطیل بزرگی در وسط و چهار درخت در چهار گوشه‌ی آن و پلکانی پهن از سنگ مرمر در برابر سردر بزرگ و مجموعه‌ی بناهای انتهای صحن قرار دارد. شاردن درباره‌ی سردر می‌نویسد: «سردر مرتفع این حیاط بسیار عالی و باشکوه می‌باشد. قسمت سفلای آن با مرمرهای سپید شفافی که همچون عقیق و سنگ سماق می‌درخشد مستور شده است. قسمت علیای سردر که نیمه‌ی گنبد عظیمی می‌باشد، با قطعات لاجوردی و زرین ضخیمی مزین گشته است». صحن چهارم، صحنی است که بقعه‌ی اصلی را در بر دارد. در سه سوی صحن حجره‌های ایوان دار طلاب و متولیان و فضلای حوزه‌ی مقدسه قرار داشته است. بنای حرم مرکب است از یک ایوان بزرگ در جلو و گنبد پیازی شکل با قبه‌های طلا در پشت آن. در دو سوی ایوان با شکوه بقعه‌ی آرامگاههای شاه عباس دوم و شاه صفی با نماسازی ساده‌تر و ورودیهای مستقل قرار داشته است. شاردن در توصیف حرم چنین می‌نویسد: «عمارت آستانه‌ی حضرت معصومه در مقابل قرار دارد و عبارت از سه بارگاه باعظمتی می‌باشد که در کنار یکدیگر واقع شده‌اند. مدخل بارگاه وسطی که به عمق 18 پا می‌باشد، فوق‌العاده معظم و باشکوه است. سردر آن از سنگ مرمر شفاف عقیق مانند بنا شده است. سطح خارجی بالای سردر که نیمه‌ی گنبد عظیمی می‌باشد، با کاشیهای بسیار زیبایی پوشیده شده و سطح داخلی آن کاملاً زرین و لاجوردی است. خود در که به ارتفاع 12 پا و به پهنای 6 پا می‌باشد، از مرمر بلورین حاکی ماورایی (که نور از آن می‌گذرد) تعبیه گشته است. سطوح تخته‌های در با صفحات سیمین مستور است و با تزیینات طلایی و قلمکاری و صیقلی خاتمکاری فوق العاده نفیس بوجود آمده است. بارگاه هشت ضلعی می‌باشد و گنبد مرتفعی آسمانه‌ی آن را پوشانیده است. قسمت سفلای بارگاه به اندازه‌ی 6 پا با صفحات عظیم سنگهای سماق، منقش به ازهار زرین و رنگین که از فرط تلالؤ چشم تماشائیان را خیره می‌سازد، پوشیده شده است. قسمت علیای آن با صفحات زرین و لاجوردی فوق العاده درخشانی که عبارات و کلمات ادعیه و احادیث بر روی آنها مسطور می‌باشد، مستور گشته است. متن سطح داخلی گنبد نیز بعینه همینطور می‌باشد. این گنبد بسیار عظیم و بی‌نهایت عالی است و سطح خارجی آن مثل سردر خاتم کاری شده است. در بالای گنبد رأس مناره‌ای افراشته شده است (منظور قبه‌ها و گویهای فراز گنبد است) که بر سر آن هلالی تعبیه گشته و در تصویر مربوطه ملاحظه می‌شود. این دستگاه که عظمت آن بخصوص قابل توجه می‌باشد، از گلوله‌هایی به اندازه‌های مختلف که بر رویهم قرار گرفته است، درست شده و به ارتفاع 20 پا به نظر می‌آید. تمام آن از طلای ناب است». تاورنیه سیاح ایتالیایی نیز با اختصار بیشتر این مجموعه را به همین وضع معرفی کرده است. با توجه به آنچه که گذشت ملاحظه می‌گردد که فضابندیهای موجود مجموعه‌ی آستانه با آنچه که در عهد صفویه ایجاد شده بود متفاوت است. چنانکه صحنهای چهارگانه‌ی عهد صفوی و تعدادی از بناهای آن مجموعه دگرگون و یا از میان رفته بوده است. صحن اول به مجموعه‌ی «دارالشفاء» تبدیل گشته و صحن دوم و سوم درهم ادغام و مدرسه‌ی فضیه را تشکیل داده‌اند و صحن چهارم به صورت صحن عتیق بدون تغییر عمده با حفظ اختلاف سطح نسبت به صحن سوم همچنان برجای مانده است. با ایجاد مدرسه‌ی فیضیه و سازماندهی آن به عنوان یک مرکز مهم آموزش علوم دینی به تدریج ارتباط زوار با حرم از راه مدرسه‌ی فیضیه مشکل می‌گردد و در نتیجه در آغاز قرن چهاردهم با ایجاد صحن وسیع اتابکی (صحن جدید) و ایجاد سه ورودی در سه جانب آن، راه ورود اصلی زوار تغییر داده می‌شود و صحن جدید نقش اساسی را در جلب و جذب زائران برعهده می‌گیرد و در نتیجه به گونه‌ای منطقی ایوان آیینه به عنوان چشم‌گیرترین نمای حرم، جانشین ایوان طلا در صحن عتیق می‌گردد. اینکه با آنچه که گفته شد به اختصار به معرفی آثار مجموعه‌ی موجود در آستانه می‌پردازیم:
حرم و گنبد طلا: حرم به عنوان هسته‌ی مرکزی و کهن‌ترین بخش آستانه براساس طرح هشتگانه و دهانه‌ای به طور 8/50 متر بنا شده است. در اصل در وسط هر یک از صفه‌های هشتگانه دری به پیرامون حرم وجود داشت که در حال حاضر تنها از درهای طلا و نقره‌ی میان حرم و ایوان شمالی و حرم و رواق شرقی برجای مانده است. ازاره‌ی حرم از مرمر خوش نقش شفاف پوشیده شده و بر فراز آن حاشیه‌ای کمربندی از کاشی معرق و سپس کتیبه‌ای به خط ثلث از کاشی معرق به رنگ طلائی و سفید (سفیدها تعمیری هستند) بر روی زمینه‌ی لاجوردی شامل چندین حدیث نقش بسته است. از آن به بعد به بلندی 3 متر سطح دیوارها با قاب و آیینه‌های نقش‌دار رنگین زینت شده که بانی آن کیکاوس میرزا می‌باشد. او در 1251ق کاشیهای صوفی را به آیینه کاری تبدیل کرد. فراز آیینه‌کاریها کتیبه‌ی گچبری به عرض 60 سانتیمتر تمامی بدنه‌ی حرم را پوشانیده که بخش عمده‌ی آن بازمانده‌ی عصر صفوی است. متن کتیبه عبارت است از: سوره‌ی مبارکه‌ی دهر، از آیه‌ی 20 سوره‌ی مبارکه‌ی حشر تا پایان آن، آیه‌ی شریفه از سوره‌ی فتح. در بالای کتیبه در گوشه‌ها با ایجاد ترنبه‌ها طرح هشت ترک بدنه به شانزده ترک تبدیل یافته است. سپس دوره‌ی پاطاق سقف بر روی آنها استوار شده است. مقرنس زیر سقف در 6 ردیف و هر ردیف در 16 قفسه انجام گرفته و با مهارتی خاص به مقرنسهای پوشش صفه‌ها و ترنبه‌ها متصل گردیده است. مقرنس‌بندی طاق را باید از آثار دوران صفویه دانست که همزمان با آیینه‌کاری بدنه‌ها، آنها را آیینه پوش کرده‌اند. در مرکز سقف، فلکه‌ی گچبری با طرح یک شمسه‌ی شانزده ضلعی از آیینه‌های نقش‌دار رنگین نظر را به خود جلب می‌نماید. گنبد خارجی بنا با طرح پیازی شکل به ارتفاع 16 و محیط 35/60 متر بر روی گردنی بلند به ارتفاع 6 متر بنا شده است. سطح گنبد که در زمان صفویه با کاشیهای معرق پوشیده شده بود، در 1218ق در عهد فتحعلیشاه با خشتهای زراندود پوشانده شد. گردنی گنبد از سطح بام تا 90 سانتیمتر از آجر تراش و بعد به ارتفاع یک متر از کاشی فیروزه‌ای است. در بالای گردنی و در زیر پاکار گنبد کتیبه‌ای به عرض 60 سانتیمتر مرکب از 12 ترنج کشیده و 12 ترنج چهار پر شامل شش بیت از فتحعلیخان صبا ملک الشعراء با مطلع:

آتش موسی عیان از سینه‌ی سیناستی * * * یا که زرین بارگاه بضعه‌ی موساستی

بر جلوه‌ی گنبد افزوده است. بر تارک گنبد میله‌ای به ارتفاع 6 متر مرکب از چند قبه‌ی زرین استوار شده است. مرقد مطهر: این مرقد به اعتبار کاشیهای نفیس و استثنائی آن از ارزشمندترین آثار هنر دوران اسلامی ایران به شمار می‌رود. طول مرقد 2/90، عرض آن 1/20 و ارتفاع آن 1/20 متر است. سطح مرقد با 15 پارچه خشتهای مستطیل 59×40 سانتیمتر کتیبه‌دار پوشش شده است. طرح کلی مجموعه محراب گونه‌ایست با یک حاشیه‌ی کتیبه‌ی دور تا دور و طرحهای گیاهی پرکار در وسط. خط کتیبه‌ها کوفی، ثلث و نسخ و به رنگهای طلایی، قهوه‌ای و شنجرفی در زمینه‌های رنگارنگ است. کتیبه‌ها عبارتند از آیة الکرسی و آیاتی دیگر از قرآن مجید. کاشیهای بدنه‌ها به صورت خشتی لب برگردان، دوال ساده، هشت ضلعی، کوکبی‌های شانزده ضلعی، هشت ضلعیهای پاپیونی و مربع با طرحهای زیبای گیاهی و کتیبه‌هائی به رنگ طلائی در زمینه‌ی لاجوردی، مشکی، در زمینه‌ی شنجرفی بر آنها نقش بسته است. کتیبه‌ها شامل سوره‌هائی از قرآن مجید، احادیث نبوی، نام سازنده‌ی کاشی و تاریخ رحلت حضرت معصومه (علیها السلام) است. واقف کاشیهای مرقد، امیر مظفر احمدبن اسماعیل سردودمان ملوک آل مظفر، از امیران دولت سلجوقیان است. نام هنرمند خطاط و سازنده‌ی این کاشیهای نفیس محمدبن ابی طاهربن ابی الحسین ثبت شده که آثار نفیس او در آستان قدس رضوی، در بهشت در قم معروف است. سال ساخت کاشیها میان 605 و 613ق ثبت شده است. این کاشیها گذشته از ارزش هنری از نظر جنبه‌های فنی و نحوه‌ی لعاب دادن بویژه در زمینه‌ی ترکیب طلا و لاجورد و حفظ شفافیت رنگ آنها با درجه‌ی حرارتهای مختلف کوره نیز از اعتباری بالا برخوردار است. ضریح کاشی: از آثار شاه طهماسب در سال 950ق است. طول آن 4/80، عرض 4/40 و ارتفاع 2 متر، پوشش آن از کاشیهای معرق با زمینه‌ی فیروزه‌ای و ترکیبی از طرحهای گیاهی دوران صفویه می‌باشد. در بالا، دور تا دور، کتیبه‌ای به خط نسخ و به رنگ سفید بر روی زمینه‌ی لاجوردی شامل صلوات کبیره نقش بسته است. در طلای جانب شمالی این ضریح مربوط به سال 1213ق و زمان فتحعلیشاه قاجار است. ضریح نقره‌ی کنونی ضریحی است که در سال 951ق به دستور شاه طهماسب از فولاد ساخته شده بود و در 1230ق به دستور فتحعلیشاه آن را نقره‌پوش ساخته و تاکنون چند بار دستخوش تغییرات اساسی شده است. درهای طلا و نقره‌ی حرم: در طلای حرم که متصل به رواق ایوان طلا نصب شده، دارای 3/20 متر بلندی و 2/80 متر پهنا می‌باشد. صفحه‌ی زیرین آن نقره و روی آن با ورقه‌های طلا، طرحهای مختلف اژدر درهم و کوکبی آراسته شده است. اشعاری از دانش نیز بر آن نقش بسته است. سال ساخت آن 1221ق است. در نقره در ضلع شرقی حرم به ارتفاع 2/75 متر و عرض 1/70 متر کار گذارده شده است. کنده‌کاریهای زیبا و اشعاری از شوریده‌ی شیرازی در آن نقش بسته است. بانی آن حسینقلی خان مافی، نظام السلطنه و سال وقف 1310ق است.
واحدهای پیوسته به حرم: با توجه به اعتبار و اهمیت هسته‌ی مرکزی حرم، در طول زمان، واحدهای مختلفی برای پذیرفتن زیارت کنندگان و یا آرامگاههائی برای شخصیتها بنا گردیده و در گذشت زمان نیز تغییراتی در آنها بوجود آمده است. واحدهای عمده‌ی موجود عبارتند از: ایوان طلا، ایوان آیینه، مسجد بالاسر، رواق شرقی، رواق جنوبی، دارالحفاظ، مقبره‌ی شاه صفی، مقبره‌ی شاه سلیمان، مقبره‌ی شاه عباس دوم، مقبره‌ی میرزا علی اصغر خان اتابک، مقبره‌ی قائم مقام و موزه. ایوان طلا: واقع در صحن عتیق، از بناهای زمان شاه اسماعیل صفوی شامل ایوان بزرگ میانی و دو ایوان کوچکتر قرینه‌ی جانبی. دهانه‌ی ایوان بزرگ 9 و ارتفاع آن 4/80 متر است. ازاره‌ی آن از کاشیهای ساده و هشت گوش فیروزه فام عهد صفوی و بالای آن کتیبه‌ای با کاشی معرق از عهد فتحعلیشاه و سال 1225ق به خط سفید بر روی زمینه‌ی لاجوردی شامل احادیثی چند است. بالای کتیبه‌ی سطح دیوارها با کاشیهای معرق زمینه‌ی لاجوردی خوش نقش صفوی پوشش شده و بر روی آن کتیبه‌ی معرق صفوی به خط طلائی و به عرض 60 سانتیمتر به تاریخ 925ق قرار گرفته است. از کتیبه به بالا را در زمان ناصرالدینشاه با خشتهای زراندود پوشش کرده‌اند. سقف نیم طاق گنبد نیز با مقرنس طلا پوشش شده است. گلدسته‌های دو جانب ایوان به بلندی 17/40 متر از سطح بام و قطر 1/5 متر با پوشش کاشی به شیوه‌ی گره‌سازی پیچ زینت شده است. در بالا در گلوگاه کتیبه‌ای از کاشی سفید قرار دارد که آیه‌ی مبارکه‌ی: «إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» در روی آن خوانده می‌شود. روی کتیبه مقرنسی خوش قطار در سه ردیف اجرا شده و سپس گلدسته‌ای زیبا با پوشش چتری طلائی بر روی 12 ستونچه‌ی چوبی از چوب ساج بر فراز آن استوار گشته است. اساس مناره‌ها مربوط به عهد صفوی و زمان بنای ایوان است. در 1198ق این دو گلدسته به دستور لطفعلیخان زند که حکمران اصفهان و قم و کاشان بود بازسازی می‌شود، ولی باز دچار شکست می‌گردد و در آغاز سلطنت ناصرالدینشاه بعد از تذهیب ایوان، محمدحسین خان شاهسوند (شهاب الملک) گلدسته‌های کنونی را برپا می‌کند و در سال 1301ق کامران میرزا پوشش کاشی آنها را زراندود می‌سازد. ایوان آیینه: واقع در نمای شرقی حرم، یکی از چهار ایوان صحن جدید و پر جاذبه‌ترین منظره در مجموعه‌ی آستانه. این ایوان ترکیبی است از یک پیش ایوان ستوندار با سقف صاف در جلو که از آن به عنوان تالار یاد می‌شود و ایوان اصلی با پوشش قوس‌دار در پس آن. ستونها از سنگ یکپارچه به بلندی 10 متر با قلمه‌های پیچ و پایه‌ی ستون و سرستونهای حجاری شده از نمونه‌های استثنائی به شمار می‌روند. طول این پیش ایوان 12 و ارتفاع آن 14/80 متر است. در دو سوی آن دو کفکش و بالای آنها هر یک تالارچه‌ای زیبا بنا شده است. پوشش زیر سقف پیش ایوان و تالارچه‌ها به گونه‌ی قاب‌بندی و آلت‌سازی منبت تخته پوش و با آیینه و نقشهای رنگی زینت شده است. چهار نقش برجسته‌ی حجاری شده در روی ازاره‌ی کفشکنها که تصویری از کفشداران قدیم را نشان می‌دهد، از کارهای زیبای حجاری دوران قاجار است. ایوان اصلی به دهانه‌ی 9 و بلندی 14/80 متر بنا شده است. ازاره‌ی آن با تخته مرمرهای بزرگ و خوش‌نقش محلات به طول 3/25 و 3 متر پوشش شده است. دو تخته‌ی جلو از نظر حجاری و ریزه‌کاری و تنوع طرحهای گیاهی و پرنده از شاهکارهای دوران قاجار به شمار می‌روند. بالای ازاره به کمک قاب آیینه‌های قدی و کوچک با طرحهای زیبا و نقاشیهای رنگین پوشش شده و سپس کتیبه‌ای به عرض 30 سانتیمتر و به طول 23/40 متر به خط نسخ از سنگ مرمر قرار دارد که با «أللَّهُ نُورُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ...» آغاز شده و مربوط به بنای ایوان در عهد ناصرالدینشاه، توسط امین السلطان است. بدنه‌ی بالای کتیبه و جدار شاه‌نشینها و مقرنسهای سقف، صفه‌ها و ایوان بزرگ همه آیینه‌کای شده است. آویزهای پا بلند مقرنس سقف از جلوه‌ای چشم‌گیر برخوردارند. دارالحفاظ واقع در مدخل رواق آیینه نیز از نظر مقرنس سقف اثری ممتاز به شمار می‌رود. بر فراز جرزهای ایوان دو مناره به ارتفاع 28 متر از سطح بام و قطر 2/30 متر با پایه‌ی هشت ترک و بعد دوازده ترک شکم‌دار و سپس استوانه‌ای شکل بنا شده است. بر فراز آن گلدسته‌ی خوش تناسبی استوار گشته است. سراسر بدنه‌ی مناره‌ها با کاشیهائی در طرحهای مختلف از جمله نقش شیر و خورشید تزیین شده است. راه‌پله‌‌ی دو زوجی داخل مناره‌ها از نظر معماری کاری ارزنده به شمار می‌رود. استاد معمار ایوان و گلدسته‌ها استاد حسن معمار قمی و سال بنای آن 1303ق است. مسجد بالاسر: این بنا در سال 1236ق توسط شاهزاده حسام السلطنه به جای عمارت «مضیف» دوران شاه طهماسب (945ق) شامل سه گنبد پی‌درپی با ازاره‌ی کاشی و تزیینات گچبری و محرابی زیبا بنا گردید. در 1338ق آیت الله فیض خرابه‌ی غرب بنا را به عرض 8 و طول 48 متر بدان افزود که فضایی شد به عرض 14 و طول 48 متر با شش چشمه روی‌پوش. این بنا را در قرن چهاردهم شمسی مرحوم سید ابوالفضل تولیت (متولی آستانه‌ی مقدسه) خراب کرد و به جای آن رواق وسیع کنونی را با سطح صاف تیرآهنی بنا نهاد. ازاره‌ی رواق کنونی از مرمر سنندج و دارای طاقنماهای تزیینی از کاشی معرق است. رواق شرقی: اساس آن همزمان با بنای ایوان آیینه در 1300ق در محل «مسجد پایین پا» گذارده شد. بعدها با انجام تغییراتی در پیرامون حرم و افزودن حجره‌ی کشیکخانه و دو محوطه‌ی خزانه‌ی شمالی و جنوبی حرم بدان، وسعت یافت. میان رواق و حرم سه درگاه ایجاد شده که در نقره‌ی حرم به گونه‌ی تزیین در درگاه میانی قرار دارد. مقابل این در، در سمت شرقی نیز در نقره‌ی دیگری قرار دارد که به ایوان آیینه راه می‌دهد. طول رواق 23 و عرض آن 3/50 متر است با ازاره‌ی سنگ مرمر و پوشش آیینه‌کاری گنبد رواق واقع میان دو در نقره با توجه به ستونهای هشتگانه آیینه‌کاری و سرستونهای گچبری زیر گنبد و پوشش مقرنس آیینه‌کاری 16 آویز آن، از نظر تزیینی از جلوه‌ی خاصی برخوردار است. رواق جنوبی: به طول 8 و عرض 3/50 متر با ازاره‌ی مرمر و پوشش آیینه‌کاری. بخشی از این رواق عبارت بود از بنائی که در 1053ق شاه سلیمان به عنوان آبدارخانه برای آرامگاه شاه صفی ساخت و بعدها به کشیک خانه‌ی خدام تبدیل شد. در 1380ق قائم مقام رشتی رواق کنونی را ایجاد کرد. دارالحفاظ: ایوانچه‌ای واقع در بالای ورودی حرم در ایوان طلا، با تزییناتی از کاشی معرق زمینه‌ی لاجوردی. در کمرگاه آن کتیبه‌ایست از کاشی معرق شامل حدیثی در فضیلت زیارت حضرت معصومه (علیها السلام): «قال مصنف عیون اخبار الرضا فیما جاء عن الرضا فی زیارة فاطمة بنت موسی بن جعفر علیهم السلام، حدثنا ابی عن محمدبن موسی بن متوکل قال حدثنا علی بن ابراهیم بن هاشم عن ابی الحسن الثالث عن الرضا سئل من زیارة فاطمة بنت موسی بن جعفر فقال من زارها فله الجنة صدق ابن رسول الله صلی الله علی محمد خاتم النبیین و آله الطیبین و عترته الطاهرین». صحن عتیق: از آثار دوران صفویه، طرح کنونی عبارت است از هشت ضلعی مختلف الاضلاع، طول جهات اصلی شمالی- جنوبی 34/30 و شرقی- غربی 33/30 متر و چهار ضلع کوچک به پخ 3/40 متر می‌باشد. گذشته از ایوان طلای جنوبی و ایوان شمالی (واقع در پشت مدرسه‌ی فیضیه) بقیه‌ی بناها و آرامگاههای پیرامون صحن از سال 1245ق به بعد بنا شده‌اند که عمده‌ی آنها عبارتند از: گنبد فتحعلیشاه، گنبد محمدشاه، مقبره‌ی مهدعلیا، گنبد معتمد، گنبد نظام الدوله، مقبره‌ی قهرمان میرزا، مقبره‌ی صدراعظم، کتابخانه‌ی آستانه، دفتر تولیت آستانه. ایوان شمالی صحن عتیق: شامل ایوان بزرگ میانی و دو ایوان جانبی. ایوان میانی با 8/75 متر دهانه و بلندی 12/5 متر از آثار دوران صفوی (925ق) است که در سال 1301ق مرمت و تزیین شده است. ازاره و جرزهای دو طرف از کاشی هفت رنگ و لچکیها از کاشی معرق با کتیبه‌ای به خط نستعلیق بر روی کاشی خشتی لاجوردی است. زیر پوشش ایوان تزیینات مقرنس آویزدار گچی اجرا شده است. روی بام، وسط ایوان، نقاره خانه‌ای قرار دارد که سقف آن بر روی هشت ستون چوبی زیبا استوار شده است. سقف آن هرمی شکل و با خشتهای زراندود پوشش شده که از تزیینات دوران فتحعلیشاه است. بر روی جرز شرقی ایوان ساعت بزرگ «کوبنده» و منجنیقی که زنگ و چکش سنگین بدان متصل است، نصب شده‌اند. این ساعت در سال 1278ق توسط مشکوة الملک اهداء شده است. در این ایوان کتیبه‌ی وقفنامه‌ی قنات ناصری که برای مصرف مردم قم توسط ناصرالدینشاه در 1278ق وقف گردیده و ده محله‌ی شهر را سیراب می‌ساخته نیز نصب می‌باشد. در برابر کلیه‌ی حجره‌های دو سوی شرقی و غربی صحن ایوان‌های زیبائی با تزیینات کاشی و مقرنس گچی وجود دارد که به مجموعه‌ی صحن جلوه‌ی خاصی می‌بخشد. صحن اتابکی: بنای این صحن بزرگ از سال 1295 تا 1303ق به طول انجامید. این صحن از ترکیب دو مستطیل بزرگ (49/80×86/60 متر) و کوچک (10×30 متر) با گوشه‌های پخ بوجود آمده است. در میان چهار جهت صحن، چهار ایوان ایجاد شده که زیباترین آنها، ایوان آیینه، در جانب شرقی حرم مطهر است. ایوان شمالی: به دهانه‌ی 7 و بلندی 12 متر. ازاره‌ی آن از سنگهای حجاری با گلهای برجسته و اسپرهای کاشی است. کتیبه‌ی کمربندی آن از کاشی معرق با دو خط نسخ و کوفی به تاریخ 1303ق حدیثی است درباره‌ی قم که در آن مردم ری نیز اهل قم خوانده شده و از مزایای قمیین برخوردار بوده‌اند. پوشش ایوان به شیوه‌ی رسمی سازی با کاشیهایی به شیوه‌ی گره زینت یافته که نام محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و علی (علیه السلام) به نسخ با کاشی معرق در میانشان خوانده می‌شود. بر روی نمای جرزهای دو طرف طرح نیم ستونهای تزیینی برجسته با سرستونهائی زیبا اجرا شده که بر فراز آنها دو گلدسته به بلندی 6 متر استوار گشته است. کتیبه‌ی پیشانی ایوان به خط نستعلیق سفید بر روی زمینه‌ی لاجوردی حاوی شش بیت سروده‌ی «پروانه» جلوه‌ی مطلوبی به ایوان بخشیده است. ایوان شرقی: روبروی ایوان آیینه به دهانه‌ی 7/80 و بلندی 13/60 متر. ازاره‌ی آن از سنگ سیاه حجاری شده و نمای بالای آن دارای پوشش کاشی به شیوه‌ی گره سازی هفت رنگ است. کتیبه‌ی کمربندی آن از کاشی خشتی به خط سفید روی متن لاجوردی است که در آن به بنای قبه‌ی نخستین توسط زینب بنت الجواد (علیه السلام) اشاره شده است. در بالای کتیبه‌ی کمربندی پاطاق پوشش مقرنس ایوان بالا آمده است. مقرنس سقف ایوان که از چند گروه هشت قطاری ترکیب یافته، از نمونه‌های بسیار جالب مقرنس بندی به شمار می‌رود که از آن جمله است ترنجهای کاشی معرق آن. بر فراز جرزهای جانبی دو مناره به بلندی 9 متر با تزیینات کاشی برپا شده است. کتیبه‌ی پیشانی ایوان از کاشی معرق به خط نسخ با رنگ سفید روی متن لاجوردی حاوی آیات قرآنی است. روی تیزه‌ی ایوان ساعتی بزرگ نصب شده است. ایوان جنوبی: به اندازه‌ی ایوان شمالی و تزییناتی همانند آن. در فاصله‌ی ایوانهای چهارگانه‌ی اصلی، پیرامون صحن 35 بقعه با ایوانی در برابر هر یک وجود دارد که ازاره‌ی نماسازی دورادور صحن با سنگ حجاری و سپس فراز آن با پوششی از کاشی تزیین شده است. زیر هره‌ی سنگی لب بام کتیبه‌ای از کاشی خشتی بطول 258/80 متر به خط نستعلیق از «خوشنویس تبریزی» حاوی دو قصیده از «میرزا فتح الله شیبانی کاشانی» بر رویهم 89 بیت که مصرع اول به رنگ سفید و مصرع دوم به رنگ طلائی نوشته شده نقش بسته است. حوض مرمر: در وسط صحن حوض بیضی مرمرپوش بزرگی به طول 20 متر قرار دارد که با انعکاس نمای چشمگیر ایوان آیینه در آن، جلوه‌ای کم نظیر به صحن با روح آستانه می‌بخشد. سردرهای ورودی: در پشت ایوانهای شرقی، شمالی و جنوبی به خارج صحن سه سردر بزرگ قرار دارد که گروه فراوان زواران آستانه بوسیله‌ی آنها بدرون راه می‌یابند. نقشه و هیأت کلی و تزیینات آنها بجز برخی اختلافها بهم شباهت بسیار دارند که از آن میان سردر شرقی را معرفی می‌کنیم: این سردر به دهانه‌ی 2 و بلندی 12 متر است. ازاره‌ی سنگی حجاری شده با بغله‌ها و سپر و جرزهای کاشیکاری در مایه‌ی گره می‌باشد. کتیبه‌ی کمربندی آن از کاشی خشتی به خط نستعلیق سفید بر روی زمینه‌ی لاجوردی حاوی چهار بیت از میرزا صادق پروانه است. پوشش زیر نیم طاق به شیوه‌ی رسمی سازی با تزیینی از کاشی صورت گرفته است. بر فراز آن چهار گلدسته شبیه به هم با پایه‌ی هشت ترک به ارتفاع 6 متر برپا شده است. در پیشانی سردر کتیبه‌ایست سروده‌ی «سید غمخوار» به تاریخ 1304ق. بانی صحن جدید میرزا علی اصغر اتابک صدراعظم دوران ناصری است و معمار آن استاد حسن معمار قمی که از دیگر آثار مهم او می‌توان مسجد سپهسالار تهران و تیمچه‌ی معروف قم را یاد کرد. کاشیکاران و بنایان معتبر مجموعه نیز عبارت بوده‌اند از: استاد محمدباقر قمی، حاج غلامعلی و استاد محمد شیرازی. موزه‌ی آستانه به اعتبار آثار هنری پرارزش آن، بویژه مجموعه‌ای از نفیسترین آثار کاشی، قالی و قالیچه، قرآنهای خطی و آثار فلزی، از جمله موزه‌های معروف ایران بشمار می‌آید. شخصیتهای دفن شده: از شخصیتهای معروفی که در داخل و پیرامون آستانه به خاک سپرده شده‌اند و قبر برخی از آنها شناخته شده است، به افراد زیر می‌توان اشاره داشت: محمدبن حسن صفار قمی مؤلف بصائر الدرجات؛ ابوعبدالله محمدبن خالد برقی؛ مولی عبدالرزاق لاهیجی ملقب به فیاض، صاحب شوارق الالهام؛ قاضی سعید قمی؛ ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه القمی، پدر رئیس محدثین شیخ صدوق؛ زکریابن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی، از اصحاب حضرت رضا (علیه السلام)؛ ابوالقاسم جعفربن محمدبن موسی بن قولویه، استاد شیخ مفید در فقه و صاحب تاریخ شهور و حوادث؛ علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، صاحب تفسیر القرآن و الشرایع؛ محمد طاهربن محمدحسین قمی، صاحب اربعین در فضایل امیرالمؤمنین؛ قطب الدین سعدبن هبة الله راوندی، صاحب الخرائج و الجرائح و المغنی؛ آدم بن اسحق بن آدم اشعری قمی؛ ابو جریر زکریا ابن ادریس؛ میرزا حسن فرزند مولی عبدالرزاق لاهیجی، صاحب شمع الیقین؛ ابوالقاسم بن محمد حسن جیلانی مشهور به میرزای قمی، صاحب قوانین الاصول و بالاخره حاج شیخ عبدالکریم حائری، گسترش دهنده‌ی حوزه‌ی علمیه‌ی قم و حضرت آیت الله بروجردی.
موقوفات آستانه از زمان صفویه فزونی گرفته و در نتیجه تشکیلات اداری و تولیت آن گسترش یافته است. شاه طهماسب سید حبیب الله، پسر میرسید حسین خاتم المجتهدین را به تولیت آستانه گماشت و او به توسعه‌ی تشکیلات آستانه پرداخت و مشاغل زیر را بوجود آورد: 1) مستوفی، مسئول امور مولی؛ 2) مشرف، مسئول ثبت اسناد و هدایای آستانه؛ 3) خازن، مسئول نگهداری نفایس؛ 4) ضابط، مسئول اموال خارج از خزانه؛ 5) سرکشیک، مسئول انتظام داخلی آستانه؛ 6) خطیب، کسی که هر شب با حضور خدام خطبه‌ای شامل حمد و ثنای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و دعای سلطان وقت می‌خواند؛ 7) خادم، تحت نظر سرکشیک، عهده‌دار نگهبانی بود. در سال 1314ش آئین نامه‌ای برای آستانه تدوین و امور آن به چهار شعبه تقسیم گردید: دفتر آستانه، موزه، کشیک خدام، تنظیف. مسئولان دفتر عبارتند از: معاون تولیت، مدیر دفتر و محاسب، مباشر تعمیرات و وصول عایدات. کشیک آستانه بر عهده‌ی 90 نفر خادم گذارده شد که در سه کشیک انجام وظیفه می‌کردند. هر گروه شامل یک سرکشیک، یک ضابط، دو پلیس و 26 خادم. کار تنظیف مجموعه‌ی آستانه برعهده‌ی «فراشان» است. اعتبار مورد مصرف از محل آستانه و آرامگاههای پادشاهان، فروش بلیط موزه و نذورات تأمین می‌گردد. مجموعه‌ی آستانه‌ی مقدسه‌ی حضرت معصومه به شماره‌ی 128 در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است.