اسرار انتظار امام زمان از نظر پرفسور هانري کربن
تارخ دانش شرق شناسي عموما با تحريف ها، کتمان حقايق و نوعي بي انصافي همراه بوده است اما در اين ميان گاهي برخي چهره هاي شاخص شرق شناسي، در مواجهه با منطق مستحکم برخي اندايشه هاي شرقي، شيفته آنها شده، به آن گرايش و ميل باطني و ايمان قلبي يافته اند. مرحوم پرفسور "هانري کربن"، ايران شناس مشهور فرانسوي از جمله اروپايياني است که در دوران زندگي علمي خود، در پي گذر از انديشه هاي وجود شناختي انديش وران همچون "هايدگر" و "3دموند هوسول" با حکمت شرقي شيعي آشنايي حاصل کرده و به دنبال مطالعات چندين ساله، به وجود مبارک امام عصر، عجل الله تعالي فرجه الشريف، و معنويت بي بديل ساير ائمه شيعه، (ع)، تمايل قلبي، و يقين عيني و عقلاني يافته است.
در اين گفتارکوتاه برآنيم تا با مروري سريع در برخي آثار او، ميزان عشق و علاقه او را به آن امام همام مورد بررسي قرار دهيم. پيش از ورود به محور اصلي بحث در اين نوشتار، يادآور مي شوم که در چند سال گذشته و در پي انتشار يادنامه از از کربن _ از سوي يکي از شاگردان او در ايران و اروپا _ برخي از انديشمندان داخلي نسبت به اين خاور شناس منصف اروپايي از در بي انصافي وارد شده و مع الاسف پاره اي اشتباهات وي را در آثار که از خود به جا گذارده، بهانه حمله شديد به او قرار داده اند. غافل از اينکه صرف توجه کربن به مساله وجود امام عصر و تحليل شايسته او از وجه معنوي غيبت و ظهور آن امام همام، في نفسه داراي آثار ارزشمندي بوده که از چشم اين گروه منتقدان به دور مانده است.
انسان کامل
في المثل در حالي که در همين سال گذشته برخي روشنفکران غربگراي بومي، مفهوم ولايت باطني و هدايت تکويني ائمه اطهار، (ع)، را زير سؤال برده، يا عنوان اسنان کامل و قطب عالم امکان را براي حضرت قائم، عليه الصلوه و السلام، حاصل سرقت ادبي شيعيان از عارفان اهل سنت قلمداد کرده اند!! پرفسور کربن در کتاب تاريخ فلسفه اسلامي خود که قريب سي واندي سال پيش به رشته تحرير در آمده است. با ارائه تحليل تاريخي، نحوه انتقال مفاهيم عرفاني را از لسان ائمه اطهار به آثار عرفاني اهل سنت مورد بررسي قرار داده و ثبوت نقش وساطت فيض را براي وجود مقدس امام غايب به اثبات مي رساند. مرحوم علامه سيدمحمدحسين طباطبايي، رضوان الله تعالي عليه، در مقدمه کتاب خود با عنوان "ظهور شيعه" که در واقع متن گفتگوها و مکاتبات ايشان با پرفسور هانري کربن است به همين حساسيت ويژه کربن به حقايق مذعب تشيع اشاره کرده و ضمن ارايه متن گفتگوهاي خود با او از اين نکته ياد مي کند که: در اين مجلس آقاي دکتر کربن مذاکره را ادامه داده و گفتند که امسال موقعي که اروپا بودم، در "ژنو" کنفرانسي در موضوع "امام منتظر" به عقيده شيعه دادم و اين مطلب براي انديشمندان اروپايي که حضور داشتند کاملا تازگي داشت.
تصور امام غايب
کربن خود در يکي از پرسش هايي که از محضر مرحوم علامه به عمل آورده به همين حقيقت براي بار ديگر اشاره کرده است. او خطاب به علامه مي نگارد: مطلب اساسي تصور امام غايب، چه اثري در تفکر فلسفي و اخلاق و روي هم رفته تمام زندگي معنوي شيعيان دارد؟ آيا با تعمل جديدي در اين تصور اساسي، مذهب تشيع نمي تواند در دنياي امروزه يک غذاي جديد روحي براي احياي فلسفه و مبدا نيروي براي زندگي معنوي و اخلاق ببخشد. نيرويي که تاکنون در تقدي مانده است؟ به اعقتاد کربن در کتاب ارزشمند "تاريخ اسلامي" بي شک فکر شيعه از آغاز کار فلسفه اي را تقويت کرده که از سنخ فلسفه نبوي بود و با دين نبوي انطباق کامل داشت. کربن بدرستي اين نکته را مورد توجه قرار داده که فلسفه نبوي اصولا فلسفه اي مربوط به آخرالزمان است. به گفته او فلسفه نبوي مستلزم انديشه اي است که نه به وسيله سابقه تاريخي محصور مي شود، نه با کلمات و الفاظي که با تعليم و در قالب عقايد جزمي و تغييرناپذير محصور باشد محدود مي گردد و نه در افقي که منابع و قوانين و منطق استدلالي آن افق را حدبندي کند مشخص مي شود. آري! فکر شيعه متوجه "انتظار" است، اما انتظار نه از طريق ظهور شريعتي نو، بلکه از راه تجلاي کامل کليه معني پنهاني يا معني روحاني منزلات آسماني انتظار اين ظهور، در انتظار، امام غايب "(امام زمان) ممثل شده است. به عقيده کربن مفهوم ولايت در اين دوران طولاني انتظار، علي الاصول همان هدايت ارشادي امام است که "اسرار" اصول عقايد را مي آموزد. اين مفهوم از سويي شامل مفهوم معرفت است و از سوي ديگر واجد معني محبت: يعني معرفتي که في نفسه متمرکز و نيرومند است.
قطب الاقطاب
اگر اين گفته کربن را بپذيريم، تشيع از اين زاويه ديد همان عرفان اسلام است. کربن در بخش هاي مختلف آثار خود بارها بر اين نکته تاکيد دارد که اين مسائل، در اساس علم "کلام" اهل سنت مورد بحث قرار نگرفته، چرا که از حيطه قدرت آن بالاتر بوده است. کربن برخلاف بسياري از انديشمندان معاصر که مفهوم انسان کامل يا ولايت قطب و قطب الاقطاب را زاييده انديشه عارفاني همچون محي الدين عربي (ابن عربي) مي دانند، بر اين عقيده پا مي فشارد که اگر از تفسير حقوقي با فقهي شريعت پا را فراتر بگذاريم و به نوعي معراج باطني که اساس تفکر شيعه است قائل شويم، گويي تشيع و تصرف دو نام براي يک حقيقتند. کربن در رساله اي خطاب به مرحوم علامه طباطبايي، رضوان الله تعالي علي، به اين نکته اشاره دارد که: فريدالدين عطار، در حالي که هنوز سني بوده، تذکره الاولياء خود را با شرح حال امام پنجم يعني حضرت باقر (ع)، شروع کرده است. همچنان که در کتاب "تاريخ فلسفه اسلامي" مي نويسد: در حقيقت از آغاز اسلام، صوفيان شيعي مذهب بودند: در گروه کوفه، شيعه اي به نام عبدک، نخستين کسي بود که صوفي خوانده شد بنا به تحقيقات عميق کربن درباره سخنان ائمه، (ع)، _ بويژه خطبه هاي توحيدي نهج البلاغه و جوامع روايي شيعه _ مفهوم ولايت اصولا از طرف خود امامان شکل گرفته و مباني نظري عرفان از سوي ائمه، (ع)، في الجمله مورد قبول بوده است. از اين نظر وقتي صفحات کتاب ابن عربي را مطالعه مي کنيم. مطالبي مي بينيم که گويي يک مؤلف شيعي مذهب نوشته است.
کربن مي نويسد: همچنان که مفهوم "ولايت" از شيعيان است. همچنان نيز ترديدي نيست که در تصوف، اساس مفاهيم "قطب" و "قطب الاقطاب" از شيعيان مي باشد. بنابراين ملامتهاي که از سوي ائمه شيعه نسب به غير شيعيان و غضب مقام ولايت و نقش شيخ که نقش امام غائب را، "غصبا" تصرف کرده و نيز اعتراضي است به شيفتگي به لامذهبي که کاهلي جاهلانه و فسق و هرزگي اخلاقي را تاييد مي کرده است.
کربن در بخشي از کتاب تاريخ فلسفه اسلامي خود ضمن نقل روايتي مشهور از نبي مکرم اسلام (ص)، که در آن آمده است: اگر تنها يک روز به پايان جهان باقي مانده باشد، خداوند آن روز را چندان طولاني خواهد کرد تا مردي از ذريه من که نامش نام من و کنيه اش کنيه من خواهد بود ظهور کند او زمين را از هماهنگي و عدل پر خواهد ساخت، چنانکه تا آن هنگام از خشونت و جور پر شده است. به تفسير اين روايت پرداخته و مي نويسد: روزي که چنين طولاني خواهد شد، زمان غيبت است و اين حديث صريح، طنين خود را در همه قرون و در تمام مراتب شعور و ضمير شيعه منعکس ساخته است. کربن با باور به اين اعتقاد که اين ظهور، واقعيت و پيروزي ناويل؛ يعني حقيقت دين را آشکار خواهد کرد و به نوع بشر مجال خواهد داد تا وحدت و يگانگي خود را به دست آورد، بر اين نکته تاکيد دارد که ظهور امام، مستلزم قلب ماهيت دل مردمان است و کمال روزافزون اين ظهور به ايمان پيروان امام وابسته و راه آن چگونه عمل آنان مي باشد. البته انتقادي که به کرنب وارد است، غفلتي است که ازوجه مسلحانه و قيام بالسيف حضرت حجت از خود نشان داده است ليکن اين حقيقت مورد اشاره او را هم نمي توان انکار کرد که:" جلوه يا عدم جلوه امام بر اشخاص، به شايستگي آنان بستگي دارد. "کربن در تحليلي جالب توجه تهذيب و تجديد عالم روحي آنان است و بالنتيجه همان مفهوم عميق انديشه اي است که شيعه از غيبت و ظهور امام دارد.
مردم شايستگي خود را براي ديدن امام از بين مي برند، آنگاه خود بين امام و خويشتن حجاب مي گردند، زيرا وسيله و آلت تجلي و مشاهده آن را؛ يعني معرفتي را که از راه قلب حاصل مي شود از دست مي دهند، يا آن را فلج ساخته و از قدرت و کار مي اندازد.
پس تا وقتي که مردم مستعد شناسايي و معرفت امام نگردند، سخن گفتن از ظهور امام غايب هيچ معني نخواهد داشت. اگر گفته کربن را بپذيريم ديگر ظهور امام واقعه اي نيست که روزي ناگهان به وقوع بپيوندد، بلکه امري است که روز به روز در ضمير و وجدان شيعيان مؤمن رخ مي دهد. در اين حالت عقيده به عدم تحريک و مخالفت با ترقي که در اسلام تشريعي _ يعني فقه _ غالبا مورد نکوهش قرار گرفته است درهم مي شکند و معتقدان به آن امام همام، در جنبش صعودي دوره ولايت کشيده مي شوند.
معرفت شهودي و باطني
در واقع کربن ظهور امام، (ع)، را به معرفت قلبي شيعيان منوط مي داند. معرفتي که از نوع معرفت شهودي و باطني است. همو در جاي ديگر _ رساله عالم مثال _ به نوعي ديگر به همين حقيقت اشاره دارد. موضوع بحث کربن در رساله "عالم مثال" جهان واسطه اي است که مابين عالم مجردات نام و نفوس متعلق به ماده قرار مي گيرد.
همان عالمي که شهود عارفان و حکماي اشراق در آن عالم صورت مي گرفته است. او از جمله مي نويسد: حکايات سهروردي و قصص موجود در سنت شيعي که حکايت نيل به "سرزمين امام غائب" را باز مي گويد. هيچ يک خيال واهي، غير واقعي و تمثيلي نيستند؛ زيرا اقليم هشتم پا ناکجادآباد، همان چيزي نيست که ما معمولاً "اوتوپيا" مي ناميم. اقليم هشتم به مثابه عالمي است که از حيطه کنترل و نظارت تجربي علوم [جديد] خارج است.
عالمي فراحسي است که تنها به مدد ادراک مخيل مي توان آن را درک کرد و حوادثي را که در آنجا به وقوع مي پيوندد. صرفاً به ياري آگاهي مخيل مي توان تجزيه نمود. اجازه دهيد بار ديگر به اين نکته تاکيد کنم که مراد از خيال در اينجا همان اصطلاح رايج در زبان امروزي ما نيست. بلکه، مقصود، ديدار باطني و خيال صادق است.
پس به گفته کربن براي مشاهده امام غايب در دوران غيبت نيز مي بايد در افق وجودي امام غائب قرار گرفت، به عبارتي اين کلمات راز وجود ماوراي طبيعي امام غايب را در ذهن و آگاهي شيعيان بيان مي دارد؛ کسي که در آن حال روحي نباشد، قادر به مشاهده او نخواهد بود.
روز الست
سهروردي در حکايت "عقل سرخ" خويش به همين نکته اشاره داشته و مقصود از جمله اي که در آغاز سخن از او نقل کرديم همين است: اگر خضر شوي، از کوه قاف آسان تواني گذشتن. کربن در بخش ديگري از کتاب تاريخ فلسفه اسلامي، شيعيان را ميان دو حدمحصور مي داند. حد اول همان "يوم الميثاق" يا روز الست است، که حيات مادي بشر به مسبوق بوده و حد دوم ظهور امام عصر، روحي فداه است که اينک در غيبت به سر مي برد: زمان فعلي که به نام امام غائب است، زمان غيبت اوست به همين جهت "زمان او يا رمز و علامتي ديگر مشخص مي شود و غيز از آن زماني است که براي ما علامتي ديگر مشخص مي شود و غير از آن زماني است که براي ما علامت و رمز تاريخ محسوب مي گردد. کربن ضمن تشبيه قيام حضرت قائم به رستاخيز صغري به اين نکته اشاره مي کند که پاره اي از نويسندگان شيعي _ از جمله کاشاني و صدرآملي _ امام دوازدهم يا امام منتظر را همان "فار اقليط" آمده در انجيل يوحنا مي دانند کربن مي نويسد: سلطنت امام، مقدمه رستاخيز عظيم (قيامه القيامه) است. رستاخيز با برخاستن مردگان "به قول شمس لاهيجي شرطي است که مجال مي دهد تا هدف و ثمره وجود موجودات محقق گردد" به همين نسبت قيام عمومي حضرت حجت، مجال براي تحقق فلسفه وجودي بشر در حيات زميني خود است. به عبارتي معاد شيعه همچون معاد زرتشتي که حتي سلطه تصوير سائوشيان (سوئسيانس) و اصحاب او قرار گرفته، تحت تأثير قائم و اصحاب او قرار دارد.
انديشه قيامت صغري
در عين حال "اين تصور، انديشه قيامت صغري"، يعني هجرت انفرادي را از انديشه "قيامت کبري" يعني فرا رسيدن دهر جديد جدا نمي سازد. کربن در بخش ديگري از نوشته هاي خود به بيان تفاوت عقيده مسيحيان به حضرت عيسي بن مريم، عليهاالسلام، پرداخته و پس از ازادعان به اين نکته که امامان همه نور و حقيقت واحدي هستند که در دروازه شخص مثمل شده اند، مي نويسد: وقتي نسبت لاهوت و ناسوت را در شخص امامان در نظر بگيريم. مي بينيم مساله به هيچ روي شبيه به اتحاد اقنومي در طبيعت نيست. امامان، ظهورات و تجليات الهي هستند. فاموس فني زبان، کلمات (ظهور و مظهر) را پيوسته به مقابله به عمل آيينه باز مي گرداند. پس بدين گونه، امامان همچون ظهور الهي، بي هيچ کم و بيش "اسماء الله" مي باشند و به اين عنوان از دو مهلکه تشبيه وتعطيل مصونند.
چنانکه در فحواي مقال نيز گفتيم، شايد مهمترين انتقاد به تحقيقات کربن، عدم توجه او به وجه اجتماعي ظهور حضرت حجت و قرار گرفتن دوران غيبت ميان دو حادثه بزرگ عاشورا و ظهور و قيام و قيام السيف مهدي (عج)، است.
پيروزي تاويل بر تنزيل
اين درست است که، قيام حضرت به مثابه پيروزي تاويل بر تنزيل و يا حقيقت بر شريعت است و رابطه شيعيان با امامشان رابطه اي نهاني و عاشقانه است. اما بي ترديد نمي توان در کنار عروج عرفاني شيعيان که کربن بدرستي از آن به عنوان يکي از شروط اساسي توفيق ديدار معصوم ياد مي کند، از وجه اجتماعي و مبارزه فراگير آن امام با ظلم سياسي، اقتصادي و فرهنگي صاحبان زور و زور و تزوير چشم پوشيد و خروج عاشقانه امام شهيدان اباعبد الله الحسين (ع). را براي اصلاح اجتماعي امت جدش که فرهنگي فاسد در کالبد آن دميده شده بود به فراموشي سپرد و از عنصر سياسي اين هر دو قيام صدر و ذيل اسلام چشم غفلت فرو پوشيد.
منبع:WWW. tvr.iribtv.ir
