محمدبن اسماعيل بن عبدالجبار (1159-1216ق)، معروف به «صاحب منتهي المقال»، از اعاظم علماي رجال. اصل او از مازندران بود و چنانکه خود در منتهي المقال آورده است تبار وي به ابوعلي سينا مي‌رسيد. در کربلا متولد شد و در حوزه‌ي علماي آن عصر همچون آقا سيدعلي کربلائي صاحب رياض و آقا محمدباقر بهبهاني به کمال رسيد و از برخي ديگر نيز که علي الظاهر سيد بحرالعلوم نيز از آنان بوده است در روايت مجاز گشت و آنگاه به تأليف پرداخت و سرانجام در مراجعت از مکه در نجف درگذشت. يکي از اجازه‌گيرندگان از وي در نقل حديث، شيخ عبدالعلي رشتي است که او نيز حاج ملاعلي خليلي طهراني را که از مشايخ محدثين متأخر است مجاز گردانده است. آثار او عبارتند از:
ترجمه‌ي رساله‌ي مناسک حج آقا محمدباقر بهبهاني از فارسي به عربي؛ ترجمه‌ي رساله‌ي ديگر او در مناسک حج به عربي به نام رساله‌ي وسطي، رساله در واجبات حج و محرمات و مکروهات آن منتخب از رياض المسائل؛ زهر الرياض در برخي از ابواب فقه به فارسي که آن هم منتخب از رياض المسائل است و به توسط مولوي مهدي حسيني به اردو ترجمه شده است؛ العذاب الواصب علي الجاحد الناصب در رد نواقض الروافض ميرزا مخدوم شريفي به تاريخ 1205؛ عقد اللالي البهيه في الرد علي الطائفة البغيه که رد بر اخباريين است و منتهي المقال في احوان الرجال که مشهورترين اثر او است و از سر تأليف آن وي را «صاحب منتهي المقال» مي‌نامند. اين کتاب بر پايه‌ي تصريح شخص او در ديباچه، ممزوجي است از منهج المقال ميرزاي استرآبادي و تعليقات آقا محمدباقر بهبهاني بر آن با مشترکات مولي محمدامين کاظميني و برخي فوائد متخذ از مواضع ديگر. برخي از کارهائي که درباره‌ي اين کتاب انجام پذيرفته، عبارتند از: تکملة رجال ابي علي از ملا درويش علي حائري از شاگردان وي که اشخاص مجهولي (مجاهيل) را که استاد ذکر آنان را ترک کرده استدراک کرده است؛ اکمال منتهي المقال از شيخ محمدعلي ابن قاسم آل کشکول حائري که آن را به امر استاد خويش شريف العلماء در ذکر مجاهيل مورد ترک او و نيز برخي از معلومين متروک، نوشته است و تاريخ اختتام آن جمعه نيمه‌ي شوال 1245ق است؛ تعليقة آقا سيدصدر الدين عاملي که متفرق بوده است و جمله‌ي آن را آقا سيدحسن صدر تدوين کرده و نام آن را نکت الرجال نهاده؛ تعليقه آقا سيدحسن صدر مذکور؛ تعليقه سيد ابوتراب خوانساري؛ تعليقه‌ي حاجي نوري؛ تعليقه‌ي حاج ملاعلي خليلي و تعليقه‌ي سيد شرف الدين مرعشي.
کتابنامه:
منتهي المقال، مکارم الآثار، 2384/2؛ ريحانه الادب، 210/7.
منبع مقاله :
گروه نويسندگان، (1391)، دائرة المعارف تشيع، تهران: حکمت، چاپ اول
ترجمه‌ي رساله‌ي مناسک حج آقا محمدباقر بهبهاني از فارسي به عربي؛ ترجمه‌ي رساله‌ي ديگر او در مناسک حج به عربي به نام رساله‌ي وسطي، رساله در واجبات حج و محرمات و مکروهات آن منتخب از رياض المسائل؛ زهر الرياض در برخي از ابواب فقه به فارسي که آن هم منتخب از رياض المسائل است و به توسط مولوي مهدي حسيني به اردو ترجمه شده است؛ العذاب الواصب علي الجاحد الناصب در رد نواقض الروافض ميرزا مخدوم شريفي به تاريخ 1205؛ عقد اللالي البهيه في الرد علي الطائفة البغيه که رد بر اخباريين است و منتهي المقال في احوان الرجال که مشهورترين اثر او است و از سر تأليف آن وي را «صاحب منتهي المقال» مي‌نامند. اين کتاب بر پايه‌ي تصريح شخص او در ديباچه، ممزوجي است از منهج المقال ميرزاي استرآبادي و تعليقات آقا محمدباقر بهبهاني بر آن با مشترکات مولي محمدامين کاظميني و برخي فوائد متخذ از مواضع ديگر. برخي از کارهائي که درباره‌ي اين کتاب انجام پذيرفته، عبارتند از: تکملة رجال ابي علي از ملا درويش علي حائري از شاگردان وي که اشخاص مجهولي (مجاهيل) را که استاد ذکر آنان را ترک کرده استدراک کرده است؛ اکمال منتهي المقال از شيخ محمدعلي ابن قاسم آل کشکول حائري که آن را به امر استاد خويش شريف العلماء در ذکر مجاهيل مورد ترک او و نيز برخي از معلومين متروک، نوشته است و تاريخ اختتام آن جمعه نيمه‌ي شوال 1245ق است؛ تعليقة آقا سيدصدر الدين عاملي که متفرق بوده است و جمله‌ي آن را آقا سيدحسن صدر تدوين کرده و نام آن را نکت الرجال نهاده؛ تعليقه آقا سيدحسن صدر مذکور؛ تعليقه سيد ابوتراب خوانساري؛ تعليقه‌ي حاجي نوري؛ تعليقه‌ي حاج ملاعلي خليلي و تعليقه‌ي سيد شرف الدين مرعشي.
کتابنامه:
منتهي المقال، مکارم الآثار، 2384/2؛ ريحانه الادب، 210/7.
منبع مقاله :
گروه نويسندگان، (1391)، دائرة المعارف تشيع، تهران: حکمت، چاپ اول
