مسجد مقدس جمكران ازمنظربزرگان
نويسنده: حجت الاسلام سيد جعفر مير عظيمي
اهميت مسجد مقدس جمكران از ديدگاه فقهاى اسلام و علماء اعلام و آيات عظام
(1) داستان مسجد جمكران كه در بيدارى واقع شده ، در كتاب تاريخ قم كه كتاب معتبرى است ، از صدوق عليه الرحمه نقل شده است .
مرحوم آقاى بروجردى كه مرد دقيق و ملائى بود، مى فرمود: اين داستان در زمان صدوق عليه الرحمه واقع شده ، و او نقل كرده است ، دلالت بر كمال صحت آن دارد.
(2) داستان مشتمل بر جريانى است كه مربوط به يك نفر نيست ، براى اين كه صبح كه مردم بيدار مى شوند مى بينند با زنجير علامت گذاشته شده است كه مردم باور كنند. و اين زنجير مدتى در منزل سيد محترمى ظاهرا به نام سيد ابوالحسن الرضا بوده است ، و مردم استشفاء به آن مى نموده اند. و بعدا بدون هيچ جهت طبيعى مفقود مى شود.
(3) جاى دور از شهر و در وسط بيابان جائى نيست كه مورد جعل يك فرد جمكرانى بشود، آن هم دست تنها در يك شب ماه رمضان .
(4) نوعا مردم عادى به واسطه ى خواب يك امامزاده را معين مى كنند، و مسجد از تصور مردم عادى دور است .
(5) اگر پيدايش اين مسجد روى احساسات مذهبى و علاقه مفرط به حضرت صاحب الامر(ع ) بود، مى بايست سراسر توسل به آن بزرگوار باشد، چنانكه در اين عصر مردم بيشتر زيارت حضرتش در آن مسجد مى خوانند و متوسل به آن حضرت مى شوند، در صورتى كه در اين دستور معنوى اصلا اسمى از آن حضرت نيست ، حتى تا به حال هم بيشتر معروف به مسجد جمكران است ، نه مسجد صاحب الزمان .
(6) متن دو داستان كه نقل شد، مشهود و يا مثل مشهود خودم بود، و هر داستانى ديگرى هست كه فعلا تمام خصوصيات آن را در نظر ندارم ، بعدا انشاء الله تحقيق نموده در اين دفتر - باذنه تعالى - ذكر مى كنم .
(8) در آن موقع كه زمين اين قدر بى ارزش بوده است ، فقط يك مساحت كوچكى را مورد اين دستور قرار داده اند، كه ظاهرا حدود سه چشمه از مسجد فعلى است ، كه در زمان ما خيلى بزرگ شده است (ظاهرا آن چشمه اى كه در آن محراب هست ، و دو چشمه طرفين باشد).
نگارنده كه خالى از وسوسه نيستم ، و خيلى به نقليات مردم خوش بين نيستم ، از اين امارات به صحت اين مسجد مبارك قطع دارم ، و الحمدلله على ذلك ، و على غيره من النعم التى لا تحصى . (2)
طلاب محترم صبح پياده عازم مسجد جمكران شدند و بعد از نماز و زيارت عاشورا و دعا جهت باران كه مدتى بود باران نيامده بود از مسجد مقدس جمكران بيرون آمدند به طرف شهر مذهبى قم وسط راه باران چنان گرفت كه قابل تحمل نبود وقتى وارد منزل شدند جهت نماز كه خود آقا دستور داده بود كه گوسفندى بكشند و آبگوشت درست كنند تمام لباسهاى آقايان خيس شده بود به طورى كه فشار مى دادند و از لباس و عمامه ها آب جارى مى شد.
از بركات مسجد مقدس جمكران و عنايت حضرت صاحب الزمان نسبت به سربازان خود در آن روز بارندگى مفصلى شد. (3)
از جمله حضرت آيت الله العظمى آقاى گلپايگانى قدس سره متوفى 1414 هجرى قمرى كه در گرفتاريهاى مهم عريضه نوشته و در گل نهاده و به طرف مسجد مقدس جمكران قم روان مى شدند و عنايت خاصى به مسجد مقدس جمكران داشتند و از اين راه از حضرت ولى عصر امام زمان (ع ) كمك مى گرفتند.
حجت الاسلام و المسلمين آقاى ابطحى فرمودند:
در اواخر سال جنگ تحميلى بين ايران و عراق در حالى كه مرتب آتش و بمب بر سر مردم مى باريد و مردم بى پناه به اطراف و دهات به سر مى بردند و جمعى نيز به مسجد مقدس جمكران و اطراف آن پناه برده بودند حضرت آيت الله العظمى گلپايگانى با جمعى از علماء و نزديكان مشرشف به مسجد مقدس جمكران شدند تا با توسل و عرض ادب به ساحت مقدس صاحب الزمان عليه السلام و دعا براى رفع گرفتارى مسلمانان مخصوصا ايران اسلامى حقير هم افتخار نصيبم شد لذا معظم له عريضه نوشته بودند براى آن حضرت به اينجانب دادند كه طبق دستور رسيده گل بگيرم و با دعاى مخصوص خدمت حضرت حسين بن روح ميان آب بيندازم حقير طبق دستور انجام دادم و عرض كردم آقاجان امام زمان اين نامه از طرف مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمى گلپايگانى است و مردم در حالى كه اطراف آقا را گرفته بودند مى گفتند يا صاحب الزمان حاجت آقا را امشب بر آورده فرما و همه گريه مى كردند و دعا مى كردند فردا صبح شخص مومن و صالح و عالم منزل آمد و فرمود من خوابى ديدم ولى مفهوم او را ندانستم تصميم گرفتم پيش شما بيايم و جواب بگيرم فرمود در عالم رويا ديدم شخصى فرمود به آقا بگوييد جواب شما را حضرت سه روز ديگر مى دهند.
من از خوشحالى گريه مى كردم همانطور كه نامه و عريضه آن مرجع بزرگ به وسيله من بود حضرت فرموده بودند پيش حقير آمدند تا من به آقا عرض كنم حضرت فرموده جواب عريضه سه روز ديگر داده مى شود و منتظر نتيجه بوديم كه روز سوم از طرف عراق اعلان آتش بس يك طرفه شد و جنگ تخفيف پيدا كرد و سرانجام جنگ تمام شد.
حجت الاسلام و المسلمين آقاى ابطحى فرمودند يكى از علما وارسته و متدين به منزل حقير آمدند و فرمودند چه خبر ديروز بعد از ظهر منزل آقا بود كه شخصى حرفى و مطلبى را دو روز قبل مى زد و پيش بينى مى نمود؟
حقير عرض كردم مرحوم آيت الله امامى از اصفهان وجهى سهم مبارك امام عليه السلام فرستاده بود، رفتم خدمت آقا بدهم جمعى از علما محضر مبارك آقا بودند معظم له صدا زدند باقر (حجت الاسلام آقاى حاج سيد محمد باقر آيت الله زاده گلپايگانى ) معلوم شد آقا نجم الثاقب را مى خواهند و خودشان بنا دارند عريضه بنويسند بنده كتاب نجم الثاقب را آوردم و جلو معظم له گذاشتم فورا حركت فرمودند و به افرادى كه در خدمتشان بودند فرمودند فردا بيائيد بلند شدند به طرف اطاق مخصوص خود نزديك درب اطاق عرض كردم آقاى امامى اين مبلغ را فرستاده اند تا خدمت شما بدهم فرمودند بماند براى افطارى ائمه جماعات اصفهان جهت ماه مبارك رمضان درب اطاق را بستند گويا مشغول نوشتن عريضه خدمت حضرت حجه عليه السلام شدند تا بعدا مشرشف به مسجد مقدس جمكران شوند اول غروب دكتر طالقانى تلفن زدند كه به اتفاق آيت الله آقاى حاج سيد مرتضى قصد زيارت آقا را دارند عرض كردم آقا مشرف شدند به مسجد مقدس جمكران و پس از مراجعت كه به طول هم كشيد تا ساعت 10 شب بود كه موفق به زيارت و ديدار آقا گرديدند و جاى شما خالى چه حالى آقا داشتند و آن چند نفر كه در مجلس حضور داشتند عالمى بنا كرد كلمه لا اله الا الله را تكرار كردن و گفتند دو روز قبل آن عالم وارسته چه فرمودند؟ گفتند فرمودند من تا به حال منزل آيت الله العظمى آقاى گلپايگانى و شخص ايشان را نديدم لكن چه خبر است مشاهده مى كنم فردا بعد از ظهر منزل ايشان و ساعتى چه نورى و چه حالى و چه رابطه اى و چه عنايتى به به و مرتب تكرار مى كرد و غبطه مى خورد و در شگفت مى بودند.
معلوم مى شود اين نوشتن عريضه و مشرف شدن به مسجد مقدس جمكران مورد قبول حضرت حق و عنايت امام زمان عليه السلام قرار گرفته است .
و در نوشتجات قديمه سه اسم دارد:
1 - مسجد جمكران
2 - مسجد حسن بن مثله
3 - مسجد صاحب الزمان
و هر كدام از اين سه اسم به مناسبتى گفته شده .
مسجد جمكران مى گويند! چون متصل است به قريه جمكران كه يكى از قراء شهر مذهبى قم است .
مسجد شيخ حسن بن مثله مى گويند! نظر به اينكه در زمان او و به همت او اين مسجد ساخته شده است .
مسجد صاحب الزمان مى گويند ! نظر به اينكه وجود مبارك امام زمان در آنجا مكرر ديده شده .
و اين مسجد شريف مورد احترام كافه شيعه بوده است از غيبت صغراء (از شب سه شنبه 17 ماه مبارك رمضان سال 393 كه امام زمان دستور تاسيس آن را به شيخ حسن بن مثله داده ) تا به امروز كه حدود يكهزار و بيست و دو سال مى شود و همينطور كه شيخ بزرگوار محدث عاليمقدار مرحوم آيت الله صدوق رحمت الله عليه كتابى به نام مونس الحزين دارند كه حقير آن نسخه را نديده ام ولى مرحوم آقاى حاج ميرزا حسين نورى استاد، استاد حقير از آن كتاب نقل مى فرمايد و در آن كتاب مفصلا قضيه اين مسجد جمكران و تاريخ حدوث آن را نقل نموده و بالجمله اين مسجد مقدس جمكران مورد احترام علماء اعلام و محدثين كرام شيعه بوده و كرامات متعدد از اين مسجد جمكران ديده شده است .
و نيز چند مرتبه تعمير و بنا شده ، بناء اول در زمان حسن بن مثله بوده ، بناء دوم او در زمان شيخ صدوق ، سپس در زمان صفويه هم چند مرتبه تعميراتى صورت گرفته ، و در زمان رياست مرحوم آيت الله حائرى مرحوم حجت الاسلام آقاى شيخ محمد تقى يزدى بافقى هم تعميراتى كرده اند و بعد از او آقاى حاج آقا محمد معروف به آقازاده كه از تجار محترم قم هستند و هنوز در قيد حياتند، ايشان نيز تعميراتى انجام داده اند.
در اين مسجد شريف مكرر كراماتى ديده شده است كه مرحوم شيخ محمد على كجوئى معروف به قمى در كتاب تاريخ قم در جلد اول و دوم اشاره كرده به كراماتى كه در آنجا اتفاق افتاده است و اشخاصى كه شرفياب حضور مبارك حضرت ولى عصر(ع ) شده اند.
خلاصه اين جاى ترديدى نيست كه مورد اهميت و مورد احترام شيعه بوده است و نمازى هم در آن جا نقل شده است ، البته بهتر اين است كه آن نماز را به قصد رجاء بجا بياورند و اين مسجد موقوفاتى هم داشته ، اراضى متعدده در اطراف داشته و در خود شهر مقدس قم رقباتى وقف اين مسجد داشته كه اكثر اينها از حال وقفيت بيرون رفته و ملك شده است و راجع به اين مسجد كتابچه هاى مختصرى نوشته شده ، ولى آنچه كه بايد و شايد در خصوصيات او نقل نشده .
اين مسجد محترم (مسجد جمكران )، اصل مسجد، مسجد كوچكى است بعد از او مقدارى افزوده كرده اند و بر او اخيرا در اين دو سال باز پيش از آن مقدار افزوده شده ، به استدعاء حقير از بانيان خير آن قطعه كه از مسجد اصلى است موزائيك زمين او رنگش فرق دارد.
با زيادتهائى كه بعدا افزوده شده براى اينكه اگر كسى خواست در مسجد اصلى عبادت كند و نمازى بخواند و درك فيض كند اين علامت مشخصه را حقير گذارده ام در آنجا و اميدوارم انشاء الله به بركت صاحب نيمه شعبان وجود مبارك امام عصر(ع ) كه تمام عالم انتظار قدم شريف ايشان دارند، تنها يك اشتباهاتى بين خودشان دارند، يكى مى گويد آينده عيسى ، ديگر مى گويد عزير است ، يكى مى گويد زرتشت است ، ولى در اينكه شخصى بيايد كه اصلاح كند عالم را در اين عقايد اين عالم تمام مليين عالم است .
مولف گويد: اين قسمت از فرمايشات مرحوم آيت الله العظمى آقاى نجفى مرعشى قدس سره است كه خود از عاشقان حضرت ولى عصر امام زمان (ع ) بودند و مكرر كراماتى از مسجد مقدس جمكران ديده است از روى نوار پياده شده و صداى معظم (نوار) در واحد فرهنگى كتابخانه عمومى حضرت ابوالفضل (ع ) موجود مى باشد.
يكى از علماء حوزه از حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج سيد محمد رضا گلپايگانى نقل كرد كه ايشان فرمودند: در عصر آيت الله العظمى مرحوم شيخ عبدالكريم حائرى كه عده محصلين حوزه علميه قم به چهارصد نفر رسيده بود، در زمستانى طلاب از حاج شيخ محمد تقى بافقى كه مقسم شهريه مرحوم حاج شيخ بود عباء زمستانى خواستند و ايشان از مرحوم حائرى خواستند آيت الله حائرى فرمودند چهارصد عبا از كجا بياورم ، گفت از حضرت صاحب الزمان (ع ) بگير.
فرمود: من راهى ندارم ، گفت : پس من انشاء الله مى گيرم و شب جمعه به مسجد مقدس جمكران رفته و روز جمعه به مرحوم حاج شيخ حائرى گفت : آقا صاحب الزمان (ع ) وعده فرمودند فردا كه شنبه است چهارصد عبا را مرحمت كنند.
و روز شنبه به وسيله مردى از تجار عباء رسيد و بين طلاب تقسيم كردند. (7)
آن موقع مسجد جمكران يك حياطى داشت و در وسط آن حياط يك انبارى بود كه سقف آن يك متر مرتفع تر از حياط مسجد بود، روى همين سقف آب انبار، منبرى گذاشته اند و شيخ طوسى رحمت الله عليه روى آن نشسته و تمام روى آن سقف و كف حياط مملو از طلبه است .
پدرم فرمود: تعبيرم از اين خواب اين بود كه شخصيتى به قم خواهد آمد و طلاب گرد او جمع خواهند شد و حوزه رونق خواهد گرفت ، طولى نكشيد كه آيت الله بروجردى به قم آمدند. اين كه چرا شيخ طوسى را خواب ديده و آن هم مسجد جمكران ؟ تعبير آن بعدها مشخص شد، زيرا مرحوم آيت الله بروجردى به شيخ طوسى و آثار او بسيار اهميت مى داد، وقتى عبارات شيخ را از كتاب خلاف يا مبسوط مى خواند مثل اين كه روايتى از امام معصوم (ع ) دارد مى خواند با احترام و دقت در جزئيات كلمات آن همانند كلمات معصومين (ع )، مسجد جمكران هم شايد كاشف از اين باشد كه اصل آمدن ايشان به قم و رسيدن به مقام مرجعيت مطلقه با عنايت امام زمان (ع ) بوده است . (8)
و چنين است كه از آغاز، مساجد با خون شهيدان گره خورده و در ادامه راه نيز حفظ و نگهدارى آن با خون شهيدان پيوند دارد.
از سوى ديگر مسجد از ديدگاه اسلام تنها مركز سجود نيست ، هر چند به خاطر اين عبادت بزرگ به اين نام ناميده شده است و نيز تنها مركز عبادت نيست ، هر جند معبدش مى نامند، مسجد پايگاهى است براى خودسازى و تهذيب نفس ، دانشگاهى است براى تحصيل معارف اسلامى ، ستاد ارتشى است براى جهاد اصغر و اكبر و مبارزه با دشمن داخل و خارج ، و در يك كلمه مسجد و محراب ، ميدان جنگ با شيطان بزرگ و كوچك و شياطين انس و جن است .
و اگر تاريخ اسلام را دقيقا مشاهده كنيم مى بينيم آن روز كه نخستين مسجد در سرزمين مدينه به دست تواناى پيامبر و در ظاهر بسيار ساده و ابتدائى و در باطن بسيار عميق و ريشه دار بيان شد، مسجد تمام اين مفاهيم را در خود جاى داده بود.
از سوى سوم مساجد هر چند همه خانه خداست ولى در ميان اين كه خانه ها تفاوت بسيار است از مسجد الحرام گرفته تا مساجد كوچك و بزرگ كه در تمام اطراف جهان پراكنده اند و با انگيزه هاى مختلف و نيات متفاوت ساخته شده است و مخصوصا نقش انگيزه ها و نيتها تاثير كلى در آن دارد و نيز اينكه به دستور چه كسى ساخته شده است .
مسجد جمكران مطابق روايت موجود به فرمان حضرت مهدى مولانا صاحب العصر و زمان براى هدف بزرگى در اين منطقه خاص از شهر تاريخى ، مذهبى قم ساخته شده و حسن بن مثله جمكرانى كه مردى پاكدل و پاك سرشت بود، در بيدارى (و نه در خواب ) اين دستور را دريافت كرده و با تشريفات خاصى اين مسجد را بنا نمود.
به همين دليل هر كس در فضاى ملكوتى آن قرار مى گيرد احساس روحانيتى عجيب و جاذبه معنوى فوق العاده مى كند.
اين جاذبه نيرومند معنوى به اضافه قضاء حوائج و حل مشكلات فراوانى كه مردم از عبادت در آن و توسل به حضرت مهدى ارواحنا فداه ديده اند، سبب شده كه روز به روز بر شكوه دامنه آن افزوده شود و خيل مشتاقان مختلف به سوى آن بشتابند و از اين چشمه كوثر و منبع خير و بركت هر كدام به مقدار استعداد خود بهره گيرند.
علماى بزرگ همواره براى مسجد احترام خاصى قائل بوده اند و در آن راز و نياز فراوان داشته اند و هم اكنون نيز مورد توجه علما و فضلا و مراجع بزرگ است .
در اينجا مناسب است به چند سوال درباره اين مسجد پاسخ داده شود:
جواب : ظاهر روايت - آن گونه كه قبلا نيز اشاره شده - اين است كه اين تشرف در حال بيدارى واقع شده و اين دستور نيز در حال بيدارى بوده است
2 - آيا اضافات مسجد جمكران حكم آن را دارد، يا بايد اعمال مسجد در همان مسجد قديم انجام گردد؟
جواب : ظاهر اين است كه آنچه در مسجد توسعه داده شده و مى شود جزء مسجد است و اعمال مزبور را در تمام مسجد مى توان انجام داد، همان گونه كه توسعه مسجد الحرام و مسجد النبى (ص ) و مسجد كوفه نيز در حكم اين مسجد است .
3 - آيا اعمال مسجد كه در روايات وارد شده براى مسافر و غير مسافر يكسان است ؟
جواب : آرى ، درباره همه يكسان است .
4 - كسانى كه نتوانند تمام اعمال آن را بجا آورند آيا مى توانند فقط نماز امام زمان (سلام الله عليه ) را انجام داده و نماز تحيت را ترك كنند؟ و يا صلوات را به جاى اينكه در سجده بجا آورند در اثناء راه بفرستند؟
جواب : مانعى ندارد ولى در اين گونه موارد اعمال را به قصد قربت مطلقه انجام دهند، بلكه در موارد اختيار كه اعمال به طور كامل انجام مى شود احتياط آن است كه قصد قربت مطلقه شود.
5 - كسانى كه قصد اقامت ده روز در قم كرده اند آيا مى توانند به مسجد جمكران رفته و اعمال را به جاى آورند و باز گردند؟
جواب : اگر نماز چهار ركعتى خوانده باشند ضررى به قصد اقامه آنها نمى زند، ولى اگر از اول چنين قصدى داشته باشند مشكل است ، و بهتر آن است كه چنين افرادى كه از اول قصد تشرف داشته باشند مشكل است ، و بهتر آن است كه چنين افرادى كه از اول قصد تشرف به مسجد را دارند قصد اقامه ده روز نكنند و نمازهاى خود را شكسته انجام دهند.
6 - كسانى كه همه هفته براى گرفتن حاجتى يا براى عرض ارادت به محضر مبارك آن حضرت (ع ) به اين مسجد تشرف حاصل مى كنند، و يا مثلا در طول يكسال يا چندين ماه متوالى همه هفته به مسجد مشرف مى شوند كثير السفر محسوب مى شوند يا نه ؟
جواب : ظاهر اين است كه اين افراد به حكم كثيرالسفر نيستند و بايد نماز خود را شكسته بخوانند.
7 - آيا ايام هفته و شبهاى آن تفاوتى در اعمال مسجد دارد و آيا شب چهارشنبه خصوصيتى دارد؟
جواب : ظاهر اين است كه تفاوتى ميان ايام هفته نيست ، ولى از آنجا كه شب و روز جمعه ذاتا داراى اهميت فوق العاده اى نسبت به ساير ايام است هر عمل خيرى در آن انجام داده شود ارزش بيشترى خواهد داشت ، ولى شبهاى چهارشنبه با ساير شبهاى هفته مساوى است .
خداوند همه را موفق به استفاده از معنويت هاى اين مسجد و توسل به ذيل عنايت حضرت بقيه الله مهدى ارواحنا فداه بدارد.
و باز امر فرمودند مصائب عمه بزرگوارم حضرت زينب سلام الله عليها را هم در آن مجلس و جاى ديگر تذكر دهيد.
حقير از طفوليت كه در خدمت مرحوم آيت الله والد اعلى الله مقامه مشرف به قم مى شدم به سعادت تشرف به مسجد مقدس جمكران نايل مى گشتم ، آن مرحوم كه ارادت و چاكرى به آستان ملائك پاسبان حضرت بقيه الله ارواح العالمين له الفدا مشار بالبنان بودند و مصدر خدماتى به آن حضرت شده بودند و توجهاتى مشاهده كرده بودند اصرار داشتند كه مهما امكن پياده به مسجد مشرف شوند و به فيض نماز و عبادت در آن مكان مبارك نائل مى گشتند.
از اشعار بسيار ايشان در عرض اشتياق و مدح آن قطب عالم امكان اين چند شعر را كه تضمينى از شعر حافظ است در اينجا يادآور مى شوم .
اى زيب دو عالم مجموعه زيبائى
سر حلقه جن و انس سر دفتر دانائى
در پرده غيبت چند اى مهر جان باقى
اى پادشه خوبان داد از غم تنهائى
دل بى تو به جان آمد وقت است كه باز آئى
اميد وصال تو اى دوست جوانم كرد
عشق تو مرا فارغ از هر دو جهانم كرد
بازآ كه فراق تو بى تاب و توانم كرد
مشتاقى و مهجورى دور از تو چنانم كرد
كز دست بخواهد شد پايان شكيبائى
از جمله بزرگانى كه حسن عقيده خود را به مسجد جمكران اظهار مى فرمودند در اينجا به نام نامى بزرگ فقيه عالم اسلام مرحوم آيت الله العظمى استاد اعظم آقاى بروجردى و مرحوم مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمى گلپايگانى قدس الله سرهما اشاره مى نمايم . اميد است كه خداوند متعال ما را از فيض تشرف به اين مسجد تا حياتى باقى است محروم نفرمايد.(9)
1 - يكى از دوستان بنده كه اهل گرگان است و آدرس و شماره تلفن او را دارم و مرد بسيار متدين است و از لحاظ علاقه و عشق به عبادت ممتاز است كه گاهى چهل شب متوالى اصلا نمى خوابد و به احياى آن شبها و تهجد مى پردازد و روزهايش را نيز روزه مى گيرد و هميشه خيلى با حال نماز مى خواند، چند سال پيش درد پاى شديدى او را عارض شد، بطورى كه از چند قدم راه رفتن عاجز شده بود و بعضى از اطباء گفته بودند بايد براى مداوا و معالجه عمل جراحى روى پاى او انجام بگيرد و تازه معلوم نيست عمل جراحى هم نتيجه بخش باشد، ايشان در حالى كه با زحمت زياد حركت مى كرد روزى عصر سه شنبه به منزل بنده به قصد اينكه شب چهارشنبه به مسجد جمكران برود آمد و پس از توقف مختصرى به مسجد جمكران رفت .
هنگام صبح در حالى كه خوشحال بود و پاهايش كاملا خوب شده بود مراجعت كرد و در رابطه با شفا يافتن خود بطور خلاصه اينطور مى گفت :
من در داخل مسجد مشغول نماز و عبادت بودم كه پس از نصف شب چند نفر را با قيافه هاى نورانى ديدم كه وارد مسجد شدند و آمدند در نقطه اى در نزديكى من مشغول نماز و دعا خواندن شدند و من به آنها نزديكتر شدم ، به من اظهار لطف نمودند، نزديك اذان صبح هنگامى كه خواستند از مسجد خارج شوند جاذبه اخلاق و معنويت آنها مرا هم به دنبال آنها مى كشيد كه در اين بين يكى از آنها با دست خود به طرف پاى من اشاره كرد و گفت : پاهاى تو خوب شد، من از آن لحظه ديگر در پاهاى خود ناراحتى نديدم ، و از مسجد جمكران حركت كرده به محضر مبارك آيت الله العظمى آقاى مرعشى نجفى - رضوان الله عليه - مشرف شدم و جريان را براى ايشان شرح دادم ، آن مرحوم از نقل تفضيل قضيه مرا منع كردند.
اين مرد وارسته و متدين پس از آن تاريخ مكررا از گرگان به قصد تشرف به آستان مقدس حضرت معصومه عليهاالسلام و رفتن به مسجد جمكران شب چهارشنبه به قم مى آيد و به منزل بنده وارد مى شود.
2 - بنده كه در اواخر سال 1362 قمرى به حوزه مقدسه قم آمدم ، پس از چند روزى سخت مريض شدم و چون در مضيقه اقتصادى بودم از مراجعه به طبيب هم ناتوان بودم ، با زحمت زياد به مسجد جمكران به قصد استشفاء رفتم ، پس از انجام اعمال مسجد و توسل به حضرت ولى عصر ارواحنا لتراب مقدمه الفداء از مسجد خارج شدم و چند دقيقه اى - چون آن روز غير از يك مسجد كوچك با چند اطاقى كه در جوار مسجد بود چيز ديگرى نبود - نشستم كه خوابم گرفت ، و چون بيدار شدم اثرى از آن بيمارى در خود نديدم . (10)
چه گويم در حق مسجدى كه حضرت بقيه الله ارواح من سواه فداه بر حسب نقل محدث نورى و غيره درباره اش چنين فرمودند: من صلى فيه كمن صلى فى البيت العتيق . يعنى خواندن نماز در اين مسجد همانند خواندن نماز در كعبه است .
و چه مناسبت خوبى است بين مسجد جمكران در كنار حرم اهل البيت و عش آل محمد صلوات الله عليهم اجمعين كه شيعيان شبهاى چهارشنبه در آنجا جمع شوند و مشغول به ذكر و دعا و نماز براى آن حضرت باشند، و بين مسجد سهله در كنار حرم اميرالمومنين (ع ) و كوفه كه شيعيان آنجا هم نيز در شبهاى چهارشنبه مشغول به زيارت هستند گر چه بسيارى از مردم از عظمت و فضيلت اين مكان مقدس غافلند و به آن توجهى كه بايد داشته باشند ندارند، و در پيام حضرت حجت (عج ) آمده است كه به مردم بگوئيد قدر اين مسجد را بدانند و در همين راستا است كه مراجع بزرگ و آيات عظام مانند آيت الله حائرى موسس حوزه علميه قم و بروجردى و حجت و گلپايگانى و مرعشى نجفى و شيخ مرتضى حائرى قدس الله اسرارهم به اين مسجد اهميت زيادى قائل بودند و به دوستان توصيه مى كردند فضائل و ناقب و بركات اين مسجد بيش از اين است كه بتوان در اين مختصر گنجاند.
در پايان از مومنين و متدينين محترم مى خواهم از رفتن به مسجد جمكران و خواندن نماز و زيارت در آن مكان مقدس غفلت نكنند و اين جانب را ياد نمايند و از همه التماس دعا دارم . و السلام على من اتبع الهدى . (13)
يكبار هم به درد پاى بسيار شديدى مبتلا شدم به مسجد مقدس جمكران شرفياب شده به حضرت بقيه الله - ارواحنا فداه - متوسل شدم و از عنايات بيكران آن حضرت به هنگام مراجعت كلا درد پا برطرف شده بود. و اين چيزى است كه خودم ديدم و به اصطلاح درايت است و اما آنچه از ديگران روايت شده بسيار فراوان است ، بزرگانى مانند مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى و مرحوم آيت الله بروجردى و مرحوم آيت الله حجت و مرحوم آيت الله گلپايگانى توجه خاصى به مسجد مقدس جمكران داشتند، و همواره در مشكلات حوزه به آن مكان مقدس ملتجى مى شدند و حل مشكل خود را مى يافتند.
و اما بناى فعلى مسجد به طورى كه مباشرين توسعه و تجديد بناى مسجد مقدس جمكران شخصا به اين جانب بيان كردند به امر حضرت بقيه الله - ارواحنا فداه - مى باشد و انشاء الله مورد توجه آن حضرت بوده و خواهد بود.
اميد است مومنين از هر فرصتى براى تشرف به اين مسجد و تقرب به حضرت ولى عصر - ارواحنا فداه - استفاده كنند و قدر موقف را بدانند.(14)
غير از ما، دو نفر ديگرى در آنجا بودند، يكى از آن دو نفر را خيلى با حال ديدم ، بعد از اقامه نماز مسجد و استغاثه از حضرت نصف شب گذشته بود رفتم پسش آن شخص با حال ، سلام كردم ، جواب سلام گفت ، بعد از احوالپرسى سوال كردم اهل كجا هستيد؟ خود را معرفى ننمود، گفت من به اينجا و كوه خضر مى آيم ، او تا صبح مشغول نماز و ذكر بود، و اول صبح با صداى بسيار دلنشين اذان گفت ، خلاصه اينكه ما آن شب را بيتوته نموديم ، بعد از نماز صبح راهى قم شديم و منتظر برآورده شدن حاجت بودم كه سه روز بعد همان شخص كه حل مشكل ما به دست او بود مى رود پيش آن عالم محترم ، ابتدا از ايشان عذرخواهى مى كند و بعد با امتنان و اقدام جدى مشكل مهم را حل مى نمايد، و حل آن مشكل عنايت خداوند سبحان و توجه حضرت صاحب الامر ارواحنا فداه بود، جعلنا الله من اعوانه و انصاره بحق محمد و آله الطاهرين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين و لعنه الله على اعدائهم و منكرى فضائلهم الى يوم الدين . (16)
نقل شده : يك ماهى شهريه طلاب در اوائل تاسيس آن (كه بعد از 1340 هجرى قمرى بوده براى مرحوم موسس (ره ) نرسيده بود و مجموع شهريه هفتصد و پنجاه تومان بيش نبوده .(17)
مرحوم آشيخ محمد تقى بافقى يزدى رحمت الله عليه كه از حواريين موسس رضوان الله عليه بود شب جمعه به مسجد مقدس جمكران (با وضع بناء قديمى كه داشت ) مى رود بعد از نماز معروف مسجد جمكران خطاب به حضرت (روحى له الفداء) عرضه مى دارد: يا صاحب الزمان مگر اينها شاگردان شما نيستند چرا نمى فرستى ؟ بين الطلوعين همان روز كسى درب خانه موسس را مى زند، خود موسس مى آيد دم درب مى بيند يكى از اهل بازار تهران است عرضه مى دارد: اين وجه را آوردم خدمت شما باز مى كند مى بيند همان هفتصد و پنجاه تومان است .
چند مطلب از اين داستان استفاده مى شود كه ذكرش به طول مى انجامد.
به هر حال از زمان ساخت اين مسجد شريف بالخصوص از زمان تاسيس حوزه مقدسه در بلده طيبه قم مورد توجه علماء بزرگ از آن جمله خود موسس (قدس سره ) بوده ، و بعد از رحلت موسس محترم مرحوم آيت الله العظمى السيد محمد كوه كمرى حجت (قدس سره ) (كه بناء مدرسه حجتيه از آثار ايشان است ) بوده تا زمان مرحوم آيت الله العظمى بروجردى آن مرجع عظيم الشان جهانى قدس سره در اوائل ورودشان به قم به آن مسجد شريف عزيمت مى نمودند و مرحوم حجت الاسلام و المسلمين آقاى حاج ميرزا مهدى بروجردى كه از معاونين حوزه و مقدسه موسس بود كرارا آمد و شد داشتند و بعد از رحلت مرجع عاليقدر آيت الله العظمى بروجردى (رحمت الله عليه ) مرحوم آيت الله العظمى نجفى موعشى كرارا مى رفت ، حتى آيت الله نجفى داستانى دارد كه ذكرش به طول مى انجامد.
و همچنين مرحوم آيت الله العظمى گلپايگانى توجه خاصى به آن مسجد شريف داشت و كرارا حوادث غير مترقبه كه پيش مى آمد حقير به بيت آيت الله گلپايگانى مى رفتم ، مى گفتند آقا جمكران رفته كه متوسل به حضرت شود.
و يكى از طلاب محترم اصفهانى (كه فعلا قم نيست ) نقل مى كرد: حادثه اى براى مرحوم آيت الله نجفى رخ داده بود با عده اى از اهل علم در جمكران بوديم ، ديديم آيت الله نجفى با حال اندوه بلكه گريه وارد مجلس ما شد، پرسيديم اين موقع چرا به اينجا تشريف آورديد؟ جواب داد براى توسل به حضرت و خود حقير هم زمان تجرد و اقامت در مدرسه مباركه فيضيه توفيق تشرف به مسجد جمكران يكسال شبهاى جمعه پيدا كردم ، الحمدلله و منه نتيجه جاى شبهه و ترديد نيست كه ذهاب الى هذا المسجد الشريف له خواص و آثار.
تا بناشد چيزكى مردم نگويند چيزها
و ايضا يكى از شواهد بر اين مدعا كثرت توجهات عامه علاقمندان به حضرت ولى عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) به آن مكان شريف است و توسعه عظيمى كه از حيث بنا و ساختمان پيدا كرده است و به نظر مى رسد بيش از انتظار هست و الله العالم .
و بايد مسئولين محترم حفاظت اين مسجد مقدس از آلودگيهاى تفريحى (كه موجب نارضايتى حضرت مى گردد) و لازم است خداى نكرده تفريح گاه ملى نشود و بايد برنامه ريزى هاى آن مسجد طورى باشد كه غير از عبادت و توسل به آن حضرت عنوان ديگرى به خود نگيرد. (18)
/خ
آيت الله العظمى آقاى شيخ عبدالكريم حائرى
آيت الله العظمى خوانسارى پياده به مسجد جمكران مى رود
آيت الله آقاى حاج شيخ مرتضى حائرى و مسجد جمكران
(1) داستان مسجد جمكران كه در بيدارى واقع شده ، در كتاب تاريخ قم كه كتاب معتبرى است ، از صدوق عليه الرحمه نقل شده است .
مرحوم آقاى بروجردى كه مرد دقيق و ملائى بود، مى فرمود: اين داستان در زمان صدوق عليه الرحمه واقع شده ، و او نقل كرده است ، دلالت بر كمال صحت آن دارد.
(2) داستان مشتمل بر جريانى است كه مربوط به يك نفر نيست ، براى اين كه صبح كه مردم بيدار مى شوند مى بينند با زنجير علامت گذاشته شده است كه مردم باور كنند. و اين زنجير مدتى در منزل سيد محترمى ظاهرا به نام سيد ابوالحسن الرضا بوده است ، و مردم استشفاء به آن مى نموده اند. و بعدا بدون هيچ جهت طبيعى مفقود مى شود.
(3) جاى دور از شهر و در وسط بيابان جائى نيست كه مورد جعل يك فرد جمكرانى بشود، آن هم دست تنها در يك شب ماه رمضان .
(4) نوعا مردم عادى به واسطه ى خواب يك امامزاده را معين مى كنند، و مسجد از تصور مردم عادى دور است .
(5) اگر پيدايش اين مسجد روى احساسات مذهبى و علاقه مفرط به حضرت صاحب الامر(ع ) بود، مى بايست سراسر توسل به آن بزرگوار باشد، چنانكه در اين عصر مردم بيشتر زيارت حضرتش در آن مسجد مى خوانند و متوسل به آن حضرت مى شوند، در صورتى كه در اين دستور معنوى اصلا اسمى از آن حضرت نيست ، حتى تا به حال هم بيشتر معروف به مسجد جمكران است ، نه مسجد صاحب الزمان .
(6) متن دو داستان كه نقل شد، مشهود و يا مثل مشهود خودم بود، و هر داستانى ديگرى هست كه فعلا تمام خصوصيات آن را در نظر ندارم ، بعدا انشاء الله تحقيق نموده در اين دفتر - باذنه تعالى - ذكر مى كنم .
(8) در آن موقع كه زمين اين قدر بى ارزش بوده است ، فقط يك مساحت كوچكى را مورد اين دستور قرار داده اند، كه ظاهرا حدود سه چشمه از مسجد فعلى است ، كه در زمان ما خيلى بزرگ شده است (ظاهرا آن چشمه اى كه در آن محراب هست ، و دو چشمه طرفين باشد).
نگارنده كه خالى از وسوسه نيستم ، و خيلى به نقليات مردم خوش بين نيستم ، از اين امارات به صحت اين مسجد مبارك قطع دارم ، و الحمدلله على ذلك ، و على غيره من النعم التى لا تحصى . (2)
آيت الله حجت و مسجد جمكران
طلاب محترم صبح پياده عازم مسجد جمكران شدند و بعد از نماز و زيارت عاشورا و دعا جهت باران كه مدتى بود باران نيامده بود از مسجد مقدس جمكران بيرون آمدند به طرف شهر مذهبى قم وسط راه باران چنان گرفت كه قابل تحمل نبود وقتى وارد منزل شدند جهت نماز كه خود آقا دستور داده بود كه گوسفندى بكشند و آبگوشت درست كنند تمام لباسهاى آقايان خيس شده بود به طورى كه فشار مى دادند و از لباس و عمامه ها آب جارى مى شد.
از بركات مسجد مقدس جمكران و عنايت حضرت صاحب الزمان نسبت به سربازان خود در آن روز بارندگى مفصلى شد. (3)
آيت الله العظمى حجت در مسجد مقدس جمكران
نظريه آيت الله العظمى بروجردى درباره مسجد مقدس جمكران
سخنان حضرت آيت الله العظمى آقاى بروجردى
متن نامه حضرت حجت الاسلام واعظ شهير آقاى حاج سيد صادق شمس الدينى (معروف به شمس )
حضرت امام خمينى قدس سره الشريف در مسجد مقدس جمكران
آيت الله العظمى گلپايگانى به مسجد مقدس جمكران مشرف مى شوند
از جمله حضرت آيت الله العظمى آقاى گلپايگانى قدس سره متوفى 1414 هجرى قمرى كه در گرفتاريهاى مهم عريضه نوشته و در گل نهاده و به طرف مسجد مقدس جمكران قم روان مى شدند و عنايت خاصى به مسجد مقدس جمكران داشتند و از اين راه از حضرت ولى عصر امام زمان (ع ) كمك مى گرفتند.
حجت الاسلام و المسلمين آقاى ابطحى فرمودند:
در اواخر سال جنگ تحميلى بين ايران و عراق در حالى كه مرتب آتش و بمب بر سر مردم مى باريد و مردم بى پناه به اطراف و دهات به سر مى بردند و جمعى نيز به مسجد مقدس جمكران و اطراف آن پناه برده بودند حضرت آيت الله العظمى گلپايگانى با جمعى از علماء و نزديكان مشرشف به مسجد مقدس جمكران شدند تا با توسل و عرض ادب به ساحت مقدس صاحب الزمان عليه السلام و دعا براى رفع گرفتارى مسلمانان مخصوصا ايران اسلامى حقير هم افتخار نصيبم شد لذا معظم له عريضه نوشته بودند براى آن حضرت به اينجانب دادند كه طبق دستور رسيده گل بگيرم و با دعاى مخصوص خدمت حضرت حسين بن روح ميان آب بيندازم حقير طبق دستور انجام دادم و عرض كردم آقاجان امام زمان اين نامه از طرف مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمى گلپايگانى است و مردم در حالى كه اطراف آقا را گرفته بودند مى گفتند يا صاحب الزمان حاجت آقا را امشب بر آورده فرما و همه گريه مى كردند و دعا مى كردند فردا صبح شخص مومن و صالح و عالم منزل آمد و فرمود من خوابى ديدم ولى مفهوم او را ندانستم تصميم گرفتم پيش شما بيايم و جواب بگيرم فرمود در عالم رويا ديدم شخصى فرمود به آقا بگوييد جواب شما را حضرت سه روز ديگر مى دهند.
من از خوشحالى گريه مى كردم همانطور كه نامه و عريضه آن مرجع بزرگ به وسيله من بود حضرت فرموده بودند پيش حقير آمدند تا من به آقا عرض كنم حضرت فرموده جواب عريضه سه روز ديگر داده مى شود و منتظر نتيجه بوديم كه روز سوم از طرف عراق اعلان آتش بس يك طرفه شد و جنگ تخفيف پيدا كرد و سرانجام جنگ تمام شد.
حجت الاسلام و المسلمين آقاى ابطحى فرمودند يكى از علما وارسته و متدين به منزل حقير آمدند و فرمودند چه خبر ديروز بعد از ظهر منزل آقا بود كه شخصى حرفى و مطلبى را دو روز قبل مى زد و پيش بينى مى نمود؟
حقير عرض كردم مرحوم آيت الله امامى از اصفهان وجهى سهم مبارك امام عليه السلام فرستاده بود، رفتم خدمت آقا بدهم جمعى از علما محضر مبارك آقا بودند معظم له صدا زدند باقر (حجت الاسلام آقاى حاج سيد محمد باقر آيت الله زاده گلپايگانى ) معلوم شد آقا نجم الثاقب را مى خواهند و خودشان بنا دارند عريضه بنويسند بنده كتاب نجم الثاقب را آوردم و جلو معظم له گذاشتم فورا حركت فرمودند و به افرادى كه در خدمتشان بودند فرمودند فردا بيائيد بلند شدند به طرف اطاق مخصوص خود نزديك درب اطاق عرض كردم آقاى امامى اين مبلغ را فرستاده اند تا خدمت شما بدهم فرمودند بماند براى افطارى ائمه جماعات اصفهان جهت ماه مبارك رمضان درب اطاق را بستند گويا مشغول نوشتن عريضه خدمت حضرت حجه عليه السلام شدند تا بعدا مشرشف به مسجد مقدس جمكران شوند اول غروب دكتر طالقانى تلفن زدند كه به اتفاق آيت الله آقاى حاج سيد مرتضى قصد زيارت آقا را دارند عرض كردم آقا مشرف شدند به مسجد مقدس جمكران و پس از مراجعت كه به طول هم كشيد تا ساعت 10 شب بود كه موفق به زيارت و ديدار آقا گرديدند و جاى شما خالى چه حالى آقا داشتند و آن چند نفر كه در مجلس حضور داشتند عالمى بنا كرد كلمه لا اله الا الله را تكرار كردن و گفتند دو روز قبل آن عالم وارسته چه فرمودند؟ گفتند فرمودند من تا به حال منزل آيت الله العظمى آقاى گلپايگانى و شخص ايشان را نديدم لكن چه خبر است مشاهده مى كنم فردا بعد از ظهر منزل ايشان و ساعتى چه نورى و چه حالى و چه رابطه اى و چه عنايتى به به و مرتب تكرار مى كرد و غبطه مى خورد و در شگفت مى بودند.
معلوم مى شود اين نوشتن عريضه و مشرف شدن به مسجد مقدس جمكران مورد قبول حضرت حق و عنايت امام زمان عليه السلام قرار گرفته است .
پيدايش مسجد مقدس جمكران از ديدگاه مرحوم آيت الله العظمى نجفى مرعشى
و در نوشتجات قديمه سه اسم دارد:
1 - مسجد جمكران
2 - مسجد حسن بن مثله
3 - مسجد صاحب الزمان
و هر كدام از اين سه اسم به مناسبتى گفته شده .
مسجد جمكران مى گويند! چون متصل است به قريه جمكران كه يكى از قراء شهر مذهبى قم است .
مسجد شيخ حسن بن مثله مى گويند! نظر به اينكه در زمان او و به همت او اين مسجد ساخته شده است .
مسجد صاحب الزمان مى گويند ! نظر به اينكه وجود مبارك امام زمان در آنجا مكرر ديده شده .
و اين مسجد شريف مورد احترام كافه شيعه بوده است از غيبت صغراء (از شب سه شنبه 17 ماه مبارك رمضان سال 393 كه امام زمان دستور تاسيس آن را به شيخ حسن بن مثله داده ) تا به امروز كه حدود يكهزار و بيست و دو سال مى شود و همينطور كه شيخ بزرگوار محدث عاليمقدار مرحوم آيت الله صدوق رحمت الله عليه كتابى به نام مونس الحزين دارند كه حقير آن نسخه را نديده ام ولى مرحوم آقاى حاج ميرزا حسين نورى استاد، استاد حقير از آن كتاب نقل مى فرمايد و در آن كتاب مفصلا قضيه اين مسجد جمكران و تاريخ حدوث آن را نقل نموده و بالجمله اين مسجد مقدس جمكران مورد احترام علماء اعلام و محدثين كرام شيعه بوده و كرامات متعدد از اين مسجد جمكران ديده شده است .
و نيز چند مرتبه تعمير و بنا شده ، بناء اول در زمان حسن بن مثله بوده ، بناء دوم او در زمان شيخ صدوق ، سپس در زمان صفويه هم چند مرتبه تعميراتى صورت گرفته ، و در زمان رياست مرحوم آيت الله حائرى مرحوم حجت الاسلام آقاى شيخ محمد تقى يزدى بافقى هم تعميراتى كرده اند و بعد از او آقاى حاج آقا محمد معروف به آقازاده كه از تجار محترم قم هستند و هنوز در قيد حياتند، ايشان نيز تعميراتى انجام داده اند.
در اين مسجد شريف مكرر كراماتى ديده شده است كه مرحوم شيخ محمد على كجوئى معروف به قمى در كتاب تاريخ قم در جلد اول و دوم اشاره كرده به كراماتى كه در آنجا اتفاق افتاده است و اشخاصى كه شرفياب حضور مبارك حضرت ولى عصر(ع ) شده اند.
خلاصه اين جاى ترديدى نيست كه مورد اهميت و مورد احترام شيعه بوده است و نمازى هم در آن جا نقل شده است ، البته بهتر اين است كه آن نماز را به قصد رجاء بجا بياورند و اين مسجد موقوفاتى هم داشته ، اراضى متعدده در اطراف داشته و در خود شهر مقدس قم رقباتى وقف اين مسجد داشته كه اكثر اينها از حال وقفيت بيرون رفته و ملك شده است و راجع به اين مسجد كتابچه هاى مختصرى نوشته شده ، ولى آنچه كه بايد و شايد در خصوصيات او نقل نشده .
چهل شب بيتوته در مسجد مقدس جمكران
اين مسجد محترم (مسجد جمكران )، اصل مسجد، مسجد كوچكى است بعد از او مقدارى افزوده كرده اند و بر او اخيرا در اين دو سال باز پيش از آن مقدار افزوده شده ، به استدعاء حقير از بانيان خير آن قطعه كه از مسجد اصلى است موزائيك زمين او رنگش فرق دارد.
با زيادتهائى كه بعدا افزوده شده براى اينكه اگر كسى خواست در مسجد اصلى عبادت كند و نمازى بخواند و درك فيض كند اين علامت مشخصه را حقير گذارده ام در آنجا و اميدوارم انشاء الله به بركت صاحب نيمه شعبان وجود مبارك امام عصر(ع ) كه تمام عالم انتظار قدم شريف ايشان دارند، تنها يك اشتباهاتى بين خودشان دارند، يكى مى گويد آينده عيسى ، ديگر مى گويد عزير است ، يكى مى گويد زرتشت است ، ولى در اينكه شخصى بيايد كه اصلاح كند عالم را در اين عقايد اين عالم تمام مليين عالم است .
مولف گويد: اين قسمت از فرمايشات مرحوم آيت الله العظمى آقاى نجفى مرعشى قدس سره است كه خود از عاشقان حضرت ولى عصر امام زمان (ع ) بودند و مكرر كراماتى از مسجد مقدس جمكران ديده است از روى نوار پياده شده و صداى معظم (نوار) در واحد فرهنگى كتابخانه عمومى حضرت ابوالفضل (ع ) موجود مى باشد.
آيت الله شيخ محمد تقى بافقى در مسجد جمكران
يكى از علماء حوزه از حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج سيد محمد رضا گلپايگانى نقل كرد كه ايشان فرمودند: در عصر آيت الله العظمى مرحوم شيخ عبدالكريم حائرى كه عده محصلين حوزه علميه قم به چهارصد نفر رسيده بود، در زمستانى طلاب از حاج شيخ محمد تقى بافقى كه مقسم شهريه مرحوم حاج شيخ بود عباء زمستانى خواستند و ايشان از مرحوم حائرى خواستند آيت الله حائرى فرمودند چهارصد عبا از كجا بياورم ، گفت از حضرت صاحب الزمان (ع ) بگير.
فرمود: من راهى ندارم ، گفت : پس من انشاء الله مى گيرم و شب جمعه به مسجد مقدس جمكران رفته و روز جمعه به مرحوم حاج شيخ حائرى گفت : آقا صاحب الزمان (ع ) وعده فرمودند فردا كه شنبه است چهارصد عبا را مرحمت كنند.
و روز شنبه به وسيله مردى از تجار عباء رسيد و بين طلاب تقسيم كردند. (7)
سخنان حضرت آيت الله العظمى فاضل لنكرانى درباره مسجد جمكران
آن موقع مسجد جمكران يك حياطى داشت و در وسط آن حياط يك انبارى بود كه سقف آن يك متر مرتفع تر از حياط مسجد بود، روى همين سقف آب انبار، منبرى گذاشته اند و شيخ طوسى رحمت الله عليه روى آن نشسته و تمام روى آن سقف و كف حياط مملو از طلبه است .
پدرم فرمود: تعبيرم از اين خواب اين بود كه شخصيتى به قم خواهد آمد و طلاب گرد او جمع خواهند شد و حوزه رونق خواهد گرفت ، طولى نكشيد كه آيت الله بروجردى به قم آمدند. اين كه چرا شيخ طوسى را خواب ديده و آن هم مسجد جمكران ؟ تعبير آن بعدها مشخص شد، زيرا مرحوم آيت الله بروجردى به شيخ طوسى و آثار او بسيار اهميت مى داد، وقتى عبارات شيخ را از كتاب خلاف يا مبسوط مى خواند مثل اين كه روايتى از امام معصوم (ع ) دارد مى خواند با احترام و دقت در جزئيات كلمات آن همانند كلمات معصومين (ع )، مسجد جمكران هم شايد كاشف از اين باشد كه اصل آمدن ايشان به قم و رسيدن به مقام مرجعيت مطلقه با عنايت امام زمان (ع ) بوده است . (8)
يك قربانى به مسجد جمكران بفرستيد
بيشتر از پانصد مرتبه به مسجد شريف جمكران مشرف شدم
روحانيت مسجد جمكران
سخنان حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى
و چنين است كه از آغاز، مساجد با خون شهيدان گره خورده و در ادامه راه نيز حفظ و نگهدارى آن با خون شهيدان پيوند دارد.
از سوى ديگر مسجد از ديدگاه اسلام تنها مركز سجود نيست ، هر چند به خاطر اين عبادت بزرگ به اين نام ناميده شده است و نيز تنها مركز عبادت نيست ، هر جند معبدش مى نامند، مسجد پايگاهى است براى خودسازى و تهذيب نفس ، دانشگاهى است براى تحصيل معارف اسلامى ، ستاد ارتشى است براى جهاد اصغر و اكبر و مبارزه با دشمن داخل و خارج ، و در يك كلمه مسجد و محراب ، ميدان جنگ با شيطان بزرگ و كوچك و شياطين انس و جن است .
و اگر تاريخ اسلام را دقيقا مشاهده كنيم مى بينيم آن روز كه نخستين مسجد در سرزمين مدينه به دست تواناى پيامبر و در ظاهر بسيار ساده و ابتدائى و در باطن بسيار عميق و ريشه دار بيان شد، مسجد تمام اين مفاهيم را در خود جاى داده بود.
از سوى سوم مساجد هر چند همه خانه خداست ولى در ميان اين كه خانه ها تفاوت بسيار است از مسجد الحرام گرفته تا مساجد كوچك و بزرگ كه در تمام اطراف جهان پراكنده اند و با انگيزه هاى مختلف و نيات متفاوت ساخته شده است و مخصوصا نقش انگيزه ها و نيتها تاثير كلى در آن دارد و نيز اينكه به دستور چه كسى ساخته شده است .
مسجد جمكران مطابق روايت موجود به فرمان حضرت مهدى مولانا صاحب العصر و زمان براى هدف بزرگى در اين منطقه خاص از شهر تاريخى ، مذهبى قم ساخته شده و حسن بن مثله جمكرانى كه مردى پاكدل و پاك سرشت بود، در بيدارى (و نه در خواب ) اين دستور را دريافت كرده و با تشريفات خاصى اين مسجد را بنا نمود.
به همين دليل هر كس در فضاى ملكوتى آن قرار مى گيرد احساس روحانيتى عجيب و جاذبه معنوى فوق العاده مى كند.
اين جاذبه نيرومند معنوى به اضافه قضاء حوائج و حل مشكلات فراوانى كه مردم از عبادت در آن و توسل به حضرت مهدى ارواحنا فداه ديده اند، سبب شده كه روز به روز بر شكوه دامنه آن افزوده شود و خيل مشتاقان مختلف به سوى آن بشتابند و از اين چشمه كوثر و منبع خير و بركت هر كدام به مقدار استعداد خود بهره گيرند.
علماى بزرگ همواره براى مسجد احترام خاصى قائل بوده اند و در آن راز و نياز فراوان داشته اند و هم اكنون نيز مورد توجه علما و فضلا و مراجع بزرگ است .
در اينجا مناسب است به چند سوال درباره اين مسجد پاسخ داده شود:
چند سوال ضرورى درباره مسجد جمكران واعمال آن :
جواب : ظاهر روايت - آن گونه كه قبلا نيز اشاره شده - اين است كه اين تشرف در حال بيدارى واقع شده و اين دستور نيز در حال بيدارى بوده است
2 - آيا اضافات مسجد جمكران حكم آن را دارد، يا بايد اعمال مسجد در همان مسجد قديم انجام گردد؟
جواب : ظاهر اين است كه آنچه در مسجد توسعه داده شده و مى شود جزء مسجد است و اعمال مزبور را در تمام مسجد مى توان انجام داد، همان گونه كه توسعه مسجد الحرام و مسجد النبى (ص ) و مسجد كوفه نيز در حكم اين مسجد است .
3 - آيا اعمال مسجد كه در روايات وارد شده براى مسافر و غير مسافر يكسان است ؟
جواب : آرى ، درباره همه يكسان است .
4 - كسانى كه نتوانند تمام اعمال آن را بجا آورند آيا مى توانند فقط نماز امام زمان (سلام الله عليه ) را انجام داده و نماز تحيت را ترك كنند؟ و يا صلوات را به جاى اينكه در سجده بجا آورند در اثناء راه بفرستند؟
جواب : مانعى ندارد ولى در اين گونه موارد اعمال را به قصد قربت مطلقه انجام دهند، بلكه در موارد اختيار كه اعمال به طور كامل انجام مى شود احتياط آن است كه قصد قربت مطلقه شود.
5 - كسانى كه قصد اقامت ده روز در قم كرده اند آيا مى توانند به مسجد جمكران رفته و اعمال را به جاى آورند و باز گردند؟
جواب : اگر نماز چهار ركعتى خوانده باشند ضررى به قصد اقامه آنها نمى زند، ولى اگر از اول چنين قصدى داشته باشند مشكل است ، و بهتر آن است كه چنين افرادى كه از اول قصد تشرف داشته باشند مشكل است ، و بهتر آن است كه چنين افرادى كه از اول قصد تشرف به مسجد را دارند قصد اقامه ده روز نكنند و نمازهاى خود را شكسته انجام دهند.
6 - كسانى كه همه هفته براى گرفتن حاجتى يا براى عرض ارادت به محضر مبارك آن حضرت (ع ) به اين مسجد تشرف حاصل مى كنند، و يا مثلا در طول يكسال يا چندين ماه متوالى همه هفته به مسجد مشرف مى شوند كثير السفر محسوب مى شوند يا نه ؟
جواب : ظاهر اين است كه اين افراد به حكم كثيرالسفر نيستند و بايد نماز خود را شكسته بخوانند.
7 - آيا ايام هفته و شبهاى آن تفاوتى در اعمال مسجد دارد و آيا شب چهارشنبه خصوصيتى دارد؟
جواب : ظاهر اين است كه تفاوتى ميان ايام هفته نيست ، ولى از آنجا كه شب و روز جمعه ذاتا داراى اهميت فوق العاده اى نسبت به ساير ايام است هر عمل خيرى در آن انجام داده شود ارزش بيشترى خواهد داشت ، ولى شبهاى چهارشنبه با ساير شبهاى هفته مساوى است .
خداوند همه را موفق به استفاده از معنويت هاى اين مسجد و توسل به ذيل عنايت حضرت بقيه الله مهدى ارواحنا فداه بدارد.
سخنان حضرت آيت الله العظمى حاج شيخ محمد تقى بهجت
و باز امر فرمودند مصائب عمه بزرگوارم حضرت زينب سلام الله عليها را هم در آن مجلس و جاى ديگر تذكر دهيد.
نظر حضرت آيت الله العظمى صافى درباره مسجد جمكران
حقير از طفوليت كه در خدمت مرحوم آيت الله والد اعلى الله مقامه مشرف به قم مى شدم به سعادت تشرف به مسجد مقدس جمكران نايل مى گشتم ، آن مرحوم كه ارادت و چاكرى به آستان ملائك پاسبان حضرت بقيه الله ارواح العالمين له الفدا مشار بالبنان بودند و مصدر خدماتى به آن حضرت شده بودند و توجهاتى مشاهده كرده بودند اصرار داشتند كه مهما امكن پياده به مسجد مشرف شوند و به فيض نماز و عبادت در آن مكان مبارك نائل مى گشتند.
از اشعار بسيار ايشان در عرض اشتياق و مدح آن قطب عالم امكان اين چند شعر را كه تضمينى از شعر حافظ است در اينجا يادآور مى شوم .
اى زيب دو عالم مجموعه زيبائى
سر حلقه جن و انس سر دفتر دانائى
در پرده غيبت چند اى مهر جان باقى
اى پادشه خوبان داد از غم تنهائى
دل بى تو به جان آمد وقت است كه باز آئى
اميد وصال تو اى دوست جوانم كرد
عشق تو مرا فارغ از هر دو جهانم كرد
بازآ كه فراق تو بى تاب و توانم كرد
مشتاقى و مهجورى دور از تو چنانم كرد
كز دست بخواهد شد پايان شكيبائى
از جمله بزرگانى كه حسن عقيده خود را به مسجد جمكران اظهار مى فرمودند در اينجا به نام نامى بزرگ فقيه عالم اسلام مرحوم آيت الله العظمى استاد اعظم آقاى بروجردى و مرحوم مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمى گلپايگانى قدس الله سرهما اشاره مى نمايم . اميد است كه خداوند متعال ما را از فيض تشرف به اين مسجد تا حياتى باقى است محروم نفرمايد.(9)
سخنان حضرت آيت الله العظمى حاج شيخ حسين نورى درباره مسجد جمكران
1 - يكى از دوستان بنده كه اهل گرگان است و آدرس و شماره تلفن او را دارم و مرد بسيار متدين است و از لحاظ علاقه و عشق به عبادت ممتاز است كه گاهى چهل شب متوالى اصلا نمى خوابد و به احياى آن شبها و تهجد مى پردازد و روزهايش را نيز روزه مى گيرد و هميشه خيلى با حال نماز مى خواند، چند سال پيش درد پاى شديدى او را عارض شد، بطورى كه از چند قدم راه رفتن عاجز شده بود و بعضى از اطباء گفته بودند بايد براى مداوا و معالجه عمل جراحى روى پاى او انجام بگيرد و تازه معلوم نيست عمل جراحى هم نتيجه بخش باشد، ايشان در حالى كه با زحمت زياد حركت مى كرد روزى عصر سه شنبه به منزل بنده به قصد اينكه شب چهارشنبه به مسجد جمكران برود آمد و پس از توقف مختصرى به مسجد جمكران رفت .
هنگام صبح در حالى كه خوشحال بود و پاهايش كاملا خوب شده بود مراجعت كرد و در رابطه با شفا يافتن خود بطور خلاصه اينطور مى گفت :
من در داخل مسجد مشغول نماز و عبادت بودم كه پس از نصف شب چند نفر را با قيافه هاى نورانى ديدم كه وارد مسجد شدند و آمدند در نقطه اى در نزديكى من مشغول نماز و دعا خواندن شدند و من به آنها نزديكتر شدم ، به من اظهار لطف نمودند، نزديك اذان صبح هنگامى كه خواستند از مسجد خارج شوند جاذبه اخلاق و معنويت آنها مرا هم به دنبال آنها مى كشيد كه در اين بين يكى از آنها با دست خود به طرف پاى من اشاره كرد و گفت : پاهاى تو خوب شد، من از آن لحظه ديگر در پاهاى خود ناراحتى نديدم ، و از مسجد جمكران حركت كرده به محضر مبارك آيت الله العظمى آقاى مرعشى نجفى - رضوان الله عليه - مشرف شدم و جريان را براى ايشان شرح دادم ، آن مرحوم از نقل تفضيل قضيه مرا منع كردند.
اين مرد وارسته و متدين پس از آن تاريخ مكررا از گرگان به قصد تشرف به آستان مقدس حضرت معصومه عليهاالسلام و رفتن به مسجد جمكران شب چهارشنبه به قم مى آيد و به منزل بنده وارد مى شود.
2 - بنده كه در اواخر سال 1362 قمرى به حوزه مقدسه قم آمدم ، پس از چند روزى سخت مريض شدم و چون در مضيقه اقتصادى بودم از مراجعه به طبيب هم ناتوان بودم ، با زحمت زياد به مسجد جمكران به قصد استشفاء رفتم ، پس از انجام اعمال مسجد و توسل به حضرت ولى عصر ارواحنا لتراب مقدمه الفداء از مسجد خارج شدم و چند دقيقه اى - چون آن روز غير از يك مسجد كوچك با چند اطاقى كه در جوار مسجد بود چيز ديگرى نبود - نشستم كه خوابم گرفت ، و چون بيدار شدم اثرى از آن بيمارى در خود نديدم . (10)
نظر حضرت آيت الله سيد محمد على علوى گرگانى درباره مسجد جمكران
چه گويم در حق مسجدى كه حضرت بقيه الله ارواح من سواه فداه بر حسب نقل محدث نورى و غيره درباره اش چنين فرمودند: من صلى فيه كمن صلى فى البيت العتيق . يعنى خواندن نماز در اين مسجد همانند خواندن نماز در كعبه است .
و چه مناسبت خوبى است بين مسجد جمكران در كنار حرم اهل البيت و عش آل محمد صلوات الله عليهم اجمعين كه شيعيان شبهاى چهارشنبه در آنجا جمع شوند و مشغول به ذكر و دعا و نماز براى آن حضرت باشند، و بين مسجد سهله در كنار حرم اميرالمومنين (ع ) و كوفه كه شيعيان آنجا هم نيز در شبهاى چهارشنبه مشغول به زيارت هستند گر چه بسيارى از مردم از عظمت و فضيلت اين مكان مقدس غافلند و به آن توجهى كه بايد داشته باشند ندارند، و در پيام حضرت حجت (عج ) آمده است كه به مردم بگوئيد قدر اين مسجد را بدانند و در همين راستا است كه مراجع بزرگ و آيات عظام مانند آيت الله حائرى موسس حوزه علميه قم و بروجردى و حجت و گلپايگانى و مرعشى نجفى و شيخ مرتضى حائرى قدس الله اسرارهم به اين مسجد اهميت زيادى قائل بودند و به دوستان توصيه مى كردند فضائل و ناقب و بركات اين مسجد بيش از اين است كه بتوان در اين مختصر گنجاند.
در پايان از مومنين و متدينين محترم مى خواهم از رفتن به مسجد جمكران و خواندن نماز و زيارت در آن مكان مقدس غفلت نكنند و اين جانب را ياد نمايند و از همه التماس دعا دارم . و السلام على من اتبع الهدى . (13)
نظر آيت الله محسنى ملايرى درباره مسجد مقدس جمكران
يكبار هم به درد پاى بسيار شديدى مبتلا شدم به مسجد مقدس جمكران شرفياب شده به حضرت بقيه الله - ارواحنا فداه - متوسل شدم و از عنايات بيكران آن حضرت به هنگام مراجعت كلا درد پا برطرف شده بود. و اين چيزى است كه خودم ديدم و به اصطلاح درايت است و اما آنچه از ديگران روايت شده بسيار فراوان است ، بزرگانى مانند مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى و مرحوم آيت الله بروجردى و مرحوم آيت الله حجت و مرحوم آيت الله گلپايگانى توجه خاصى به مسجد مقدس جمكران داشتند، و همواره در مشكلات حوزه به آن مكان مقدس ملتجى مى شدند و حل مشكل خود را مى يافتند.
و اما بناى فعلى مسجد به طورى كه مباشرين توسعه و تجديد بناى مسجد مقدس جمكران شخصا به اين جانب بيان كردند به امر حضرت بقيه الله - ارواحنا فداه - مى باشد و انشاء الله مورد توجه آن حضرت بوده و خواهد بود.
اميد است مومنين از هر فرصتى براى تشرف به اين مسجد و تقرب به حضرت ولى عصر - ارواحنا فداه - استفاده كنند و قدر موقف را بدانند.(14)
سخنان آيت الله مجتهدى تهرانى
مابين قم و مسجد جمكران تمام چمنزار است
سخنان آيت الله حاج ميرزا على احمدى ميانجى
حضرات آيات پياده به مسجد مقدس جمكران مى روند
سخنان آيت الله بنى فضل
غير از ما، دو نفر ديگرى در آنجا بودند، يكى از آن دو نفر را خيلى با حال ديدم ، بعد از اقامه نماز مسجد و استغاثه از حضرت نصف شب گذشته بود رفتم پسش آن شخص با حال ، سلام كردم ، جواب سلام گفت ، بعد از احوالپرسى سوال كردم اهل كجا هستيد؟ خود را معرفى ننمود، گفت من به اينجا و كوه خضر مى آيم ، او تا صبح مشغول نماز و ذكر بود، و اول صبح با صداى بسيار دلنشين اذان گفت ، خلاصه اينكه ما آن شب را بيتوته نموديم ، بعد از نماز صبح راهى قم شديم و منتظر برآورده شدن حاجت بودم كه سه روز بعد همان شخص كه حل مشكل ما به دست او بود مى رود پيش آن عالم محترم ، ابتدا از ايشان عذرخواهى مى كند و بعد با امتنان و اقدام جدى مشكل مهم را حل مى نمايد، و حل آن مشكل عنايت خداوند سبحان و توجه حضرت صاحب الامر ارواحنا فداه بود، جعلنا الله من اعوانه و انصاره بحق محمد و آله الطاهرين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين و لعنه الله على اعدائهم و منكرى فضائلهم الى يوم الدين . (16)
نظر آيت الله حاج شيخ على پناه اشتهاردى
نقل شده : يك ماهى شهريه طلاب در اوائل تاسيس آن (كه بعد از 1340 هجرى قمرى بوده براى مرحوم موسس (ره ) نرسيده بود و مجموع شهريه هفتصد و پنجاه تومان بيش نبوده .(17)
مرحوم آشيخ محمد تقى بافقى يزدى رحمت الله عليه كه از حواريين موسس رضوان الله عليه بود شب جمعه به مسجد مقدس جمكران (با وضع بناء قديمى كه داشت ) مى رود بعد از نماز معروف مسجد جمكران خطاب به حضرت (روحى له الفداء) عرضه مى دارد: يا صاحب الزمان مگر اينها شاگردان شما نيستند چرا نمى فرستى ؟ بين الطلوعين همان روز كسى درب خانه موسس را مى زند، خود موسس مى آيد دم درب مى بيند يكى از اهل بازار تهران است عرضه مى دارد: اين وجه را آوردم خدمت شما باز مى كند مى بيند همان هفتصد و پنجاه تومان است .
چند مطلب از اين داستان استفاده مى شود كه ذكرش به طول مى انجامد.
به هر حال از زمان ساخت اين مسجد شريف بالخصوص از زمان تاسيس حوزه مقدسه در بلده طيبه قم مورد توجه علماء بزرگ از آن جمله خود موسس (قدس سره ) بوده ، و بعد از رحلت موسس محترم مرحوم آيت الله العظمى السيد محمد كوه كمرى حجت (قدس سره ) (كه بناء مدرسه حجتيه از آثار ايشان است ) بوده تا زمان مرحوم آيت الله العظمى بروجردى آن مرجع عظيم الشان جهانى قدس سره در اوائل ورودشان به قم به آن مسجد شريف عزيمت مى نمودند و مرحوم حجت الاسلام و المسلمين آقاى حاج ميرزا مهدى بروجردى كه از معاونين حوزه و مقدسه موسس بود كرارا آمد و شد داشتند و بعد از رحلت مرجع عاليقدر آيت الله العظمى بروجردى (رحمت الله عليه ) مرحوم آيت الله العظمى نجفى موعشى كرارا مى رفت ، حتى آيت الله نجفى داستانى دارد كه ذكرش به طول مى انجامد.
و همچنين مرحوم آيت الله العظمى گلپايگانى توجه خاصى به آن مسجد شريف داشت و كرارا حوادث غير مترقبه كه پيش مى آمد حقير به بيت آيت الله گلپايگانى مى رفتم ، مى گفتند آقا جمكران رفته كه متوسل به حضرت شود.
و يكى از طلاب محترم اصفهانى (كه فعلا قم نيست ) نقل مى كرد: حادثه اى براى مرحوم آيت الله نجفى رخ داده بود با عده اى از اهل علم در جمكران بوديم ، ديديم آيت الله نجفى با حال اندوه بلكه گريه وارد مجلس ما شد، پرسيديم اين موقع چرا به اينجا تشريف آورديد؟ جواب داد براى توسل به حضرت و خود حقير هم زمان تجرد و اقامت در مدرسه مباركه فيضيه توفيق تشرف به مسجد جمكران يكسال شبهاى جمعه پيدا كردم ، الحمدلله و منه نتيجه جاى شبهه و ترديد نيست كه ذهاب الى هذا المسجد الشريف له خواص و آثار.
تا بناشد چيزكى مردم نگويند چيزها
و ايضا يكى از شواهد بر اين مدعا كثرت توجهات عامه علاقمندان به حضرت ولى عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) به آن مكان شريف است و توسعه عظيمى كه از حيث بنا و ساختمان پيدا كرده است و به نظر مى رسد بيش از انتظار هست و الله العالم .
و بايد مسئولين محترم حفاظت اين مسجد مقدس از آلودگيهاى تفريحى (كه موجب نارضايتى حضرت مى گردد) و لازم است خداى نكرده تفريح گاه ملى نشود و بايد برنامه ريزى هاى آن مسجد طورى باشد كه غير از عبادت و توسل به آن حضرت عنوان ديگرى به خود نگيرد. (18)
پي نوشت ها:
1. نقل از آيت الله شيخ ابوالحسن مصلحى
2. از دستنويس هاى مرحوم آية الله آقاى حاج شيخ مرتضى حائرى ، كه در واحد فرهنگى كتابخانه عمومى حضرت ابوالفضل (ع ) موجود است .
3. از آيت الله سيد مهدى مرعشى
4. از آيت الله بنى فضل
5. حجت الاسلام و المسلمين حاج اكبر آقا كيائى نژاد
6. نوشته معظم له در واحد فرهنگى كتابخانه حضرت ابوالفضل (ع ) موجود است .
7. نقل از گنجينه دانشمندان ، ج 3، ص 11، انفاق از ديدگاه اسلام ، ص 157.
8. از مجله حوزه 44 - 43، ص 140.
9. جمادى الاولى 1415 - لطف الله صافى ، دستخط معظم له در كتابخانه عمومى حضرت ابوالفضل (ع ) موجود است .
10. دستخط معظم له در كتابخانه حضرت ابولفضل (ع ) موجود است .
11. مستدرك السفينه ، جلد 1، صفحه 345.
12. از كتاب انوار المشعشعين فى تاريخ القم و القميين ، صفحه 189.
13. دستخط معظم له در كتابخانه حضرت ابولفضل (ع ) موجود است .
14. دستخط معظم له در كتابخانه حضرت ابوالفضل (ع ) موجود است .
15. شيفتگان حضرت مهدى ، ص 116.
16. دستخط معظم له در كتابخانه عمومى حضرت ابوالفضل (ع ) موجود است .
17. چون متاهلين 20 ريال و مجردين 15 ريال و مجموع طلاب 350 نفر بودند.
18. دستخط معظم له در كتابخانه عمومى حضرت ابوالفضل (ع ) موجود است .
/خ
