خواص دارویی رازیانه

رازيانه با نام علمي Foeniculum vulgare Mill گياهي چند ساله است كه به دو صورت وحشي و زراعي در ايران ديده مي شود. به طور كلي تمام قسمت هاي گياه خاصيت درماني دارد، اما بيشترين قسمت مورد استفاده آن بذر است كه حاوي روغن اسانس فرار است و مهمترين تركيب شيميايي آن آنتول است كه بيشترين خواص اين گياه مربوط به اين تركيب است. از طرفي ديگر مزه شيرين رازيانه مربوط به وجود آنتول و استراگول در آن مي باشد.
از دم كرده ميوه براي درمان دل درد در كودكان استفاده مي شود. مواد موثره اين گياه سبب افزايش ترشح شير در مادران مي شود.
اسانس رازيانه در صنايع داروسازي، نوشابه سازي، صنايع غذايي، آرايشي و بهداشتي مورد استعمال فراوان دارد.
رازيانه Foeniculum vulgare گياهي است ديپلوئيد 22=n2 و از مهمترين و قديمتيرين گياهان دارويي ايران، منشاء آن مديترانه و متعلق به خانواده چتريان (Apiaceae) مي باشد. ظاهر كلي رازيانه مخصوصا از نوع برگ بي شباهت با شويد نيست ولي بوي مطبوع و معطر و ساقه مرتفع و ريشه ضخيم گياه به سهولت آن را از شويد متمايز مي سازد. گل هاي آن زرد رنگ و مجتمع به صورت چتر مركب است. قسمت مورد استفاده رازيانه، ريشه، برگ و ميوه آن است ولي معمولا كليه قسمت ها مورد استفاده قرار مي گيرد.
در افسانه هاي قديمي آمده است كه مارها در زمان پوست اندازي چشمان خود را با ماليدن به رازيانه قوي مي نمايند، از اين روي بود كه مردم براي رازيانه اثر تقويت كننده نيروي بينايي قائل بودند و حتي هنوز هم كه قرن ها از آن روزگار مي گذرد، مردم به آن معتقد هستند. جالينوس حكيم از مصرف آن در تهيه غذاها صحبت نموده است و در قرن پنجم براي آن اثر مسكن سرفه قائل بودند. اسانس رازيانه حاوي آنتول، استراگول، متيل اوژنول، فلاندرن، آلفاپينن، فنچون و ... مي باشد. آنتول موجود در اسانس رازيانه اثر فعال كننده مراكز عصبي مغزي را دارد. طعم ميوه رازيانه معطر، كم و بيش با بوي ملايم و به حالت تازه ناپسند است.
جدول زير تاثير عناصر غذايي در عملكرد ميوه و مقدار اسانس ميوه رازيانه را نشان مي دهد.

عناصر غذايي (كيلوگرم در هكتار)			عملكرد ميوه		% اسانس (در وزن خشك گياه)
ازت	اكسيدفسفر	اكسيدپتاس	تن در هكتار	درصد
---	---	---	206/1	100	27/4
40	80	40	206/1	132	42/4
40	80	40	909/1	158	26/4
40	120	40	202/2	160	26/4
60	120	40	71/1	135	01/4

استخراج اسانس رازيانه

جهت استخراج اسانس ابتدا 100 گرم از بذر گياه آسياب شده سپس به مدت 4 ساعت با استفاده از روش تقطير با آب اسانس گيري و درصد آن تعيين گرديد. سپس بايد در شرايط دور از نور نگه داري شود. مقدار اسانس بذر بين 01/2 تا 01/6 درصد گزارش شده است كه بسته به شرايط اقليمي متفاوت است. اسانس حاصل از ميوه رازيانه مايعي سيال و بي رنگ يا به رنگ زرد كمرنگ است و واكنشي خنثي در مقابل تورنسل دارد (6). وزن مخصوص اسانس رازيانه در دماي 15 درجه سانتي گراد بين 95% تا 98% (بر حسب محل رويش گياه) متفاوت مي باشد و به مقدار بسيار كم در آب محلول است. بو و طعم آن ملايم و معطر است. بر اثر كهنگي و به مرور زمان رنگ قهوه اي پيدا مي كند به همين دليل بايد در ظروف كاملا در بسته، در محل خنك و هم چنين دور از نور و روشنايي نگه داري شود.

خواص و كاربرد دارويي رازيانه:

طبع رازيانه گرم و خشك است. تخم آن گرمتر از برگ آن و ريشه آن گرمتر از ساير اعضاي آن است (7).
در طب سنتي رازيانه به عنوان ضد نفخ، مدر، دفع كننده سنگ هاي كليه و مجاري ادراري ، افزايش دهنده شير مادران مورد استفاده قرار مي گيرد (9).
در چين از جوشانده تهيه شده از گياه به عنوان ضد قي و آشفتگي استفاده مي شود و براي فتق و براي ازدياد بينايي چشم مفيد است (14). براي ازدياد ترشح شير مفيد است به طوريكه دم كرده 10-4 كيلوگرم تخم رازيانه در 4-3 فنجان آب جوش مي تواند خيلي موثر باشد. براي رفع اسم و سرفه چند گرم تخم را در يك فنجان آب جوش ريخته به مدت 15 دقيقه دم مي كنند و بعد از اضافه كردن عسل به آن، آن را مي خورند. دم كرده بذر رازيانه با زيره سبز براي رفع اسهال و تقويت معده با عسل و سكنجبين براي تب هاي كهنه مفيد است. از دم كرده تخم آن براي تحليل بادها، درد پهلو و لگن خاصره، رفع بلغم ترش، رفع اسهال مزمن، استفاده مي كنند (7).
ريشه رازيانه ديورتيك است. اثر مدر قوي دارد. اوره و اسيد اوريك را دفع مي كند. به علاوه اشتها آور است. ريشه به علت مدر بودن در موارد كمي دفع ادرار، سنگ كليه، نفريت و بيماري¬هايي نظير آن مصرف مي شود زمان جمع آوري ريشه بايد در اواخر پاييز باشد. (8).
تنتور رازيانه براي مشكلات گوارشي مصرف مي شود، مي توان ان را با ملين¬هايي نظير ريواس يا سنا براي رفع قولنج نيز تركيب كنيد (15). دم كرده ريشه رازيانه (تازه آن موثر از خشك آن است) به اندازه يك قاشق سوپ خوري براي يك ليوان آب كوچك براي مدر مفيد است مدت دم كردن بايد 15 دقيقه باشد (7).
در فرانسه براي رفع سنگ مثانه يك مشت كاكل ذرت را در يك ليتر آب جوشانده، سپس دو قاشق چاي خوري تخم رازيانه ريخته و دم مي كنند. بعد از دم كردن مي گذارند تا سرد شود و 2-3 فنجان از اين دم كرده در روز مي خورند آثار مفيدي دارد (7).
از برگ خام و تازه آن به عنوان چاشني براي غذا و سبزي استفاده مي كنند. البته زمان جمع آوري براي برگ ها بايد قبل از گلدهي باشد. (4).
عصاره روغني حاصل از دانه را براي ناراحتي هاي گوارشي تجويز مي كنند. به عنوان خلط آور ملايم براي سرفه ها و ناراحتي هاي تنفسي هم مفيد است (15).

ساير موارد استفاده :‌

رازيانه به عنوان يك عامل طعم دهنده در مخلوطهاي چاي و فراورده هاي غذايي نيز به كار مي رود. روغن رازيانه را مي توان به عنوان يك جز آنتي سپتيك در خمير دندان ها، دهان شويه ها، به عنوان يك تركيب در فراورده هاي پوستي چون ضد چين و چروك (an tincurinkle) و ضد پيري، فراورده هاي سلوليت، صابونها، پاك كننده ها، كرم ها، لوسيونها و مواد خوشبو كننده به كار برد (4).

فرآورده ها

ميوه رازيانه به صورت جوشانده ، شربت (همراه با عسل) ، عصاره مايع، اسانس و قرص براي مصارف داخلي به كار مي رود. از جوشانده و عصاره يا اسانس براي مصارف موضعي هم استفاده مي شود.
برخي از فراورده هاي حاوي رازيانه در ايران عبارتند از: قطره آنتي ميگرن، قطره آوي پكت، قطره توسيون ، شربت تيميان ، پودر جنرال تونيك، قرص جويدني مكيدني رازين، گرانول رگليس معطر، قرص سنامين 5/7 ، قطره سنكل ، قطره و كپسول شير افزا، قطره فنلين، پودر كارمين، محلول خوراكي كارواي ميكسچر، پودر كار ميناتيف، محلول خوراكي گريپ واتر، قرص جويدني، مكيدني مفتازين، لوسيون تقويت مو، سنيره و برخي از بخورها(9).

موارد مصرف برخي داروها

- جنرال تونيك: مجموعه اي از ميوه و ريشه چند گياه دارويي است كه جهت تقويت عمومي بدن، افزايش اشتها و ترميم قوا در دوران نقاهت بيماري ها استفاده ميشود. همچنين به عنوان مكمل غذايي كودكان، سالمندان و زنان باردار و شيرده كاربرد دارد. در تهيه اين دارو از عصاره رازيانه استفاده مي شود (16).
- قرص روكشدار ژارسنامين 5/7: در درمان يبوست هاي غير انسدادي و يبوست هاي مزمن به عنوان ملين و با مقادير معين به عنوان مسهل تجويز مي¬گردد.
آثار فارماكولوژي و مكانيسم اثر: اثر ملين داروهاي محتوي آنتراكنيون براي سالهاي زيادي است كه به خوبي شناخته شده است . به نظر مي رسد كه گليكوزيدهاي آنتراكنيون در دستگاه گوارش جذب شده و آگليكون آزاده شده در حين متابوليسم و ترشح به روده بزرگ منجر به تحريك و افزايش حركات پرسيتالتيك روده مي شود. سنوزيدهاي A و B و متابوليت هاي طبيعي آنها سيندين A و B بخصوص روي روده بزرگ اثر كرده و تخليه روده را تسهيل مي سازد.
عوارض جانبي: مصرف بيش از حد از ميزان دستور ممكن است باعث دل پيچه شود.
مقدار مصرف: بزرگسالان به عنوان ملين 2-1 قرص و به عنوان مسهل شبها 4-2 قرص
كوكان 12-8 ساله نصف مقادير فوق
كودكان كمتر از 6 سال مصرف شربت سنا توصيه مي گردد.
توجه: مصرف در زنان حامله و شيرده توصيه نمي شود.
- قطره و كپسول شير افزا: جهت افزايش ترشح شير در مادران شيرده استفاده مي شود كه عصاره رازيانه در آن به مقدار 15 ميلي ليتر استفاده شده است.
- قرص شيكوريدين :‌اين قرص يك مقوي اشتها آور، افزايش دهنده ترشح صفرا و دفع آن، نيرو بخش ، ترميم كننده كمبودهاي تغذيه اي و تامين كننده املاح معدني لازم مي باشد، اين مواد سوخت و ساز مواد قندي را در بدن تقويت و اشتها را افزايش مي دهد.
- ماسك هاي صورت: اين ماسك ها در تهيه آن ها از چندين گياه استفاده مي شود. داراي خاصيت ضد عفوني كننده، قابض، مرطوب كننده، نرم كننده، تقويت كننده (Tonic) است و موجب ضد عفوني شدن پوست و تغذيه سلولهاي آن مي گردد.
- قرص مكيدني رازين: جهت درمان التهابات گلو در سرماخوردگي و سرفه مورد استفاده قرر مي گيرد كه در فرمول آن رازيانه نقش بسزايي دارد.
- روغن و اسانس رازيانه همراه با قطره آويشن، اكاليپتوس وروغن رازيانه در 25 ميلي ليتر روغن آفتاب گردان يا روغن بادام براي رفع شكايت سينه مفيد است (15).

هشدارها و موارد احتياط:

در اختلالات كبدي بايستي از مصرف دوزهاي بسيار زياد روغن رازيانه اجتناب نمود. افراد ديابتي بايستي در مورد وجود قند در شربت رازيانه و عسل محتوي رازيانه آگاه گردند(9).
رازيانه يك محرك انقباض رحم است. در دوران بارداري از مصرف زياد پرهيز نمائيد. (15)

عوارض حساسيتي:

واكنش هاي حساسيتي در پوست و دستگاه تنفس گزارش شده است. با توجه به مصرف رازيانه، اين گياه بايد تنها پتانسيل حساسيت زاي بسيار محدودي داشته باشد. درصدي از بيماران حساس به كرفس نسبت به رازيانه هم واكنش هاي حساسيتي نشان مي دهند. سندرم كرفس – هويج – برنجاسف به خوبي در اروپا شناخته شده است. براي مثال افراد حساس به هويج ممكن است نسبت به ساير گياهان يا چاشني هاي غذايي خانواده چتريان (Umbelliferae) نيز واكنش هاي حساسيتي داشته باشند (9).

فعاليت استروژنيك و اثرات وابسته به آن

رازيانه فعاليت استروژني دارد و جريان شير را زياد مي ند.
امروزه از رازيانه نيز استفاده مي كنند براي افزايش شير بزها به طوريكه از باقيمانده تفاله بعد از تقطير به عنوان مكمل در جيره غذايي دام در جهت افزايش توليد شير استفاده مي¬شود (4).
موش هاي شيرده كه با رازيانه تغذيه شدند نوزاداني به دنيا آوردند كه در مقايسه با گروه كنترل به طور قابل توجهي مقادير زيادتري از غذاي حاوي رازيانه مي خورند. اين موضوع نشان داد كه طعم (و حداقل برخي ازاجزاي شيميايي) رازيانه وارد شير مادر مي شود(9).

قاعدگي دردناك اوليه

به منظور مقايسه اثر اسانس رازيانه شيرين با مفناميك اسيد در دوران قاعدگي دردناك اويه، 30 خانم 15 تا 24 ساله مبتلا به ديسمنور، اوليه، متوسط تا شديد در 3 دوره قاعدگي مورد بررسي قرار گرفتند. در دوره اول هيچ دارويي تجويز نشد (دوره كنترل)، در دوره دوم بيماران تحت درمان با مفناميك اسيد (250 ميلي گرم در هر 6 ساعت) و در دوره سوم تحت درمان با اسانس رازيانه 2% (25 قطره هر 4 ساعت) قرار گرفتند. نتايج اين مطالعه نشان داده كه در مقايسه با دوره كنترل، هر دو دارو به صورت موثري درد قاعدگي را برطرف نمودند. زمان متوسط شروع اثر براي مفناميك اسيد 06/46 5/67 دقيقه براي رازيانه 9/48 75 دقيقه بود كه از نظر آماري معني دار نبود (57/0=P) .
درروزهاي دوم و سوم قاعدگي مفناميك اسيد اثر قوي تري نسبت به رازيانه داشت. با اين حال در ساير روزهاي قاعدگي بين دو دارو اختلاف معني داري گزارش نشد. اما، 5 مورد از بيماران به علت بوي رازينه از مطالعه خارج شدند و يك مورد نيز افزايش خفيف مقدار خونريزي ماهيانه ناشي از مصرف رازيانه گزارش گرديد. محققين نتيجه گرفتند مي توان از رازيانه به عنوان يك داروي گياهي ايمن (Safe) و موثر براي قاعدگي دردناك اوليه استفاده نمود (9).

تداخلات دارويي:

در انسان تداخل بين روغن رازيانه و ساير داروها قابل انتظار نيست. كاربرد پوستي دم كرده رازيانه در انسان موجب تشديد التهاب ناشي از روغن موستارد، اشعه ماوراء بنفش يا تزريق زير جلدي توبركومين مي شود (9).

منابع و ماخذ

1- مظفريان، ولي الله. 1375. فرهنگ نام هاي گياهان ايران. موسسه فرهنگ معاصر.
2- قهرمان، احمد. 1373 . كورموفيت هاي ايران. نشر دانشگاهي . ص 764.
3- اميد بيگي، رضا. 1379. رهيافت هاي توليد و فراوري گياهان دارويي(2). ققنوس. صص 78-70
4- مداح . مهردخت. 1379. پايان نامه كارشناسي ارشد. بررسي تاثير پرتوهاي فرابنفش بر روي ويژگي هاي ترشحي و تكويني اندام هاي رويشي و زايشي و مقدار نوع اسانس گياه رازيانه .
5- ميرزا، مهدي. سفيدكن، فاطمه . احمدي، لطيف. 1375. اسانس هاي طبيعي. موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع.
6- سفيدكن، فاطمه. 1380. تحقيقات گياهان دارويي و معطر ايران (10). موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع.
7- مير حيدر، حسين. 1380. معارف گياهي. دفتر نشر فرهنگ اسلامي
8- بيگدلي، محسن. 1384 . كشت و اهلي كردن 5 گونه گياهي كوچك سفيد . زيره سبز- كاسني- رازيانه و اسفرزه در استان تهران.
9- بخردي، رضا. 1383 . گياه درماني نوين. مترجم . صص 73-61
10- جايمند، كامكار. رضايي، محمد باقر. 1380 . تحقيقات گياهان دارويي و معطر ايران (9). موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع ص 27 .
11- رجحان، محمد صادق . 1381. درمان به وسيله گياهان دارويي. موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع.
12- فلاحتگرليش، آريا. 1382 . گياهان دارويي. لاهيجي. صص 153-151.
13- شريفي عاشور آبادي، ابراهيم. گزارش نهايي طرح تحقيقات بررسي كودهاي آلي و شيميايي بر عملكرد كمي و كيفي رازيانه.
14- آيينه چي، يعقوب. مفردات پزشكي و گياهان دارويي ايران. دانشگاه تهران. ص 328.
15. Penelope ody Mnimh, The herb society’s complete medicinal herbal, Do rling limited, Lodon, 1993.

منبع:سایت طوبی
/س