نويسنده: محمدتقي فعّالي

1) سنّت اهتدا

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس به فعلي راضي باشد همان گونه است که آن فعل را انجام داده است. (1)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس در عبادت خود را مشهور سازد، او را در دينش متهم سازيد، زيرا خداوند، شهرت در عبادت را ناخوش دارد. (2)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
انسان بخيل، آرامش ندارد، شخص حسود، لذّت نمي‌برد، انسان دلتنگ، وفا نمي‌بيند و براي دروغ گويي، جوانمردي نيست. (3)

2) انسان سرنوشت ساز

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
زماني که حاکمان، دروغ پيشه کنند، باران نمي‌آيد. هنگامي که حاکم دولت، ظلم کند، پايه‌هاي حکومت سست مي‌شود و در صورتي که زکات پرداخت نشود دام‌ها مي‌ميرند. (4)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بين خداوند و کسي خويشاوندي وجود ندارد و انسان جز با عبادت خداوند به ولايت او نمي‌رسد. پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) در اين باره به فرزندان عبدالمطلب مي‌فرمايند: «به واسطه‌ي اعمال خود نزد من بياييد نه به خاطر خويشاوندي که با من داريد. (5)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خير و خوبي تا زماني که امّت من به يکديگر محبت نمايد، اداي امانت کنند، از حرام پرهيز نمايند، مهمان را بزرگ بدارند، نماز بپا دارند و زکات پرداخت نمايند همراه آنها است، اما در غير اين صورت، دچار قحطي و خشکسالي مي‌گردند. (6)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
از ظلم بپرهيزيد؛ زيرا که آزار دادن ديگران باعث فساد درون و خرابي بلاد مي‌شود. (7)

3) اخلاق محوري

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
به زيادي نماز، روزه، حج و ديگر اعمال عبادي و زمزمه‌هاي شبانه‌ي انسان‌ها نگاه نکنيد؛ بلکه به راستگويي و امانت داري آنان توجّه کنيد. (8)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مي گويم، در حالي که من علي بن موسي بن جعفر (عليه السلام) هستم، خداوند، اميرمؤمنان [مأمون] را با درستي و راستي تقويت کند. در امر ارشاد، او را موفق بدارد. آنچه که از حقّ ما در نزد ديگران نامعلوم بود مي‌شناساند. ارحامي که قطع شده بود وصل کرد. کساني که مي‌ترسيدند و خوف داشتند امان داد. بلکه انسان‌ها را زنده کرد. اجتماع را ايجاد کرد در حالي که اين چنين نبود. رضايت خداوند را که جزايي جز از نزد او اراده نمي‌شد، خواستار بود. خداوند اجر احسان کنندگان را از بين نمي‌برد. (9)

4) امام مداري

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که وصل کند کسي را که ما قطع کرديم يا کسي که قطع کند کسي را که ما وصل کرديم يا کسي که عيب ما گويد يا کسي که مخالف ما را اکرام کند از ما نيست و ما از او نيستيم. (10)
ابن صالح هِرَوي از حضرت رضا (عليه السلام) روايت مي‌کند که از آن بزرگوار شنيدم فرمودند: خداوند رحمت کند بنده اي را که امر ما را احيا کند. سپس اظهار مي‌دارد پرسيدم چگونه مي‌توان امر شما را احيا کرد؟ امام رضا (عليه السلام) فرمودند"
کسي که علوم ما را آموزش مي‌گيرد و به مردم آموزش مي‌دهد. حقيقتاً در صورتي که مردم محاسن سخن ما را بدانند از ما تبعيّت مي‌کنند. (11)

5) عقلانيّت ديني

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
دوست هر انسان عقل او و دشمنش جهل اوست. (12)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خداوند در آغاز عقل را آفريد و فرمود: سوگند به عزّتم و جلالم که چيزي از تو زيباتر و محبوبتر نيافريدم. براساس تو مي‌دهم و مي‌گيرم. (13)
عقل يعني رهايي از غصّه، نرم خويي با دشمن و مدارا نمودن با دوستان. (14)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
علت و سرّ واجب شدن نماز اموري است: اقرار به ربوبيت حقّ عزّ و جلّ و خلع امثال و اضداد از او؛ ايستادن در مقابل جبار جلّ جلاله با حالتي خوار و نيازمندانه؛ خضوع و اعتراف به گناه و درخواست عفو آن‌ها و گذاردن صورت در هر روز پنج بار روي خاک به خاطر تعظيم و بزرگداشت حقّ عزّ و جلّ؛ متذکر خدا بودن و فراموش نکردن او؛ خاشع و خاضع بودن در مقابل حضرتش و راغب و طالب بودن در زيادي دين و دنيا و انزجار از غير خدا؛ مداومت بر ذکر حقّ عزّ و جلّ در شب و روز تا بدين ترتيب، بنده، سيد و سرور و مدبّر و خالق را فراموش نکند تا به طغيان او منتهي گردد و در اين به ياد بودن بنده پروردگار خود را، فايده اي که هست آن است که از معاصي منزجر گرديده و باعث مي‌شود از انواع فساد کناره بگيرد. (15)

6) حق مداري و مسئوليت پذيري

يک) رفتار متعهّدانه

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
از حقوق واجب مسلمانان، زکات در مال، نرم خويي با دوستان، صله‌ي رحم و گشاده دستي بر اهل خانه است. هرگاه نعمتي از کسي به من برسد، حتماً مسئوليتم را در قبال او انجام خواهم داد. (16)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که در رعايت حقوق برادران ديني کوتاهي کند شيعه‌ي ما نيست. (17)

دو) مسئوليت پذيري و بهداشت رواني

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بار مسئوليت خويشتن را خودت بايد بر دوش بگيري. اگر از انجام وظيفه شانه خالي کني، ديگري بار مسئوليت تو را حمل نخواهد کرد. (18)

7) ارزش‌هاي اجتماعي

يک) ارزش‌هاي مثبت

الف) خوش بيني و اميدبخشي

حسين بن ثوير مي‌گويد که روزي به محضر ابوالحسن الرضا (عليه السلام) وارد شديم و به ايشان عرض کرديم ما در وسعت رزق قرار داريم و روزگار بر ما آسان مي‌گذرد. در اين لحظه حضرت رضا (عليه السلام) حالشان منقلب شد و اين گونه فرمودند:
وسعت رزق و آسان گيري روزگار به اين دليل است که شما به خداوند حسن ظن داريد. (19)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
به خدا حسن ظن داشته باشيد، زيرا خداوند عز وجل فرمود: من به بنده‌ي مؤمنم همان گونه نگاه مي‌کنم که او به من. اگر خوب نگاه کند خوب نگاهش مي‌کنم و اگر بد، بد. (20)
امام رضا (عليه السلام) به نقل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
در هر قضاي الهي، خداوند براي مؤمن خيرخواهي مي‌کند. (21)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هيچ سخني صحيح نيست مگر اينکه مبتني بر عمل باشد، هيچ عملي صحيح نيست مگر اينکه نيّت در آن دخيل است و هيچ نيّتي صحيح نيست مگر اينکه مطابق سنّت باشد. (22)

ب) زهدگرايي و قناعت ورزي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
آن کس که به کمتر از قوت زندگي قناعت کند، هميشه آماده‌ي رسيدن مرگ و از زندگي، خسته و ناراحت باشد. (23)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
قناعت نفس، آدمي را نگه مي‌دارد و باعث عزّت و قدرت آن مي‌شود.
مسير قناعت را طي نکرد مگر کسي که يا متعبّد است و اجر آخرت مي‌خواهد يا کريم است و از سرزنش انسان‌ها دوري مي‌کند. (24)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس در رزق قناعت نکند و به رزق زياد مايل باشد، خداوند هم از او عمل زياد خواهد خواست. هر کس به روزي اندک اکتفا کند، خداوند نيز درباره‌ي او به عمل قليل بسنده کند. (25)

ج) صداقت

امام رضا (عليه السلام) ذيل آيه‌ي 119 سوره‌ي توبه فرمود:
همانا مراد از صادقون، امامان شيعه هستند و منظور از صديقون کساني هستند که از آنان اطاعت مي‌کنند. (26)

د) بردباري

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مؤمن، مؤمن نمي‌شود مگر اينکه در او سه ويژگي باشد... و صبر در سختي‌ها و بلايا. (27)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
ما اهل بيت، گذشت را از آل يعقوب (عليه السلام)، شکر را از آل داود (عليه السلام) و صبر را از آل ايوب (عليه السلام) به ارث برده ايم. (28)
حسن بن شاذان نامه اي به امام رضا (عليه السلام) مي‌نويسد و در آن از جور ظالمان شکوه مي‌کند. حضرت با خط خويش مي‌نويسند:
همانا خداوند از اوليايش بر صبر در دولت باطل و ميثاق او گرفته است، پس صبور باش. (29)
امام رضا (عليه السلام) خطاب به محمدبن ابي نصر چنين فرمود:
بر شما باد صبوري. همانا فرج در يأس مي‌آيد. کساني که قبل از شما بودند از شما صبورتر بودند. امور دنيا بر اساس مشيّت خدا رخ مي‌دهد.
پس، نسبت به آن بردبار باشيد. (30)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي از شيعيان من نيست که به بلايي گرفتار شود و صبر کند، مگر اينکه خداوند براي او اجر هزار شهيد بنويسد. (31)
امام رضا (عليه السلام) به مردي از اهل قم چنين فرمود:
با تقوا باشيد و بر شما باد سکوت، صبر و حلم، زيرا هيچ انساني عابد نشد مگر اينکه باحوصله باشد. (32)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر خدا، عزيزي را از کسي گرفت و او صبوري کرد، خداوند در عوض به او بهشت مي‌دهد. (33)

هـ) گذشت

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هرگاه دو گروه با يکديگر نزاع کردند، نصرت خدا به کسي مي‌رسد که باگذشت تر باشد. (34)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بهترين بنده‌ي خدا کسي است که هرگاه احسان کند با خوش رويي باشد، هنگام خطا، استغفار کند، هرگاه به او هديه داده شود شکرگزارد، هر گاه بلايي به او رسد، صبر کند و هرگاه غضبناک شود، گذشت پيشه کند. (35)
امام رضا (عليه السلام) به نقل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
بر شما باد رعايت مکارم الاخلاق، زيرا خداوند مرا بدين منظور مبعوث کرد. مکارم اخلاق اين است: از کساني که ظلم مي‌کنند، بگذري. به کساني که تو را محروم مي‌کنند، عطا نمايي. به کساني که با تو قطع رابطه مي‌کنند وصل کني. کسي که به تو بازگشت نمي‌کند به سوي او بازگردي. (36)

دو) ارزش‌هاي منفي

الف) پرخاشگري

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مؤمن هرگاه غضب کند، غضبش او را از مدار حقّ خارج نمي‌سازد. (37)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
غضب، کليد هر بدي است. (38)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خداوند به يکي از انبيايش وحي فرمود که هرگاه صبح شد نخستين چيزي که مشاهده کردي آن را بخور، دومين چيز را پنهان کن، سومين چيز را اقبال نما، چهارمين چيز تو را مأيوس نسازد و از پنجمين چيز فرار کن.
صبح، آن پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) با کوه سياه بزرگي روبرو شدند و متحيّر ايستادند. اما چون خداوند به خوردن آن امر کرده بود، براي خوردن آن پيش رفتند، اما هر چه نزديک تر شدند، آن کوه کوچک شد تا اينکه آن را در حد لقمه اي يافتند و خوردند و آن را گواراترين غذا يافتند. آن کوه، غضب بود. هرگاه شخصي غضب کند خود را نمي‌بيند و قدر خود را نمي‌شناسد. اما هرگاه خويشتن را حفظ کند و قدر خويش را بشناسد، غضبش بازايستد تا اينکه در آخر، لقمه اي گوارا خواهد شد. (39)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
از مخاصمه با مردم به شدت بپرهيزيد، زيرا خصومت طلبي و پرخاشگري، عيب شما را آشکار مي‌کند و باعث سرزنش مي‌شود. (40)

ب) دروغ

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هرگاه حاکمان دروغ بگويند، نزول رحمت الهي قطع مي‌شود. زماني که حکمران ظلم کند، پايه‌هاي حکومت سست مي‌شود و در صورتي که زکات پرداخت نشود، دام‌ها از بين مي‌روند. (41)

ج) آزار دادن

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
سدّ راه (بستن راه) جايز نيست، زيرا در آن ظلم به مردم است. (42)

د) پيروي از هواي نفس

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بپرهيز از نردباني که بالا رفتنش آسان است. نفس سرکش را به ميل و خواهش خود رها نکن، زيرا نابودي اش در خواهش آن است. (43)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر چند بندگان گناهان تازه ئي را که سابقه نداشته ايجاد کنند. خدا براي آنها بلاهائي را که سابقه نداشته ايجاد کند. (44)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که از چيزي که خداوند در مورد آن وعده‌ي جهنم داده است در حالي که مؤمن است اجتناب و دوري کند، خداوند گناهان وي را از بين مي‌برد. (45)

پي‌نوشت‌ها:

1. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص273.
2. طوسي، الامالي، ج6، ص523؛ مجلسي، بحارالانوار، ج67، ص252؛ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج5، ص320.
3. حرّاني، تحف العقول، ص446؛ مجلسي، بحارالانوار، ج75، ص345.
4. مفيد، الامالي، ص 310؛ مجلسي، بحارالانوار، ج70، ص373.
5. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 235؛ مجلسي، بحارالانوار، ج7، ص241 و ج46، ص177. حويزي، نورالثقلين، ج3، ص562.
6. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 29؛ مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص206؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج15، ص254.
7. نوري، مستدرک الوسائل، ج12، ص 103.
8. صدوق، الأمالي، ص 303؛ صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 51؛ مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص9 و ج72، ص114.
9. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 146.
10. مجلسي، بحارالانوار، ج72، ص391؛ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج16، ص265.
11. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص 307.
12. کليني، الکافي، ج1، ص 11؛ صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص 258.
13. حرّعاملي، الفصول المهمّة، ج1، ص 115؛ همو، الجواهر السنية، ص280.
14. فتّال نيشابوري؛ روضة الواعظين، ص8؛ طبرسي، مشکاة الانوار، ص249؛ صدوق، الامالي، ص233.
15. صدوق، علل الشرائع، ج2، ص317.
16. طبرسي، مشکاة الانوار، ص273.
17. کليني، الکافي، ج6، ص345.
18. همان، ج2، ص 454.
19. کليني، الکافي، ج8، ص286.
20. حرّعاملي، الجواهر السنية، ص28؛ حرّ عاملي، الفصول المهمة، ج2، ص 217؛ فيض کاشاني، الوافي، ج4، ص 298.
21. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص 141؛ مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص139.
22. طوسي، تهذي الاحکام، ج4، ص186؛ فيض کاشاني، الوافي، ج1، ص 299؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج1، ص 47.
23. ديلمي، اعلام الدين، ص307، مجلسي، بحارالانوار، ج75، ص357.
24. حلواني، نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، ص128، ديلمي، اعلام الدين، ص307.
25. کليني، الکافي، ج12، ص138، فيض کاشاني، الوافي، ج4، ص408.
26. کليني، الکافي، ج1، ص 208؛ فيض کاشاني، الوافي،ج2، ص107؛ بحراني، تفسيربرهان، ج2، ص 170.
27. صدوق، الامالي، ص270.
28. کليني، الکافي، ج8، ص256؛ فيض کاشاني، الوافي، ج3، ص672.
29. کليني، الکافي، ج8، ص270.
30. حميري، قرب الاسناد، ص380.
31. کليني، الکافي، ج6، ص434.
32. طبرسي، مشکاة الانوار، ص216؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج11، ص288.
33. حميري، قرب الاسناد، ص389.
34. کليني، الکافي، ج2، ص 108؛ مفيد، الامالي، ص209؛ حرّاني، تحف العقول، ص446.
35. حرّاني، تحف العقول، ص445.
36. مفيد، الامالي، ص477؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج11، ص191.
37. حلّي، العدد القوية، ص292.
38. طبرسي، مشکاةالانوار، ص216.
39. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص275؛ صدوق، الخصال، ص267؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج2، ص124.
40. طريحي، مجمع البحرين، ج3، ص345.
41. مفيد، الامالي، ص 310؛ طوسي، الامالي، ص 79؛ مجلسي، بحارالانوار، ج70، ص373؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج6، ص188.
42. طوسي، تهذيب الاحکام، ج2، ص221.
43. طبرسي، مشکاة الانوار، ص260.
44. کليني، الکافي، ج2، ص276؛ طوسي، الامالي، ص228.
45. صدوق، ثواب الاعمال، ص 130؛ مجلسي، بحارالانوار، ج76، ص12؛ حويزي، نورالثقلين، ج1، ص 473.