نويسنده: محمدتقي فعّالي
آدمي دنبال آن است که همواره زيبايي‌هاي زندگي خود را بيشتر کند و به سطح بالاتري از زيبايي‌ها و کمال دست يابد. يکي از بهترين راه‌ها براي دست يافتن به اين هدف، بخشش و گذشت است. بخشش به زندگي انسان معنا مي‌دهد و حس رضايت از زندگي را در وي پديد مي‌آورد. اگر خوشبختي را در داشتن نعمت‌هاي فراوان در زندگي مي‌دانيم، راه دست يافتن به آن، انباشتن و نبخشيدن نيست؛ بلکه گذشت و بخشش است. بخشش و گذشت، صفتي نفساني است که در منابع ديني، کاربردهاي مختلفي دارد. يکي از کاربردهاي اين واژه، عفو و گذشت است که در متون ديني با کليدواژه‌هايي مانند عفو و صفح بيان شهد است. پيشوايان ديني (عليه السلام) درباره اين ويژگي مهم اخلاقي، سفارش‌هاي فراواني داشته اند. گذشت براي فرد و جامعه و در تمام ابعاد مختلف آن، از جمله جنبه دنيوي و اخروي، اقتصادي، اجتماعي و سياسي، سفارش شده است.
روزي در مجلسي که امام رضا (عليه السلام) حاضر بود، مردي را نزد مأمون آوردند. مأمون تصميم داشت سر از تن او جدا کند. پيش از انجام اين کار، نظر امام را درباره اجراي اين حکم پرسيد. حضرت فرمود: خداوند با بخشش به تو عزّت مي‌دهد. مأمون نيز او را بخشيد. (1)
اي علي! قدر همجواري با نعمت را بدان که نعمت‌ها وحشي و غير قابل اُنس هستند و اگر از گروهي فاصله گرفتند ديگر برنمي گردند.
اي علي! بدترين مردم کسي است که عطا و بخشش نداشته باشد، تنها بخورد و بنده خويش را آزار دهد. (2)
بدانيد که شکر و سپاس خداوند را به جا نياورده ايد به چيزي که پس از ايمان به خدا و بعد از اعتراف به حقوق اولياي الهي از آل محمد رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم)، محبوب تر از کمک به برادران ديني در امور دنيايي باشد. (3)
دوستي او را در دل جاي دهد، با مالش وي را همراهي کند، او را در برابر ستمکاري ياري رساند، در غيابش حقّ وي را از غنيمت‌ها نگه دارد، بعد از وفاتش به زيارت قبرش برود، ستمي در حقّ او روا ندارد، در حقّ وي خيانت نکند، غيبتش را روا ندارد، با او خوش رفتار باشد و به وي تهمت نزند. هر کس مؤمني را طعام دهد، بهتر از آزاد کردن يک بنده است، هر کس مؤمني را طعام دهد، بهتر از آزاد کردن يک بنده است، هر کس مؤمن تشنه‌اي را سيراب کند، خداوند او را از شراب بهشت سيراب خواهد کرد، هر که مؤمن برهنه‌اي را بپوشاند، خداوند جامگان بهشتي بر تن او خواهد کرد، هر کس براي رضاي خدا به مؤمني قرض دهد، تا زمان پرداخت براي او صدقه محسوب مي‌شود، کسي که در دنيا گره از کار مؤمني باز کند، خداوند، گرفتاري‌هاي آخرتش را برطرف مي‌سازد و هر کس حاجت مؤمني را برآورده کند، بهتر از آن است که روزه دار در مسجدالحرام معتکف شود. (4)
بهترين مال و ثروت و ذخيره انسان، صدقه است. (5)
روزي پيرزني که به علّت وزش باد از بام بر زمين افتاده بود، نزد سليمان (عليه السلام) آمد و از باد شکايت کرد. سليمان (عليه السلام) باد را احضار کرد و به او گفت: چرا اين بلا را بر سر اين پيرزن آوردي؟ باد پاسخ داد: خداوند به من امر کرد تا يک کشتي که در شرف غرق شدن بود، نجات دهم. من براي اجراي فرمان خدا به راه افتادم و از کنار اين پيرزن گذشتم و او بر اثر وزش من، نقش بر زمين شد و دستش شکست. (6)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
به راستي براي خداوند در زمين، بندگاني است که براي خواسته‌هاي ساير بندگان تلاش مي‌کنند. (7)
فضل بن سهل مي‌گويد: حضرت رضا (عليه السلام) در خراسان، تمام اموالش را ميان فقرا تقسيم نمود. به آن حضرت گفتم: اين کار موجب زيان است. امام فرمود:
نه؛ موجب سود است، هرگز نبايد کاري را که موجب اجر و پاداش مي‌شود، زيان به حساب آوري. (9)
اگر کسي چيزي را به سوي برادرش حمل کند و گمانش اين باشد که اين کار نيکي در حقّ اوست و فضيلتي بر او دارد، خداوند به گونه‌اي او را عذاب خواهد کرد که هيچ کس را اين گونه عذاب نکرده است. پس آن شخص از رحمت خدا بي نصيب خواهد بود.
وقتي رهبر و پيشواي گروه، اين سخنان را از امام رضا (عليه السلام) شنيد، اشک بر صورتش جاري شد و گفت: چگونه اين اتفاق مي‌افتد؟ امام دليل اين عذاب سهمگين را اين گونه بيان فرمود:
آيا نمي داني که خداوند بلندمرتبه، ميان ايشان در جان و مال، تفاوتي قرار نداده است. پس کسي که از روي منّت کاري انجام دهد، به حکم خدا خشنود نيست، قضاي الهي را رد کرده و ديگران را در کار او شريک دانسته است؛ ولي اگر بخشش، آن گونه که سزاوار است انجام شود، خداوند به وسيله او بر فرشتگانش مباهات مي‌کند و بهشت را به وي مي‌بخشد. (10)
کسي که نيکي‌ها را مخفي بدارد، هفتاد حسنه به او مي‌دهند. (11)
خير را نزد گشاده رويان بجوييد؛ زيرا انتظار خوش عملي از گشاده رو بيشتر از انسان ترش رو و مردمان اخمو است. (13)
کارهاي خير را براي کساني که اهليت آن را داشته باشند يا نداشته باشند انجام دهيد؛ چرا که اگر آن شخص، اهليت آن خير را نداشته باشد، تو اهليت انجام خير را داري. (14)
امام رضا (عليه السلام) به نقل از پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
رأس عقل بعد از ايمان به خدا دوستي کردن به مردم و نيکويي کردن به هر نيکوکار و بدکار است. (15)
از امام رضا (عليه السلام) سؤال شد آيا در پرداخت کفّاره ميان کوچک و بزرگ و يا زن و مرد تفاوت است؟ حضرت در پاسخ مي‌فرمايد:
همه آنها يکسانند. (16)
به برادرانت چيزي نبخش که ضررش براي تو بيشتر از نفعش براي ايشان است. (17)
نه؛ موجب سود است. هرگز نبايد کاري را که موجب اجر و پاداش مي‌شود، زيان به حساب آوري. (18)
خداوند عزوجل مي‌دانست که هر کسي، توان آزاد کردن بنده را ندارد تا از گردنه نجات به سوي بهشت روان شود [بنابراين اطعام يتيمان و خاک نشينان را در رديف آزاد کردن بردگان برشمرد]. (19)
چند حقّ بر صاحبان نعمت، واجب است: پرداخت زکات مال، همراهي و کمک به برادران، برقراري پيوند با نزديکان، وسعت بخشيدن به زن و فرزند و انجام ساير حقوق. (20)
روزي آن حضرت وارد حمام شد. مردي از ايشان خواست تا او را در شستن، ياري دهد و دستي بر بدنش بکشد. مرد بعد از اندکي امام را شناخت و شروع به عذرخواهي کرد. برخورد امام در اين لحظه بسيار زياد است. امام با سخنان خود، دل وي را آرام کرد و همچنين او را در شستن ياري کرد و دستي بر بدنش کشيد. (21)
موسي بن يسار مي‌گويد: در خدمت امام رضا (عليه السلام) وارد کوچه‌هاي طوس شديم و صداي شيون و گريه شنيديم. وقتي نزديک رسيديم، جنازه‌اي را مشاهده کرديم. چشم امام که به جنازه افتاد، پاي از رکاب اسب خارج کرد و پياده شد. سپس به طرف جنازه رفت و آن را بلند کرد و فرمود:
هر کس در تشييع جنازه يکي از دوستان ما حاضر شود، گناهانش مانند روزي که از مادر متولد شده مي‌ريزد و گناهي برايش نمي ماند. (22)
اي علي (عليه السلام)! وقتي غذايي طبخ مي‌کني آب خورشت آن را بيشتر کن؛ چرا که آب خورشت هم جزئي از گوشت است و براي همسايگان بهتر است که اگر از گوشت به آنها نرسد، آبِ گوشت آن نصيبشان شود. (23)
هيچ سوره‌اي مانند سوره حمد مشتمل بر تمام خير و حکمت نيست، بنده با عبارت «الحمدلله» شکرِ توفيق يافتنش را بر کار خير به جا مي‌آورد. (24)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خوشا به حال کسي که با قلبش به سپاسگزاري نعمت‌ها مشغول باشد. (25)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بدانيد که شکر خداوند را به جا نياورده ايد، به چيزي بعد از ايمان به خدا و اعتراف به حقوق اولياي الهي از آل رسول (عليه السلام) که نزد خدا دوست داشتني تر از کمک به برادران ديني در امور دنيايي آنها باشد؛ چرا که اين همراهي، راهي براي رسيدن به بهشت پروردگار است و کسي که اين کار را انجام دهد، از بندگان ويژه خدا به حساب خواهد آمد. (26)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مردي از بني اسرائيل در خواب ديد که مردي به وي گفت: نيمي از عمرت را در وسعت و رفاه به سر خواهي برد. پس هر کدام را مي‌خواهي انتخاب کن. او درجواب گفت: من شريکي دارم که بايد با وي مشورت کنم. صبحگاهان مرد به همسرش گفت: من چنين خوابي ديده ام. کدام نيمه را انتخاب مي‌کني؟ زن گفت: نصف اول را انتخاب کن. مرد اين کار را کرد و دنيا به آنها روي آورد. ايشان در مقابل اين نعمت‌ها اين گونه رفتار کردند که هرگاه نعمتي به آنان مي‌رسيد، همسرش مي‌گفت: همسايه ما نيازمند است، به او چيزي بده، خويشاوندت محتاجند به ايشان کمک کن. آنها کار را به اين شيوه ادامه دادند و به همسايگان و خويشاوندان خود مي‌رسيدند. مدتي گذشت بار ديگر آن مرد به خواب او آمد و گفت: نصف عمرت گذشت، اکنون چه مي‌گويي؟ مرد پاسخ قبلي را تکرار کرد و گفت: بايد با شريک خودم مشورت کنم. صبح هنگام، ماجرا را براي همسرش بيان کرد. زن گفت: ما به نعمت رسيديم و شکرگزاري کرديم. خداوند هم روزي ما را مي‌رساند.او هم جريان را به آن مرد در خواب گفت. مرد در پاسخ گفت: تمام عمر در رفاه خواهي بود. (27)
با خويشاوندانت رفت و آمد کن هر چند با شربتي از آب باشد و بهترين پيوند با نزديکانت آن است که آنها را آزار ندهي. (28)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
گاه مي‌شود که از عمر انسان سه سال باقي مانده باشد و چون صله رحم کند، عمر سه ساله او سي سال شود. خداوند آن چه خواهد تواند کرد. (29)
بهترين کار پس از برپا داشتن واجبات اصلاح و آشتي دادن ميان مردم مي‌باشد. (30)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
آشتي ميان دو نفر، برتر از يک سال نماز و روزه است. (31)
ما خانواده‌اي هستيم که مهمان خود را به خدمت نمي گماريم. (33)
هر کس که آزاد کردن بنده برايش ميسّر نيست، پس با اطعام يتيم و مسکين از جانب او صدقه بدهد. (34)
شخصي خدمت علي بن موسي الرضا (عليه السلام) آمد و گفت: من فرزندي با بيماري‌هاي زياد دارم. حضرت براي درمان فرزندش اين گونه فرمود:
به صورت مستمر، مشتي طعام صدقه بده؛ چرا که خداوند فرمود: پس چرا به مجاهده و کارهاي دشوار اقدام نکرد؟ (35)
من مي‌گويم خداوند با بخشش به تو عزّت مي‌دهد. (36)
مؤمن، مؤمن حقيقي نباشد مگر زماني که سه خصلت و روش در او بوده باشد: روشي از پروردگارش و روشي از پيغمبرش و روشي از ولي و امامش، اما روش پروردگارش، نگهداري راز خود است، ... و امّا روش پيغمبرش، خوشرفتاري با مردم است... و اما روش امامش صبر کردن در زمان تنگدستي و پريشان حالي است. (37)
از امام رضا (عليه السلام) درباره ماهيت عقل سؤال شد: حضرت در پاسخ، سه چيز را نشان عقل بيان فرمود:
تحمّل غصه، مسامحه با دشمنان و مدارا با دوستان. (38)
براي بخيل، راحتي و براي حسود، لذّتي وجود ندارد. (39)
از برملا کردن عيب‌هاي ديگران پرهيز کن. (40)
حيا از ايمان است. (41)
مکارم اخلاق را از دست ندهيد؛ زيرا خداوند مرا براي مکارم اخلاق فرستاد، از مکارم اخلاق آن است کسي که به او ظلم کرده از وي درگذرد، هر کس او را محروم نموده او را از خود طرد نکند، کسي که با او قطع رابطه کرده با او مراوده کند و ديدن کساني برود که از او ديدن نمي کنند. (42)
خداوند، ربا را حرام کرد؛ چون با آن معروف از بين مي‌رفت و اموال، تلف مي‌شد و مردم به کسب ثروت ناروا ترغيب مي‌شدند؛ اما به جاي آن، قرض را امر به معروف اعلام کرد. (43)
آري، بايد آن قدر منتظر بماند تا خبر او به امام برسد، و دَين او را از سهمي که بدهکاران (در بيت المال) دارند بدهد، به شرط آن که آن شخص، مال را در راه معصيت، صرف نکرده باشد. (44)
زبانت را نگهدار تا عزيز باشي و شيطان بر تو چيره نشود که در اين صورت، تو را خوار کند. (45)
ابراهيم بن عباس مي‌گويد که من هرگز حضرت ابي الحسن الرضا (عليه السلام) را نديدم که در تکلم کردن به کسي ستم کند و بد بگويد و نديدم سخن کسي را قطع کند بلکه صبر مي‌کند تا او از سخن گفتن فارغ مي‌شد بعد از آن تکلّم مي‌فرمود... و هرگز نديدم که يکي از غلامان و مملوک‌هاي خود را دشنام دهد. (46)
براي اين که به شما آرامش بدهم. (47)
به زيادي نماز، روزه، حج، احسان و شب زنده داري آنان نگاه نکنيد؛ بلکه راست گويي و امانت داري آنان را ببينيد. (48)
موسي (عليه السلام) در حال مناجات با پروردگار اينگونه خطاب کرد:اي پروردگار من! آيا از من دوري تا تو را ندا کنم و يا نزديکي که با تو نجوا کنم؟ خداوند وحي فرمود: من همنشين کسي هستم که مرا ياد کند. (49)
به صورت مستمر، مقداري طعام، صدقه بده. (50)
شخصي خدمت امام رضا (عليه السلام) آمد و درباره مشکل بزرگي، راهنمايي خواست. او گفت: دو کودک از من از دنيا رفته اند و اکنون يک کودک برايم باقي مانده است. حضرت فرمود: از طرف او صدقه بدهيد. هنگامي که خواست برخيزد، حضرت فرمود:
کودک را امر کن تا با دست خود صدقه بدهد، اگر چه کم باشد. هر چيزي که براي رضاي خداوند داده شود اگر چه کم باشد، نزد خداوند بزرگ است. (51)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
ساليان پياپي در بني اسرائيل قحطي و خشکسالي شديد حاکم شد؛ به گونه‌اي که مردم، محتاج لقمه‌اي نان شدند. روزي زني لقمه‌اي از ناني که ذخيره کرده بود، برداشت تا بخورد که ناگاه نيازمندي ندا داد:اي کنيز خدا! گرسنه ام. زن در حالت دودلي و پريشاني قرار گرفت که آيا لقمه را فروبرد تا آتش گرسنگي خود را فرونشاند يا با بخشش، گرسنگي سائل را چاره کند. زن، لقمه را تقديم نيازمند کرد. روزي زن بخشنده همراه فرزندش براي جمع آوري هيزم به صحرا رفته بود. مادر در پي هيزم و فرزند، مشغول بازي بود که ناگهان گرگي به کودک حمله کرد و او را به دهان گرفت. مادر فرياد زنان، به دنبال گرگ مي‌دويد. خداوند جبرئل را مأمور کرد تا کودک را از دهان گرگ بيرون آورد و به آغوش مادر برساند. اين بار جبرئيل به مادر، اين گوه خطاب کرد:اي کنيز خدا! آيا راضي شدي؟ لقمه‌اي در مقابل لقمه‌اي بود. (52)
روزي که سزاوار است انسان، بيشترين شادي‌ها را داشته باشد، روزي است که خداوند، صدقه را نصيب انسان کند و روزي است که آدمي بتواند ديگران را خوشحال کند و روزي است که آدمي توفيق يابد خانواده‌هاي فقرا را مسرور کند. به اين دليل، شاد و خوشحالم. (53)
کسي که هنگام بازگشايي روزه اش بر نيازمندي احسان کند و صدقه‌اي به او دهد، خداودن، گناهانش را مي‌بخشد و ثوابِ آزاد کردن بنده‌اي از فرزندان اسماعيل در نامه اعمالش ثبت مي‌شود. (54)
کسي که در ماه رمضان، مؤمني را ياري رساند، خداوند او را بر عبور از صراط ياري مي‌رساند، در روزي که قدم‌ها به لرزه مي‌افتد. (55)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بهترين چيزي که دوستان و ياران داناي ما براي روز تهيدستي و بينوايي خويش مي‌فرستند: فريادرسي آنها از بينوايان و نيازمندان دوستدار خاندان پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) است. کسي که چنين نيازمندي را ياري رساند و او را از چنگال دشمنان ما نجات دهد، در حالي از قبر برمي خيزد که فرشتگان از کنار مزارش تا دروازه‌هاي بهشت صف کشيده اند و او را بر بال‌هاي خود حمل مي‌کنند. در اين حال سخن فرشتگان الهي اين است: آفرين! خوشا به حالت!اي دور کننده سگ‌ها از نيکان!اي غيرت مند در راه امامان پاک! (56)
در ميان بني اسرائيل، مردي بود که پسري داشت و محبّت زيادي از فرزند در دلش خانه کرده بود. شبي در خواب به وي گفته شد: امشب پسرت مي‌ميرد! در آن شب که به سختي بر پدر گذشت، منتظر مرگ پسر بود، صبحگاهان فرزند خود را صحيح و سالم يافت. با تعجب گفت: پسرم! آيا ديشب کار خيري انجام داده اي؟ پسر پاسخ داد: نه، جز اين که نيازمندي در زد. اهل خانه، طعامي براي من کنار گذاشته بودند و من غذايم را به آن سائل دادم. پدر گفت: با اين احسان، بلا از تو دور شد. (57)
در صدقه دادن شتاب کنيد؛ زيرا کسي که اهتمام به صدقه دادن داشته باشد، دعايش خطا نکند. (58)
دعاي هيچ کس را کوچک نشماريد؛ چرا که دعاي يهودي و نصراني در حقّ شما مستجاب مي‌شود؛ در حالي [که ممکن است] دعاهاي خودتان مستجاب نشود. (59)
دعا ستون دين است. (60)
دعا. (61)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
دعا اسلحه مؤمن است. (62)
پس اعتمادت به خدا و وعده‌هاي خدا بيشتر باشد؛ زيرا خداوند به تو وعده اجابت داده است. آيا خدا نفرمود: و هرگاه بندگانم درباره من سؤال کردند [بگو] پس همانا من نزديکم و اجابت کنم دعاي آن که مرا خواند (63) و فرمود: از رحمت خدا نوميد نباشيد. (64) (65)
واي بر تو،اي پسر عرفه! کارها را بدون ريا انجام دهيد و بدانيد که هر کس براي غير خداوند کار کند او را به همان شخص وامي گذارد و هر کس کاري کند خدا آن را به وي برمي گرداند؛ چه خير باشد و چه شر! (66)
نيکوترين گمان را به خدا داشته باشيد؛ زيرا خداوند بلندمرتبه مي‌فرمايد: من نزد گمان بندگان مؤمن قرار دارم. پس اگر گمانشان به من خير باشد، نتيجه، خير است و اگر شر باشد، نتيجه هم شر خواهد بود. (67)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
به خدا خوش گمان باشيد؛ چرا که جدم امام صادق (عليه السلام) مي‌فرمود: کسي که به خدا نيک انديش باشد، خدا نزد گمان به خودش قرار دارد. (68)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
دعاي هيچ کس را کوچ نشماريد؛ چه بسا دعاي يهودي و مسيحي درباره شما به اجابت برسد؛ در حالي که در حقّ خودشان به اجابت نرسد. (69)
هرگاه حاجت مهمي از خدا داشتي، غسل کن. (70)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هرگاه حاجت مهمي از خدا داشتي... لباس زيبا بپوش... . (70)
هرگاه حاجت مهمي از خدا داشتي... بوي خوش و عطر استفاده کن. پس زير آسمان برو و دو رکعت نماز بخوان. (72)
همانا خداوند امر به وضو کرده تا وقتي انسان در پيشگاه او براي مناجات قرار مي‌گيرد، پاکيزه و مطيع دستورهاي او باشد. وضو، پليدي ها، نجاست ها، سستي و چرت را از بين مي‌برد و قلب را براي نماز و حضور نزد حق تعالي پاک مي‌کند. (73)
خداوند از بندگان به شکل‌هاي مختلف عبادت خواسته و پناهگاهي قرار داده که به آن جا پناه برند و پرستشگاه‌هايي قرار داده و از آنها عبادت لفظي و عملي و توجه خواسته است. دستور داده هنگام نماز به جانب کعبه رو کنند و حج عمره را در آن جا به جا آورند و امر کرده هنگام دعا و درخواست و زاري، دست‌ها را به سوي آسمان بلند کنند، که اين خود نشانه کوچکي و علامت بندگي و اظهار خواري نزد اوست. (75)
سزاوار است مؤمن دعايش در آسايش همانند دعايش در گرفتاري‌ها باشد. (76)
در هنگام نماز، دست هايتان را به دعا بالا ببريد. همانا آن زمان، بهترين ساعات است، خداوند بلندمرتبه در آن هنگام با ديده رحمت به بندگان خود مي‌نگرد، هنگامي که مناجات مي‌کنند، آن را اجابت مي‌کند و نداي آنها را لبيک مي‌گويد و دعايشان را مستجاب مي‌سازد. (77)
اذان، يادآوري براي فراموشکاران و بيداري براي عاقلان است. (78)
يکي از ياران امام رضا (عليه السلام) مي‌گويد: از آن حضرت شنيدم هر کس اين دعا را هنگام اذان صبح و اذان مغرب بخواند، هنگام مرگ با توبه از دنيا رفته است. (79) آن دعا اين است:
اللهُمَّ إِنِّي أَسأَلُکَ بِإقبَالِ نَهَارِکَ وَ إِدبَارِ لَيلِکَ وَ حُضُورِ صَلَوَاتِکَ وَ أَصوَاتِ دُعَاتِکَ أَن تَتُوبَ عَلَيَّ إِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ؛ خداوندا! تو را به روي آوردن روزت و پشت کردن شبت مي‌خوانم و به رسيدن هنگام نمازت و صداهاي دعايت که بر محمد و خاندان او صلوات فرست و از گناهان من درگذر که همانا توبه پذير و رحيمي. (80)
نيمه شعبان، شبي است که در آن خداوند، اسيران آتش دوزخ را آزاد مي‌گرداند و گناهان را مي‌آمرزد. در آن شب، بسيار ذکر و دعا کنيد؛ زيرا پدرم مي‌فرمود: دعا در آن شب، مستجاب است. (81)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
جدّم علي (عليه السلام) سه شب را تا صبح نمي خوابيد: شب بيست و سوم رمضان، شب عيد فطر و نيمه شعبان. (82)
هيچ کس در اين کوه ها (مکه) نايستاد و (دعا نکرد)؛ مگر اين که مستجاب شد. (82)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر کسي وضو بگيرد و حجر الاسود را لمس کند. سپس دو رکعت نماز در کنار مقام ابراهيم (عليه السلام) به جا آورد و پس از آن در کنار خانه خدا دست هايش را به دعا بردارد و از خدا چيزي کند، جز اين نيست که خداوند، خواسته اش را اجابت مي‌کند. (84)
هر امامي عهدي بر گردن دوست داران و شيعيانش دارد و همانا از راه‌هاي تمام کردن اين عهد زيارت قبور آنان است. پس کسي که با رغبت، قبر آنان را زيارت کند و اين را تصديق کند، امامان شفيع او در روز قيامت خواهند بود. (85)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس براي زيارت من سفر کند، دعايش مستجاب و گناهانش آمرزيده و بخشيده خواهد شد. (86)
امام سجاد (عليه السلام) مردي را ديد که در حال طواف دور خانه خدا اين گونه نجوا مي‌کند: خدايا! از تو صبر درخواست مي‌کنم. زينت عبادت کنندگان بر شانه آن مرد زد و فرمود: آيا بلا و گرفتاري درخواست مي‌کني؟ پس اين دعا را آموزش داد: خدايا! از تو درخواست سلامتي و عافيت و توان شکرگزاري بر اين سلامتي را دارم. (87)
آرامش، نسيمي است که از بهشت وزيدن مي‌گيرد و صورتي همانند صورت انسان دارد. (88)
هر که خواهد بر دشمن نفرين کند بگويد: خداوندا بر او بلايي بفرست که نظير نداشته باشد.اي آنکه از هر چيز دراماني و هيچ چيز از تو بي نياز نيست بر محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) و آل درود فرست و مرا از شرّ او کفايت کن. (89)
به خدا خوش گمان باشيد؛ چرا که جدم امام صادق (عليه السلام) فرمود: کسي که به خدا نيک انديش باشد، خدا نزد گمان به خودش قرار دارد. (90)
مبادا شيطان در دلت رخنه کند و مأيوست سازد. جدم ابوجعفر باقر (عليه السلام) مي‌گفت: همانا که بنده مؤمن حاجت خود را از خدا مسألت مي‌کند و خداوند اجابت او را به تأخير مي‌افکند تا هر چه بيشتر ناله او را بشنود. بخدا سوگند آن نعمتي که مؤمنين از زندگاني دنيا خواهان مي‌شوند و خداوند آن نعمت را به آنان مي‌بخشد ولي براي آخرت آنان ذخيره مي‌کند، بهتر از آن نعمتي است که مسألت مي‌کنند و در دنيا به آن مي‌رسند. آخر مگر اين دنيا چه ارزشي دارد؟ همانا جدم ابوجعفر باقر (عليه السلام) مي‌گفت: شايسته چنان است که مؤمن در روزهاي خوشي و خرمي زندگي چنان مخلصانه به درگاه خدا نياز برد که در روزهاي تنگي و سختي نياز مي‌برد. نه اين که چون عطاي خود را دريافت کند خدا را فراموش کند. بنابراين، از نياز به درگاه حق ملال مگير که راز و نياز با حق، ارج و مقام والايي دارد. بر تو باد به تحمل مشکلات و تحصيل روزي حلال و صله رحم. مبادا که مردم را از خود براني. ما خانداني هستيم که هر کس از مراوده ما پا بکشد ما به سويش مي‌رويم. هر کس با ما بدي کند ما با او نيکي مي‌کنيم و با اين کارها بخدا سوگند که هميشه فرجام نيکي ديده ايم. آدمي زاده به هر نعمتي که دست يابد، خواهان نعمت‌هاي ديگر مي‌شود ونعمتي که در اختيار دارد، کوچک و بي مقدار مي‌بيند و هيچ گاه سيري نخواهد داشت. هرگاه نعمت دنيا بر کسي فراوان شود، در معرض خطر قرار مي‌گيرد از آن رو که حقوق شرعي فقط به اموال اغنيا تعلق مي‌گيرد و چه بسا در اثر مفتون شدن به زخارف دنيا، از اداي حقوق شرعي کوتاهي کند. ابوالحسن الرضا (عليه السلام) گفت: از تو سؤالي دارم. اگر من به تو قول بدهم که نعمتي به تو خواهم بخشيد، آيا به قول من اطمينان مي‌کني؟ من گفتم: جانم به فدايت باد. اگر به قول شما اعتماد و اطمينان نکنم به قول چه کسي اطمينان واعتماد کنم با آن که تو حجت خدايي. ابوالحسن الرضا (عليه السلام) گفت: پس به وعده خدا بيشتر اعتماد و اطمينان کن که وعده ي اجابت داده است. آيا اين خدا نيست که در قرآن مجيد مي‌گويد: و هرگاه که بندگانم از موقعيت من جويا شوند، بگو که من به آنان نزديکم و به فرياد آنان پاسخ مي‌دهم. و نيز مي‌گويد: از رحمت خدا نوميد مشويد. و گفته است: ... و خداوند نويد مغفرت و نعمت مي‌دهد. پس اعتمادت به خداوند بيش از من و ديگران باشد و جز انديشه نيک در دل مپرور که شما شيعيان در پوششي از مغفرت و آمرزش حق قرار داريد. (91)
کسي از مخلوقات من نيست که به من پناه آورد و به من چنگ زند؛ مگر اين که زمين وآسمان را براي رزق و روزي او ضمانت مي‌کنم. پس اگر طلبي کند، به وي عطا مي‌کنم و اگر بخواند، وي را اجابت مي‌کنم و اگر بطلبد، بخشش او را مي‌آمرزم. (92)
حسن بن جهم از امام رضا (عليه السلام) پرسيد: آيا جايز است براي تغيير جنسيت جنين دعا کنيم؟ حضرت فرمود:
خداوند هر چه بخواهد انجام مي‌دهد. (93)
زکريا بن آدم مي‌گويد امام رضا (عليه السلام) به من فرمود:
اين دعا را براي درمان تمام دردها بخوان؛ چرا که به اذن خدا سلامتي اش را به دست مي‌آورد: يَا مُنزِلَ الشِّفَاءِ وَ مُذهِبَ الدَّاءِ أَنزِل عَليَّ مَا بِي مِن دَاءٍ شِفَاءً؛اي کسي که شفا را نازل مي‌کني و دردها را از بين مي‌بري بر من شفاي کاملت را نازل کن. (94)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر چيزي يا حيواني از شما مفقود شد بگو وَ عِندَهُ مَفاتِحُ الغَيبِ ... تا ... في کتاب مُبين. بعد بگو: اللهُمَّ إِنَّکَ تَهدِي مِنَ الضَّلَالَ^ِ وَ تُنجِي مِنَ العَمَي وَ تَرُدُّ الضَّالَّ^َ فَصَلِّ عَلَي مُحمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغفِرلي وَ رُدَّ ضَالَّتي وَ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلِّم؛ خدايا همانا تو از گمراهي هدايتم مي‌کني و از کوري و نابينايي نجاتم مي‌دهي و گمگشته را باز مي‌گرداني پس بر محمد و خاندان او درود فرست و مرا بيامرز و گمشده ي مرا بازگردان و بر محمد و خاندانش سلام و درود فرست. (95)
مؤمني نيست که براي برادران و خواهران مؤمن يا زنان و مردمان مسلمان چه مرده و چه زنده آنان دعا کند، مگر اين که خداوند به ازاي هر زن و مرد مؤمن براي او تا دامنه قيامت، حسنه‌اي ثبت مي‌کند. (96)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس در غياب برادر مؤمن خويش برايش دعا کند، از کناره‌هاي آسمان ندا مي‌شود:اي فلاني! براي توست مانند آن چه که براي برادرت درخواست کردي و براي توست صدهزار برابر آن. (97)
فعالي، محمد تقي، (1394) سبک زندگي رضوي (8)، مشهد: بنياد فرهنگي هنري امام رضا (ع)، چاپ اول.
روزي در مجلسي که امام رضا (عليه السلام) حاضر بود، مردي را نزد مأمون آوردند. مأمون تصميم داشت سر از تن او جدا کند. پيش از انجام اين کار، نظر امام را درباره اجراي اين حکم پرسيد. حضرت فرمود: خداوند با بخشش به تو عزّت مي‌دهد. مأمون نيز او را بخشيد. (1)
1) بخشش
يک) چيستي
علي بن شعيب خدمت امام رضا (عليه السلام) آمد. امام از او پرسيد: به نظر تو چه کسي از همه بهتر زندگي مي‌کند؟ گفت: شما بهتر از من مي‌دانيد. امام فرمود: کسي که زندگي خوب ديگران در گرو زندگي او باشد. حضرت، پرسش ديگري را بيان کرد: چه کسي از همه بدتر زندگي مي‌کند؟ بازهم پاسخ را از خود امام جويا شد. آن بزرگوار فرمود: هر کس که ديگران از زندگي او بهره‌اي نداشته باشند. امام رضا (عليه السلام) در پايان، سفارش زيبايي فرمود:اي علي! قدر همجواري با نعمت را بدان که نعمت‌ها وحشي و غير قابل اُنس هستند و اگر از گروهي فاصله گرفتند ديگر برنمي گردند.
اي علي! بدترين مردم کسي است که عطا و بخشش نداشته باشد، تنها بخورد و بنده خويش را آزار دهد. (2)
دو) اهميت و جايگاه
الف) بهترين سپاس
امام رضا (عليه السلام) فرمود:بدانيد که شکر و سپاس خداوند را به جا نياورده ايد به چيزي که پس از ايمان به خدا و بعد از اعتراف به حقوق اولياي الهي از آل محمد رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم)، محبوب تر از کمک به برادران ديني در امور دنيايي باشد. (3)
ب) اداي حقّ
امام رضا (عليه السلام) فرمود:دوستي او را در دل جاي دهد، با مالش وي را همراهي کند، او را در برابر ستمکاري ياري رساند، در غيابش حقّ وي را از غنيمت‌ها نگه دارد، بعد از وفاتش به زيارت قبرش برود، ستمي در حقّ او روا ندارد، در حقّ وي خيانت نکند، غيبتش را روا ندارد، با او خوش رفتار باشد و به وي تهمت نزند. هر کس مؤمني را طعام دهد، بهتر از آزاد کردن يک بنده است، هر کس مؤمني را طعام دهد، بهتر از آزاد کردن يک بنده است، هر کس مؤمن تشنه‌اي را سيراب کند، خداوند او را از شراب بهشت سيراب خواهد کرد، هر که مؤمن برهنه‌اي را بپوشاند، خداوند جامگان بهشتي بر تن او خواهد کرد، هر کس براي رضاي خدا به مؤمني قرض دهد، تا زمان پرداخت براي او صدقه محسوب مي‌شود، کسي که در دنيا گره از کار مؤمني باز کند، خداوند، گرفتاري‌هاي آخرتش را برطرف مي‌سازد و هر کس حاجت مؤمني را برآورده کند، بهتر از آن است که روزه دار در مسجدالحرام معتکف شود. (4)
ج) بهترين دارايي و ثروت
امام رضا (عليه السلام) فرمود:بهترين مال و ثروت و ذخيره انسان، صدقه است. (5)
د) مأمور امداد الهي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:روزي پيرزني که به علّت وزش باد از بام بر زمين افتاده بود، نزد سليمان (عليه السلام) آمد و از باد شکايت کرد. سليمان (عليه السلام) باد را احضار کرد و به او گفت: چرا اين بلا را بر سر اين پيرزن آوردي؟ باد پاسخ داد: خداوند به من امر کرد تا يک کشتي که در شرف غرق شدن بود، نجات دهم. من براي اجراي فرمان خدا به راه افتادم و از کنار اين پيرزن گذشتم و او بر اثر وزش من، نقش بر زمين شد و دستش شکست. (6)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
به راستي براي خداوند در زمين، بندگاني است که براي خواسته‌هاي ساير بندگان تلاش مي‌کنند. (7)
هـ) سيره امام رضا (عليه السلام)
ابراهيم بن عباس درباره امام رضا (عليه السلام) مي‌گويد: هيچ گاه با کلامشان به کسي جفا يا درشتي نمي کردند، کسي از آن حضرت حاجتي نخواست که مقدورشان باشد و آن را رد کنند، بسيار پنهاني صدقه مي‌دادند و فراوان احسان مي‌کردند. (8)فضل بن سهل مي‌گويد: حضرت رضا (عليه السلام) در خراسان، تمام اموالش را ميان فقرا تقسيم نمود. به آن حضرت گفتم: اين کار موجب زيان است. امام فرمود:
نه؛ موجب سود است، هرگز نبايد کاري را که موجب اجر و پاداش مي‌شود، زيان به حساب آوري. (9)
سه) شرايط بخشش
الف) بدون منّت
گروهي از مسيحيان، خدمت امام رضا (عليه السلام) آمدند و پس از اعتراف به امامت و پيشوايي آن حضرت، گفتند: در ميان ما افراد ثروتمندي وجود دارند. آيا مي‌توانيم زکات اموال خود را از باب صله و اين که در حقّ نيازمندان، چيزي را انجام داده ايم به آنها بدهيم؟ پرسش گر مي‌گويد: حضرت از شنيدن اين سخن که بوي منّت از آن به مشام مي‌رسيد، بسيار خشمگين شد؛ به گونه‌اي که زمين، زير پاي ما لرزيد و جوابي براي گفتن نداشتيم. سپس آن حضرت به ما گفت:اگر کسي چيزي را به سوي برادرش حمل کند و گمانش اين باشد که اين کار نيکي در حقّ اوست و فضيلتي بر او دارد، خداوند به گونه‌اي او را عذاب خواهد کرد که هيچ کس را اين گونه عذاب نکرده است. پس آن شخص از رحمت خدا بي نصيب خواهد بود.
وقتي رهبر و پيشواي گروه، اين سخنان را از امام رضا (عليه السلام) شنيد، اشک بر صورتش جاري شد و گفت: چگونه اين اتفاق مي‌افتد؟ امام دليل اين عذاب سهمگين را اين گونه بيان فرمود:
آيا نمي داني که خداوند بلندمرتبه، ميان ايشان در جان و مال، تفاوتي قرار نداده است. پس کسي که از روي منّت کاري انجام دهد، به حکم خدا خشنود نيست، قضاي الهي را رد کرده و ديگران را در کار او شريک دانسته است؛ ولي اگر بخشش، آن گونه که سزاوار است انجام شود، خداوند به وسيله او بر فرشتگانش مباهات مي‌کند و بهشت را به وي مي‌بخشد. (10)
ب) در خفا
امام رضا (عليه السلام) فرمود:کسي که نيکي‌ها را مخفي بدارد، هفتاد حسنه به او مي‌دهند. (11)
ج) بدون درخواست
ريان بن صلت از ياران امام رضا (عليه السلام) مي‌گويد: براي خداحافظي نزد امام رضا (عليه السلام) آمدم و با خود گفتم: از او مي‌خواهم که پيراهني از جامه‌هاي مبارک خود را به من دهد تا آن را پس از مرگ، کفن خود سازم و چند درهم از مال خويش را به من عنايت کند تا براي دخترانم انگشتري تهيه کنم و به آنها هديه دهم. گريه و اشک هنگام خداحافظي موجب شد نياز خود را فراموش کنم و درخواستم را براي امام رضا (عليه السلام) بيان نکنم. چون از محضر آن حضرت بيرون رفتم، حضرت مرا صدا زد و فرمود:اي ريان! برگرد. آيا نمي خواهي پيراهني از جامه‌هاي خود به تو دهم که چون مرگ تو دررسد آن را کفن خود کني؟ آيا نمي خواهي چند درهم به تو دهم تا براي دخترانت انگشتري تهيه کني؟ سپس آن بزرگوار، پيراهني از زير بالش بيرون آورد و به من داد و از زير سجاده اش چند درهم در اختيار من قرار داد. آن درهم‌ها را شمردم سي درهم بود. (12)د) گشاده رويي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:خير را نزد گشاده رويان بجوييد؛ زيرا انتظار خوش عملي از گشاده رو بيشتر از انسان ترش رو و مردمان اخمو است. (13)
هـ) مساوي دانستن همه
امام رضا (عليه السلام) به نقل از پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:کارهاي خير را براي کساني که اهليت آن را داشته باشند يا نداشته باشند انجام دهيد؛ چرا که اگر آن شخص، اهليت آن خير را نداشته باشد، تو اهليت انجام خير را داري. (14)
امام رضا (عليه السلام) به نقل از پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
رأس عقل بعد از ايمان به خدا دوستي کردن به مردم و نيکويي کردن به هر نيکوکار و بدکار است. (15)
از امام رضا (عليه السلام) سؤال شد آيا در پرداخت کفّاره ميان کوچک و بزرگ و يا زن و مرد تفاوت است؟ حضرت در پاسخ مي‌فرمايد:
همه آنها يکسانند. (16)
و) اسراف در بخشش؛ جايز يا غير جايز
رويکرد نخست: عدم جواز
امام رضا (عليه السلام) فرمود:به برادرانت چيزي نبخش که ضررش براي تو بيشتر از نفعش براي ايشان است. (17)
رويکرد دوم: جواز
درباره امام رضا (عليه السلام) روايت شده که آن حضرت در روز عرفه، تمام اموال خودشان را ميان نيازمندان خراسان تقسيم کردند. فضل بن سهل گفت: اين کار موجب زيان است. آن بزرگوار فرمود:نه؛ موجب سود است. هرگز نبايد کاري را که موجب اجر و پاداش مي‌شود، زيان به حساب آوري. (18)
ز) شما برويد
زماني که امام رضا (عليه السلام) بر سر سفره غذا مي‌نشست، سيني بزرگي کنار ايشان مي‌گذاشتند. آن بزرگوار از بهترين خوراکي‌هايي که در مقابلشان بود، سهمي بر مي‌داشت و در سيني مي‌گذاشت و مي‌فرمود: براي نيازمندان ببريد. حضرت در اين هنگام، اين آيه را زمزمه مي‌کرد: «از گردنه نجات بالا نرفته اند و چه داني که گردنه نجات کدام است؟ آزاد کردن بنده‌ها يا خوراک پختن در روز سختي براي يتيم خويشاوندي يا مسکين خاک نشيني» و سپس مي‌فرمود:خداوند عزوجل مي‌دانست که هر کسي، توان آزاد کردن بنده را ندارد تا از گردنه نجات به سوي بهشت روان شود [بنابراين اطعام يتيمان و خاک نشينان را در رديف آزاد کردن بردگان برشمرد]. (19)
چهار) جلوه‌هاي بخشش
الف) بخشش رفتاري
اول) نفع رساني و خدمت به مردم
امام رضا (عليه السلام) فرمود:چند حقّ بر صاحبان نعمت، واجب است: پرداخت زکات مال، همراهي و کمک به برادران، برقراري پيوند با نزديکان، وسعت بخشيدن به زن و فرزند و انجام ساير حقوق. (20)
روزي آن حضرت وارد حمام شد. مردي از ايشان خواست تا او را در شستن، ياري دهد و دستي بر بدنش بکشد. مرد بعد از اندکي امام را شناخت و شروع به عذرخواهي کرد. برخورد امام در اين لحظه بسيار زياد است. امام با سخنان خود، دل وي را آرام کرد و همچنين او را در شستن ياري کرد و دستي بر بدنش کشيد. (21)
موسي بن يسار مي‌گويد: در خدمت امام رضا (عليه السلام) وارد کوچه‌هاي طوس شديم و صداي شيون و گريه شنيديم. وقتي نزديک رسيديم، جنازه‌اي را مشاهده کرديم. چشم امام که به جنازه افتاد، پاي از رکاب اسب خارج کرد و پياده شد. سپس به طرف جنازه رفت و آن را بلند کرد و فرمود:
هر کس در تشييع جنازه يکي از دوستان ما حاضر شود، گناهانش مانند روزي که از مادر متولد شده مي‌ريزد و گناهي برايش نمي ماند. (22)
دوم) توجه به همسايگان
امام رضا (عليه السلام) روايت زيبايي را از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل مي‌کنند که آخرين فرستاده الهي درباره همسايه، اين گونه به امام علي (عليه السلام) سفارش مي‌کند:اي علي (عليه السلام)! وقتي غذايي طبخ مي‌کني آب خورشت آن را بيشتر کن؛ چرا که آب خورشت هم جزئي از گوشت است و براي همسايگان بهتر است که اگر از گوشت به آنها نرسد، آبِ گوشت آن نصيبشان شود. (23)
سوم) شکر عملي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:هيچ سوره‌اي مانند سوره حمد مشتمل بر تمام خير و حکمت نيست، بنده با عبارت «الحمدلله» شکرِ توفيق يافتنش را بر کار خير به جا مي‌آورد. (24)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خوشا به حال کسي که با قلبش به سپاسگزاري نعمت‌ها مشغول باشد. (25)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بدانيد که شکر خداوند را به جا نياورده ايد، به چيزي بعد از ايمان به خدا و اعتراف به حقوق اولياي الهي از آل رسول (عليه السلام) که نزد خدا دوست داشتني تر از کمک به برادران ديني در امور دنيايي آنها باشد؛ چرا که اين همراهي، راهي براي رسيدن به بهشت پروردگار است و کسي که اين کار را انجام دهد، از بندگان ويژه خدا به حساب خواهد آمد. (26)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مردي از بني اسرائيل در خواب ديد که مردي به وي گفت: نيمي از عمرت را در وسعت و رفاه به سر خواهي برد. پس هر کدام را مي‌خواهي انتخاب کن. او درجواب گفت: من شريکي دارم که بايد با وي مشورت کنم. صبحگاهان مرد به همسرش گفت: من چنين خوابي ديده ام. کدام نيمه را انتخاب مي‌کني؟ زن گفت: نصف اول را انتخاب کن. مرد اين کار را کرد و دنيا به آنها روي آورد. ايشان در مقابل اين نعمت‌ها اين گونه رفتار کردند که هرگاه نعمتي به آنان مي‌رسيد، همسرش مي‌گفت: همسايه ما نيازمند است، به او چيزي بده، خويشاوندت محتاجند به ايشان کمک کن. آنها کار را به اين شيوه ادامه دادند و به همسايگان و خويشاوندان خود مي‌رسيدند. مدتي گذشت بار ديگر آن مرد به خواب او آمد و گفت: نصف عمرت گذشت، اکنون چه مي‌گويي؟ مرد پاسخ قبلي را تکرار کرد و گفت: بايد با شريک خودم مشورت کنم. صبح هنگام، ماجرا را براي همسرش بيان کرد. زن گفت: ما به نعمت رسيديم و شکرگزاري کرديم. خداوند هم روزي ما را مي‌رساند.او هم جريان را به آن مرد در خواب گفت. مرد در پاسخ گفت: تمام عمر در رفاه خواهي بود. (27)
چهارم) ارتباط با خويشان
امام رضا (عليه السلام) فرمود:با خويشاوندانت رفت و آمد کن هر چند با شربتي از آب باشد و بهترين پيوند با نزديکانت آن است که آنها را آزار ندهي. (28)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
گاه مي‌شود که از عمر انسان سه سال باقي مانده باشد و چون صله رحم کند، عمر سه ساله او سي سال شود. خداوند آن چه خواهد تواند کرد. (29)
پنجم) آشتي دادن
امام رضا (عليه السلام) فرمود:بهترين کار پس از برپا داشتن واجبات اصلاح و آشتي دادن ميان مردم مي‌باشد. (30)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
آشتي ميان دو نفر، برتر از يک سال نماز و روزه است. (31)
ششم) مهمان نوازي
مهماني براي حضرت رضا (عليه السلام) وارد شد آن جناب با او نشسته بود و صحبت مي‌کردند شب بود چراغ کم نور شد مهمان دست دراز کرد تا درستش کند ولي حضرت رضا (عليه السلام) مانع شد و خود مشغول اصلاح چراغ گرديد تا درست شد آنگاه فرمود:ما خانواده‌اي هستيم که مهمان خود را به خدمت نمي گماريم. (33)
هفتم) سفره داري
امام رضا (عليه السلام) فرمود:هر کس که آزاد کردن بنده برايش ميسّر نيست، پس با اطعام يتيم و مسکين از جانب او صدقه بدهد. (34)
شخصي خدمت علي بن موسي الرضا (عليه السلام) آمد و گفت: من فرزندي با بيماري‌هاي زياد دارم. حضرت براي درمان فرزندش اين گونه فرمود:
به صورت مستمر، مشتي طعام صدقه بده؛ چرا که خداوند فرمود: پس چرا به مجاهده و کارهاي دشوار اقدام نکرد؟ (35)
ب) انفاق قلبي
اول) عفو و گذشت
روزي در حضور امام رضا (عليه السلام) فردي را نزد مأمون آوردند. مأمون تصميم داشت وي را بکشد. پيش از صدور فرمان اعدام، از امام رضا (عليه السلام) پرسيد: نظر شما چيست؟ حضرت اين گونه جواب مأمون را داد:من مي‌گويم خداوند با بخشش به تو عزّت مي‌دهد. (36)
دوم) مدارا
امام رضا (عليه السلام) فرمود:مؤمن، مؤمن حقيقي نباشد مگر زماني که سه خصلت و روش در او بوده باشد: روشي از پروردگارش و روشي از پيغمبرش و روشي از ولي و امامش، اما روش پروردگارش، نگهداري راز خود است، ... و امّا روش پيغمبرش، خوشرفتاري با مردم است... و اما روش امامش صبر کردن در زمان تنگدستي و پريشان حالي است. (37)
از امام رضا (عليه السلام) درباره ماهيت عقل سؤال شد: حضرت در پاسخ، سه چيز را نشان عقل بيان فرمود:
تحمّل غصه، مسامحه با دشمنان و مدارا با دوستان. (38)
سوم) رشک نبردن
امام رضا (عليه السلام) فرمود:براي بخيل، راحتي و براي حسود، لذّتي وجود ندارد. (39)
چهارم) تغافل
امام رضا (عليه السلام) فرمود:از برملا کردن عيب‌هاي ديگران پرهيز کن. (40)
پنجم) حيا
امام رضا (عليه السلام) فرمود:حيا از ايمان است. (41)
ششم) بردباري
امام رضا (عليه السلام) به نقل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:مکارم اخلاق را از دست ندهيد؛ زيرا خداوند مرا براي مکارم اخلاق فرستاد، از مکارم اخلاق آن است کسي که به او ظلم کرده از وي درگذرد، هر کس او را محروم نموده او را از خود طرد نکند، کسي که با او قطع رابطه کرده با او مراوده کند و ديدن کساني برود که از او ديدن نمي کنند. (42)
ج) انفاق مالي
اول) قرض دادن
امام رضا (عليه السلام) فرمود:خداوند، ربا را حرام کرد؛ چون با آن معروف از بين مي‌رفت و اموال، تلف مي‌شد و مردم به کسب ثروت ناروا ترغيب مي‌شدند؛ اما به جاي آن، قرض را امر به معروف اعلام کرد. (43)
دوم) مهلت دادن به بدهکار
از امام رضا (عليه السلام) درباره اين آيه سؤال شد که منظور از منتظر ماندن و مهلت دادني که خدا در قرآن گفته چيست؟ تا چه زماني بايد به تنگدست مهلت داد؟ يعني فردي که مال ديگري را گرفته و خرج خانواده خود کرده است و نه غلّه‌اي دارد که در انتظار رسيدن آن باشد و نه طلبي که زمان پرداخت آن برسد و نه مالي در دست مسافري که منتظر آمدنش باشد، تا چه زماني بايد منتظر بود؟ امام رضا (عليه السلام) فرمود:آري، بايد آن قدر منتظر بماند تا خبر او به امام برسد، و دَين او را از سهمي که بدهکاران (در بيت المال) دارند بدهد، به شرط آن که آن شخص، مال را در راه معصيت، صرف نکرده باشد. (44)
د) بخشش زباني
اول) حفظ زبان
امام رضا (عليه السلام) فرمود:زبانت را نگهدار تا عزيز باشي و شيطان بر تو چيره نشود که در اين صورت، تو را خوار کند. (45)
ابراهيم بن عباس مي‌گويد که من هرگز حضرت ابي الحسن الرضا (عليه السلام) را نديدم که در تکلم کردن به کسي ستم کند و بد بگويد و نديدم سخن کسي را قطع کند بلکه صبر مي‌کند تا او از سخن گفتن فارغ مي‌شد بعد از آن تکلّم مي‌فرمود... و هرگز نديدم که يکي از غلامان و مملوک‌هاي خود را دشنام دهد. (46)
دوم) سلام زيبا
امام رضا (عليه السلام) در مسير حرکت به خراسان وارد بصره شد. در اين شهر، مجلسي با حضور امام آماده شد که در آن رهبران و پيروان بسياري از اديان و مذاهب نيز حضور داشتند. وقتي همه در مجلس حاضر شدند، منبري براي آن حضرت گذاشتند. امام بر فراز منبر رفت و به حاضران فرمود: السَّلَامُ عَلَيکُم وَ رَحمَ^ُ اللهِ وَ بَرَکَاتُهُ. سپس اين پرسش را بيان کرد: آيا مي‌دانيد چرا من سخنم را با سلام آغاز کردم؟ پاسخ دادند: خير. امام فرمود:براي اين که به شما آرامش بدهم. (47)
سوم) راستي
امام رضا (عليه السلام) به نقل از پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:به زيادي نماز، روزه، حج، احسان و شب زنده داري آنان نگاه نکنيد؛ بلکه راست گويي و امانت داري آنان را ببينيد. (48)
چهارم) ذکر و ثناي الهي
آدمي در حال ذکر و ثنا همنشين خدا مي‌شود و به اوج نزديکي با خدا دست مي‌يابد. امام رضا (عليه السلام) از رسول گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل مي‌کنند:موسي (عليه السلام) در حال مناجات با پروردگار اينگونه خطاب کرد:اي پروردگار من! آيا از من دوري تا تو را ندا کنم و يا نزديکي که با تو نجوا کنم؟ خداوند وحي فرمود: من همنشين کسي هستم که مرا ياد کند. (49)
پنج) پيامدها
الف) سلامتي و عافيت
شخصي خدمت امام رضا (عليه السلام) آمد و گفت: فرزندي دارم که به شدت بيمار است. حضرت اين نسخه را براي او تجويز کرد:به صورت مستمر، مقداري طعام، صدقه بده. (50)
شخصي خدمت امام رضا (عليه السلام) آمد و درباره مشکل بزرگي، راهنمايي خواست. او گفت: دو کودک از من از دنيا رفته اند و اکنون يک کودک برايم باقي مانده است. حضرت فرمود: از طرف او صدقه بدهيد. هنگامي که خواست برخيزد، حضرت فرمود:
کودک را امر کن تا با دست خود صدقه بدهد، اگر چه کم باشد. هر چيزي که براي رضاي خداوند داده شود اگر چه کم باشد، نزد خداوند بزرگ است. (51)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
ساليان پياپي در بني اسرائيل قحطي و خشکسالي شديد حاکم شد؛ به گونه‌اي که مردم، محتاج لقمه‌اي نان شدند. روزي زني لقمه‌اي از ناني که ذخيره کرده بود، برداشت تا بخورد که ناگاه نيازمندي ندا داد:اي کنيز خدا! گرسنه ام. زن در حالت دودلي و پريشاني قرار گرفت که آيا لقمه را فروبرد تا آتش گرسنگي خود را فرونشاند يا با بخشش، گرسنگي سائل را چاره کند. زن، لقمه را تقديم نيازمند کرد. روزي زن بخشنده همراه فرزندش براي جمع آوري هيزم به صحرا رفته بود. مادر در پي هيزم و فرزند، مشغول بازي بود که ناگهان گرگي به کودک حمله کرد و او را به دهان گرفت. مادر فرياد زنان، به دنبال گرگ مي‌دويد. خداوند جبرئل را مأمور کرد تا کودک را از دهان گرگ بيرون آورد و به آغوش مادر برساند. اين بار جبرئيل به مادر، اين گوه خطاب کرد:اي کنيز خدا! آيا راضي شدي؟ لقمه‌اي در مقابل لقمه‌اي بود. (52)
ب) آرامش و شادي
روزي مردي بر امام رضا (عليه السلام) وارد شد و ايشان را شادمان يافت. پرسيد: چرا شما را خوشحال مي‌بينم؟ امام فرمود:روزي که سزاوار است انسان، بيشترين شادي‌ها را داشته باشد، روزي است که خداوند، صدقه را نصيب انسان کند و روزي است که آدمي بتواند ديگران را خوشحال کند و روزي است که آدمي توفيق يابد خانواده‌هاي فقرا را مسرور کند. به اين دليل، شاد و خوشحالم. (53)
ج) پاکي درون
امام رضا (عليه السلام) فرمود:کسي که هنگام بازگشايي روزه اش بر نيازمندي احسان کند و صدقه‌اي به او دهد، خداودن، گناهانش را مي‌بخشد و ثوابِ آزاد کردن بنده‌اي از فرزندان اسماعيل در نامه اعمالش ثبت مي‌شود. (54)
د) بهشت و نعمت‌هاي اخروي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:کسي که در ماه رمضان، مؤمني را ياري رساند، خداوند او را بر عبور از صراط ياري مي‌رساند، در روزي که قدم‌ها به لرزه مي‌افتد. (55)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بهترين چيزي که دوستان و ياران داناي ما براي روز تهيدستي و بينوايي خويش مي‌فرستند: فريادرسي آنها از بينوايان و نيازمندان دوستدار خاندان پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) است. کسي که چنين نيازمندي را ياري رساند و او را از چنگال دشمنان ما نجات دهد، در حالي از قبر برمي خيزد که فرشتگان از کنار مزارش تا دروازه‌هاي بهشت صف کشيده اند و او را بر بال‌هاي خود حمل مي‌کنند. در اين حال سخن فرشتگان الهي اين است: آفرين! خوشا به حالت!اي دور کننده سگ‌ها از نيکان!اي غيرت مند در راه امامان پاک! (56)
هـ) دفع بلا و رفع گرفتاري
امام رضا (عليه السلام) فرمود:در ميان بني اسرائيل، مردي بود که پسري داشت و محبّت زيادي از فرزند در دلش خانه کرده بود. شبي در خواب به وي گفته شد: امشب پسرت مي‌ميرد! در آن شب که به سختي بر پدر گذشت، منتظر مرگ پسر بود، صبحگاهان فرزند خود را صحيح و سالم يافت. با تعجب گفت: پسرم! آيا ديشب کار خيري انجام داده اي؟ پسر پاسخ داد: نه، جز اين که نيازمندي در زد. اهل خانه، طعامي براي من کنار گذاشته بودند و من غذايم را به آن سائل دادم. پدر گفت: با اين احسان، بلا از تو دور شد. (57)
و) استجابت دعا
امام رضا (عليه السلام) فرمود:در صدقه دادن شتاب کنيد؛ زيرا کسي که اهتمام به صدقه دادن داشته باشد، دعايش خطا نکند. (58)
2) دعا و نيايش
يک) جايگاه دعا
امام رضا (عليه السلام) فرمود:دعاي هيچ کس را کوچک نشماريد؛ چرا که دعاي يهودي و نصراني در حقّ شما مستجاب مي‌شود؛ در حالي [که ممکن است] دعاهاي خودتان مستجاب نشود. (59)
الف) ستون دين
امام رضا (عليه السلام) فرمود:دعا ستون دين است. (60)
ب) سلاح مؤمن
امام رضا (عليه السلام) دعا را به سلاح تشبيه فرموده، آن را براي دو گروه به کار برده است: گروه اول، پيامبران راستين خدايند که دعا، اسلحه و ابزار دفاع آنان است. آن بزرگوار به ياران خود فرمود: بر شما باد سلاح انبيا! به آن حضرت گفته شد: سلاح انبيا چيست؟ حضرت در پاسخ فرمود:دعا. (61)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
دعا اسلحه مؤمن است. (62)
دو) آداب دعا
الف) دعا کننده
اول) آراستگي درون
ايمان و باور درست
ابي نصير مي‌گويد: سالياني حاجتي داشتم که برآورده نمي شد؛ به گونه‌اي که دلم را ترديد فراگرفت. مطلب را براي امام رضا (عليه السلام) بيان کردم. حضرت پس از سفارش‌هايي به من فرمود: اگر من به تو چيزي گفتم، به گفته من اعتماد داري؟ عرض کردم: فدايت شوم! اگر به گفته شما اعتماد نکنم، به سخن چه کسي اعتماد کنم؛ در حالي که شما حجّت خداوند بر مردم هستي؟ حضرت فرمود:پس اعتمادت به خدا و وعده‌هاي خدا بيشتر باشد؛ زيرا خداوند به تو وعده اجابت داده است. آيا خدا نفرمود: و هرگاه بندگانم درباره من سؤال کردند [بگو] پس همانا من نزديکم و اجابت کنم دعاي آن که مرا خواند (63) و فرمود: از رحمت خدا نوميد نباشيد. (64) (65)
اخلاص
امام رضا (عليه السلام) به محمدبن عرفه فرمود:واي بر تو،اي پسر عرفه! کارها را بدون ريا انجام دهيد و بدانيد که هر کس براي غير خداوند کار کند او را به همان شخص وامي گذارد و هر کس کاري کند خدا آن را به وي برمي گرداند؛ چه خير باشد و چه شر! (66)
گمان نيکو به خدا
امام رضا (عليه السلام) فرمود:نيکوترين گمان را به خدا داشته باشيد؛ زيرا خداوند بلندمرتبه مي‌فرمايد: من نزد گمان بندگان مؤمن قرار دارم. پس اگر گمانشان به من خير باشد، نتيجه، خير است و اگر شر باشد، نتيجه هم شر خواهد بود. (67)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
به خدا خوش گمان باشيد؛ چرا که جدم امام صادق (عليه السلام) مي‌فرمود: کسي که به خدا نيک انديش باشد، خدا نزد گمان به خودش قرار دارد. (68)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
دعاي هيچ کس را کوچ نشماريد؛ چه بسا دعاي يهودي و مسيحي درباره شما به اجابت برسد؛ در حالي که در حقّ خودشان به اجابت نرسد. (69)
دوم) آراستگي ظاهر
امام رضا (عليه السلام) فرمود:هرگاه حاجت مهمي از خدا داشتي، غسل کن. (70)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هرگاه حاجت مهمي از خدا داشتي... لباس زيبا بپوش... . (70)
عطر زدن
امام رضا (عليه السلام) فرمود:هرگاه حاجت مهمي از خدا داشتي... بوي خوش و عطر استفاده کن. پس زير آسمان برو و دو رکعت نماز بخوان. (72)
ب) حالت دعا
اول) با وضو
امام رضا (عليه السلام) فرمود:همانا خداوند امر به وضو کرده تا وقتي انسان در پيشگاه او براي مناجات قرار مي‌گيرد، پاکيزه و مطيع دستورهاي او باشد. وضو، پليدي ها، نجاست ها، سستي و چرت را از بين مي‌برد و قلب را براي نماز و حضور نزد حق تعالي پاک مي‌کند. (73)
دوم) شروع با بسم الله
در سيره امام رضا (عليه السلام) آمده است که هرگاه تصميم داشتند نيازهاي خود را يادداشت کنند ابتدا «بسم الله الرحمن الرحيم» را مي‌نوشتند سپس مطالبي را يادداشت مي‌فرمودند که به آن نياز داشتند. (74)سوم) بالا بردن دو دست
شخصي به نام ابوقرّه از امام رضا (عليه السلام) پرسيد: چرا هنگام دعا دست‌ها را به سمت آسمان بالا مي‌بريد؛ در حالي که خودتان مي‌گوييد: خداوند در همه جا حاضر و پيداست؟ حضرت چنين پاسخ داد:خداوند از بندگان به شکل‌هاي مختلف عبادت خواسته و پناهگاهي قرار داده که به آن جا پناه برند و پرستشگاه‌هايي قرار داده و از آنها عبادت لفظي و عملي و توجه خواسته است. دستور داده هنگام نماز به جانب کعبه رو کنند و حج عمره را در آن جا به جا آورند و امر کرده هنگام دعا و درخواست و زاري، دست‌ها را به سوي آسمان بلند کنند، که اين خود نشانه کوچکي و علامت بندگي و اظهار خواري نزد اوست. (75)
چهارم) در همه حال
امام رضا (عليه السلام) فرمود:سزاوار است مؤمن دعايش در آسايش همانند دعايش در گرفتاري‌ها باشد. (76)
ج) زمان دعا
اول) بعد از نماز
امام رضا (عليه السلام) فرمود:در هنگام نماز، دست هايتان را به دعا بالا ببريد. همانا آن زمان، بهترين ساعات است، خداوند بلندمرتبه در آن هنگام با ديده رحمت به بندگان خود مي‌نگرد، هنگامي که مناجات مي‌کنند، آن را اجابت مي‌کند و نداي آنها را لبيک مي‌گويد و دعايشان را مستجاب مي‌سازد. (77)
دوم) هنگام شنيدن اذان
امام رضا (عليه السلام) فرمود:اذان، يادآوري براي فراموشکاران و بيداري براي عاقلان است. (78)
يکي از ياران امام رضا (عليه السلام) مي‌گويد: از آن حضرت شنيدم هر کس اين دعا را هنگام اذان صبح و اذان مغرب بخواند، هنگام مرگ با توبه از دنيا رفته است. (79) آن دعا اين است:
اللهُمَّ إِنِّي أَسأَلُکَ بِإقبَالِ نَهَارِکَ وَ إِدبَارِ لَيلِکَ وَ حُضُورِ صَلَوَاتِکَ وَ أَصوَاتِ دُعَاتِکَ أَن تَتُوبَ عَلَيَّ إِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ؛ خداوندا! تو را به روي آوردن روزت و پشت کردن شبت مي‌خوانم و به رسيدن هنگام نمازت و صداهاي دعايت که بر محمد و خاندان او صلوات فرست و از گناهان من درگذر که همانا توبه پذير و رحيمي. (80)
سوم) عيدها و مناسبت ها
امام رضا (عليه السلام) فرمود:نيمه شعبان، شبي است که در آن خداوند، اسيران آتش دوزخ را آزاد مي‌گرداند و گناهان را مي‌آمرزد. در آن شب، بسيار ذکر و دعا کنيد؛ زيرا پدرم مي‌فرمود: دعا در آن شب، مستجاب است. (81)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
جدّم علي (عليه السلام) سه شب را تا صبح نمي خوابيد: شب بيست و سوم رمضان، شب عيد فطر و نيمه شعبان. (82)
د) مکان دعا
اول) مکّه
امام رضا (عليه السلام) فرمود:هيچ کس در اين کوه ها (مکه) نايستاد و (دعا نکرد)؛ مگر اين که مستجاب شد. (82)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر کسي وضو بگيرد و حجر الاسود را لمس کند. سپس دو رکعت نماز در کنار مقام ابراهيم (عليه السلام) به جا آورد و پس از آن در کنار خانه خدا دست هايش را به دعا بردارد و از خدا چيزي کند، جز اين نيست که خداوند، خواسته اش را اجابت مي‌کند. (84)
دوم) در جوار قبر اولياي الهي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:هر امامي عهدي بر گردن دوست داران و شيعيانش دارد و همانا از راه‌هاي تمام کردن اين عهد زيارت قبور آنان است. پس کسي که با رغبت، قبر آنان را زيارت کند و اين را تصديق کند، امامان شفيع او در روز قيامت خواهند بود. (85)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس براي زيارت من سفر کند، دعايش مستجاب و گناهانش آمرزيده و بخشيده خواهد شد. (86)
هـ) محتواي دعا
بخشي از آداب دعا مربوط به محتواي آن است. امام رضا (عليه السلام) فرمود:امام سجاد (عليه السلام) مردي را ديد که در حال طواف دور خانه خدا اين گونه نجوا مي‌کند: خدايا! از تو صبر درخواست مي‌کنم. زينت عبادت کنندگان بر شانه آن مرد زد و فرمود: آيا بلا و گرفتاري درخواست مي‌کني؟ پس اين دعا را آموزش داد: خدايا! از تو درخواست سلامتي و عافيت و توان شکرگزاري بر اين سلامتي را دارم. (87)
سه) آثار دعا
الف) آثار تربيتي دعا
اول) آرامش روحي
علي بن اسباط مي‌گويد به امام رضا (عليه السلام) گفتم: فدايت شوم! نمي دانم براي سفر، راه دريا را پيشه گيرم يا خشکي؛ چرا که راه، بسيار مخاطره آميز و ترسناک است. حضرت براي اين که آرامش پيدا کند دعايي را به او تعليم داد که اگر راه خشکي در پيش گيرد آن را بخواند و براي مسير دريا نيز دعاي ويژه‌اي را بيان فرمود. سپس حضرت درباره آرامش فرمود:آرامش، نسيمي است که از بهشت وزيدن مي‌گيرد و صورتي همانند صورت انسان دارد. (88)
دوم) پايداري و مقاومت
کسي خدمت امام رضا (عليه السلام) رسيد و از حاکم مستبد و دشمنان حسود، گلايه کرد. حضرت فرمود:هر که خواهد بر دشمن نفرين کند بگويد: خداوندا بر او بلايي بفرست که نظير نداشته باشد.اي آنکه از هر چيز دراماني و هيچ چيز از تو بي نياز نيست بر محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) و آل درود فرست و مرا از شرّ او کفايت کن. (89)
سوم) مثبت انديشي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:به خدا خوش گمان باشيد؛ چرا که جدم امام صادق (عليه السلام) فرمود: کسي که به خدا نيک انديش باشد، خدا نزد گمان به خودش قرار دارد. (90)
چهارم) پرهيز از حرام خواري
احمدبن محمدبن ابي نصر مي‌گويد خدمت امام رضا (عليه السلام) رفتم گفتم: قربانت شوم، سالها است که از خداوند حاجتي خواسته ام که به آن نرسيده ام و از دير کرد آن نگرانم. حضرت فرمود:مبادا شيطان در دلت رخنه کند و مأيوست سازد. جدم ابوجعفر باقر (عليه السلام) مي‌گفت: همانا که بنده مؤمن حاجت خود را از خدا مسألت مي‌کند و خداوند اجابت او را به تأخير مي‌افکند تا هر چه بيشتر ناله او را بشنود. بخدا سوگند آن نعمتي که مؤمنين از زندگاني دنيا خواهان مي‌شوند و خداوند آن نعمت را به آنان مي‌بخشد ولي براي آخرت آنان ذخيره مي‌کند، بهتر از آن نعمتي است که مسألت مي‌کنند و در دنيا به آن مي‌رسند. آخر مگر اين دنيا چه ارزشي دارد؟ همانا جدم ابوجعفر باقر (عليه السلام) مي‌گفت: شايسته چنان است که مؤمن در روزهاي خوشي و خرمي زندگي چنان مخلصانه به درگاه خدا نياز برد که در روزهاي تنگي و سختي نياز مي‌برد. نه اين که چون عطاي خود را دريافت کند خدا را فراموش کند. بنابراين، از نياز به درگاه حق ملال مگير که راز و نياز با حق، ارج و مقام والايي دارد. بر تو باد به تحمل مشکلات و تحصيل روزي حلال و صله رحم. مبادا که مردم را از خود براني. ما خانداني هستيم که هر کس از مراوده ما پا بکشد ما به سويش مي‌رويم. هر کس با ما بدي کند ما با او نيکي مي‌کنيم و با اين کارها بخدا سوگند که هميشه فرجام نيکي ديده ايم. آدمي زاده به هر نعمتي که دست يابد، خواهان نعمت‌هاي ديگر مي‌شود ونعمتي که در اختيار دارد، کوچک و بي مقدار مي‌بيند و هيچ گاه سيري نخواهد داشت. هرگاه نعمت دنيا بر کسي فراوان شود، در معرض خطر قرار مي‌گيرد از آن رو که حقوق شرعي فقط به اموال اغنيا تعلق مي‌گيرد و چه بسا در اثر مفتون شدن به زخارف دنيا، از اداي حقوق شرعي کوتاهي کند. ابوالحسن الرضا (عليه السلام) گفت: از تو سؤالي دارم. اگر من به تو قول بدهم که نعمتي به تو خواهم بخشيد، آيا به قول من اطمينان مي‌کني؟ من گفتم: جانم به فدايت باد. اگر به قول شما اعتماد و اطمينان نکنم به قول چه کسي اطمينان واعتماد کنم با آن که تو حجت خدايي. ابوالحسن الرضا (عليه السلام) گفت: پس به وعده خدا بيشتر اعتماد و اطمينان کن که وعده ي اجابت داده است. آيا اين خدا نيست که در قرآن مجيد مي‌گويد: و هرگاه که بندگانم از موقعيت من جويا شوند، بگو که من به آنان نزديکم و به فرياد آنان پاسخ مي‌دهم. و نيز مي‌گويد: از رحمت خدا نوميد مشويد. و گفته است: ... و خداوند نويد مغفرت و نعمت مي‌دهد. پس اعتمادت به خداوند بيش از من و ديگران باشد و جز انديشه نيک در دل مپرور که شما شيعيان در پوششي از مغفرت و آمرزش حق قرار داريد. (91)
پنجم) دست يافتن به خواسته ها
امام رضا (عليه السلام) فرمود:کسي از مخلوقات من نيست که به من پناه آورد و به من چنگ زند؛ مگر اين که زمين وآسمان را براي رزق و روزي او ضمانت مي‌کنم. پس اگر طلبي کند، به وي عطا مي‌کنم و اگر بخواند، وي را اجابت مي‌کنم و اگر بطلبد، بخشش او را مي‌آمرزم. (92)
حسن بن جهم از امام رضا (عليه السلام) پرسيد: آيا جايز است براي تغيير جنسيت جنين دعا کنيم؟ حضرت فرمود:
خداوند هر چه بخواهد انجام مي‌دهد. (93)
زکريا بن آدم مي‌گويد امام رضا (عليه السلام) به من فرمود:
اين دعا را براي درمان تمام دردها بخوان؛ چرا که به اذن خدا سلامتي اش را به دست مي‌آورد: يَا مُنزِلَ الشِّفَاءِ وَ مُذهِبَ الدَّاءِ أَنزِل عَليَّ مَا بِي مِن دَاءٍ شِفَاءً؛اي کسي که شفا را نازل مي‌کني و دردها را از بين مي‌بري بر من شفاي کاملت را نازل کن. (94)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر چيزي يا حيواني از شما مفقود شد بگو وَ عِندَهُ مَفاتِحُ الغَيبِ ... تا ... في کتاب مُبين. بعد بگو: اللهُمَّ إِنَّکَ تَهدِي مِنَ الضَّلَالَ^ِ وَ تُنجِي مِنَ العَمَي وَ تَرُدُّ الضَّالَّ^َ فَصَلِّ عَلَي مُحمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغفِرلي وَ رُدَّ ضَالَّتي وَ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلِّم؛ خدايا همانا تو از گمراهي هدايتم مي‌کني و از کوري و نابينايي نجاتم مي‌دهي و گمگشته را باز مي‌گرداني پس بر محمد و خاندان او درود فرست و مرا بيامرز و گمشده ي مرا بازگردان و بر محمد و خاندانش سلام و درود فرست. (95)
ب) پاداش اخروي
امام رضا (عليه السلام) فرمود:مؤمني نيست که براي برادران و خواهران مؤمن يا زنان و مردمان مسلمان چه مرده و چه زنده آنان دعا کند، مگر اين که خداوند به ازاي هر زن و مرد مؤمن براي او تا دامنه قيامت، حسنه‌اي ثبت مي‌کند. (96)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس در غياب برادر مؤمن خويش برايش دعا کند، از کناره‌هاي آسمان ندا مي‌شود:اي فلاني! براي توست مانند آن چه که براي برادرت درخواست کردي و براي توست صدهزار برابر آن. (97)
پي‌نوشت‌ها:
1. مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص172.
2. همان، ج 75، ص 341.
3. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 169.
4. مجلسي، بحارالانوار، ج71، ص 233-232.
5. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، 61؛ مجلسي، بحارالانوار، ج93، ص121.
6. عطاردي، مسند امام رضا (عليه السلام)، ج2، ص397.
7. کليني، الکافي، ج2، ص197.
8. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 184.
9. مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص100.
10. نوري، مستدرک الوسائل، ج7، ص135.
11. مجلسي، بحارالانوار، ج67، ص251.
12. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص212.
13. همان، ج2، ص74؛ مجلسي، بحارالانوار، ج73، ص49.
14. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص35.
15. همان.
16. حسيني قزويني، موسوع^ الامام الرضا (عليه السلام)، ج4، ص283.
17. صدوق، الفقيه، ج3، ص168.
18. مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص100.
19. کليني، الکافي، ج4، ص 52.
20. طبرسي، مشکا^ الانوار، ص273.
21. ابن شهر آشوب، مناقب، ج4، ص362؛ مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص99.
22. مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص98.
23. همان، ج63، ص79.
24. صدوق، علل الشرائع، ج1، ص 410؛ صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 107.
25. حلواني، نزه^ الناظر و تنبيه الخاطر، ص128.
26. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 167.
27. طبرسي، مشکا^ الانوار، ص30؛ مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص54.
28. حرّاني، تحف العقول، ص445؛ مجلسي، بحارالانوار، ج75، ص338.
29. کليني، الکافي، ج2، ص150؛ مجلسي، بحارالانوار، ج71، ص108.
30. طوسي، الأمالي، ص522؛ مجلسي، بحارالانوار، ج73، ص43.
31. همان.
32. کليني، الکافي، ج6، ص283؛ مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص102؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج24، ص316.
33. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص69؛ مجلسي، بحارالانوار، ج76، ص255.
34. کليني، الکافي، ج4، ص4.
35. طبرسي، مجمع البيان، ج10، ص751؛ حويزي، نورالثقلين، ج5، ص583.
36. همان، ج49، ص172.
37. کليني، الکافي، ج2، ص 241.
38. همان، ص 283.
39. حرّاني، تحف العقول، ص450؛ مجلسي، بحارالانوار، ج75، ص 345.
40. کليني، الکافي، ج2، ص 488.
41. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص265.
42. طوسي، الأمالي، ص 477؛ مجلسي، بحارالانوار، ج66، ص375؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج12، ص173.
43. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص88.
44. عطاردي، مسند امام رضا (عليه السلام)، ج1، ص 316؛ حکيمي، الحيا^، ج6، ص 659.
45. ديلمي، ارشادالقلوب، ج1، ص 103.
46. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص184؛ مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص90.
47. مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص74.
48. صدوق، الأمالي، ص303.
49. صدوق، التوحيد، ص182؛ صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص127.
50. طبرسي، مجمع البيان، ج5، ص495.
51. کليني، الکافي، ج4، ص 4.
52. صدوق، ثواب الاعمال، ص168؛ مجلسي، بحارالانوار، ج93، ص123؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج9، ص380.
53. تفسير منسوب به امام حسن عسکري (عليه السلام)، ص310.
54. مجلسي، بحارالانوار، ج93، ص318؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج10، ص316.
55. مجلسي، بحارالانوار، ج93، ص341؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج7، ص395.
56. طبرسي، الاحتجاج، ج1، ص 19؛ مجلسي، بحارالانوار، ج2، ص 11.
57. کليني، الکافي، ج4، ص6؛ مجلسي، بحارالانوار، ج78، ص129.
58. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 62.
59. کليني، الکافي، ج4، ص17؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج7، ص 129.
60. کليني، الکافي، ج2، ص 466.
61. همان، ص 468.
62. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 37.
63. بقره/186.
64. زمر/53.
65. کليني، الکافي، ج2، ص 488.
66. همان، ج2، ص294.
67. همان، ج2، ص 72.
68. همان، ج8، ص286.
69. کليني، الکافي، ج4، ص17؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج7، ص 129.
70. مجلسي، بحارالانوار، ج88، ص353؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج6، ص315.
71. همان.
72. مجلسي، بحارالانوار، ج88، ص 353.
73. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 104.
74. مجلسي، بحارالانوار، ج75، ص335.
75. طبرسي، الاحتجاج، ج2، ص 407.
76. کليني، الکافي، ج2، ص 448.
77. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص295؛ مجلسي، بحارالانوار، ج96، ص 356.
78. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 105.
79. همان، ج1، ص 253.
80. همان.
81. همان، ج1، ص 593.
82. مجلسي، بحارالانوار، ج88، ص 15؛ حجازي و ديگران، دررالاخبار، ص 620.
83. عطاردي، اخبار و آثار امام رضا (عليه السلام)، ص 667.
84. نوري، مستدرک الوسائل، ج9، ص383؛ حسيني قزويني، موسوع^ الامام الرضا (عليه السلام)، ج6، ص 545.
85. همان، ص 577.
86. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 255؛ صدوق، الخصال، ج1، ص 144.
87. مجلسي، بحارالانوار، ج92، ص 285.
88. کليني، الکافي، ج3، ص 471.
89. طوسي، مصباح المتهجّد، ص 423، طبرسي، مکارم الاخلاق، ص 333؛ مجلسي، بحارالانوار، ج92، ص222.
90. کليني، الکافي، ج8، ص 286.
91. کليني، الکافي، ج2، ص 488.
92. مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص143.
93. حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج7، ص 142.
94. مجلسي، بحارالانوار، ج92، ص55؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج2، ص 424.
95. طبرسي، مکارم الاخلاق، ص 373؛ مجلسي، بحارالانوار، ج92، ص123؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج8، ص 215.
96. صدوق، ثواب الاعمال، ص 193؛ مجلسي، بحارالانوار، ج90، ص 386؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج7، ص116.
97. کشّي، رجال الکشّي، ص586؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص 44.
فعالي، محمد تقي، (1394) سبک زندگي رضوي (8)، مشهد: بنياد فرهنگي هنري امام رضا (ع)، چاپ اول.
