ويژگي‌هاي شعر کودک

معناي شعر

به دليل ديدگاه‌هاي متفاوتي که هم به‌لحاظ مکاتب فکري و ادبي، و هم به سبب تحولات تاريخي شعر وجود دارد، يافتن تعريفي دقيق، جامع و مانع براي شعر کار دشواري است. گذشتگان، شعر را کلام مخيل، موزون و مقفي تعريف کرده‌اند. اما امروزه شعرهايي باب شده است که مقفي يا موزون نيست. اما آهنگين بودن و خيال‌انگيز بودن از عناصر اصلي شعر است، هر چند که هر کلام خيال‌انگيز و آهنگين ممکن است به معني واقعي شعر نباشد. اشعار خوب با بيان ژرف‌ترين و نيرومندترين عواطف در فشرده‌ترين کلام مشخص مي‌شوند.
زبان شعر فشرده‌تر و تصويري‌تر از زبان نثر است. به همين دليل در شعر غالباً از تشبيه، تمثيل، استعاره و کنايه استفاده مي‌شود. شعر با زيبايي زبان و عمق ادراک و دل‌انگيزي بافت کلام مشخص مي‌شود.

شعر کودک

شعر کودک کلامي است آهنگين که با تکيه بر و جوه صوتي و موسيقيايي کلمات و وزن کلام و بهره‌گيري از عنصر تخيل و بيان مضامين زيبا و ساده به نياز ذوقي کودک و غريزه‌ي بازي او پاسخ مي‌دهد. اين‌که مي‌گوييم شعر کودک سخني است آهنگين به اين معني نيست که لزوماً مبتني بر وزن و قافيه به مفهوم کلاسيک باشد. عنصر ريتم آهنگ را شعرا به شکل‌هاي مختلفي به کار مي‌برند که وزن و قافيه يکي از شکل‌هاي آن است. با اين همه بسياري از شعرهاي خوب کودک در زبان فارسي از قافيه به بهترين وجهي استفاده کرده‌اند. شايد براي اين که با استفاده از وزن و قافيه بهتر مي‌توان به خوش‌آهنگ بودن کلام براي کودکان نزديک شد. خود کودکان در متل‌ها که بر سر زبان دارند به عنصر قافيه جاي مهمي مي‌دهند. به هر حال آهنگين بودن يکي از عناصر اصلي شعر کودک است. در شعر کودک موسيقي نقش مهمي دارد.

وزن در شعر کودک

وزن در شعر کودک اهميت زيادي دارد. شعر نشاط‌انگيز وزن خاصي را مي‌طلبد و شعر غم‌انگيز وزن ديگري را. در شعرهاي خردسالان وزن‌هاي هجايي سهم بيشتري دارد. براي کودکان گروه‌هاي سني بالا از وزن‌هاي عروضي شعر فارسي نيز استفاده مي‌شود.

انواع شعر کودک

شعر کودک را به صورت‌هاي مختلفي مي‌توان دسته‌بندي کرد. پيش از هر چيز دو دسته از اين اشعار را مي‌توان از هم تفکيک کرد. نخست شعر‌هايي که شاعر معيني دارند و شاعر، آن‌ها را به طور مشخص براي کودکان سروده است. دسته‌ي دوم شعرهاي عاميانه است که شاعر معيني ندارند و سينه به سينه از گذشتگان نقل شده تا به ما رسيده است. شعرهايي که به لالايي معروف شده‌اند از اين دسته‌اند، اما شعرهايي که خاص کودکان سروده شده‌اند خود به شعر داستاني، شعر غنايي، شعر حماسي، شعر مهملات (هيچانه) و شعر هزل تقسيم مي‌شوند.
در زير، توضيحات مختصري درباره‌ي برخي از اين موضوع‌هاي شعري آورده شده است، اما يادآوري مي‌کنيم که اين تقسيم‌بندي تنها تقسيم‌بندي مورد قبول نيست و تقسيم‌بندي‌هاي ديگري نيز وجود دارد.

1. لالايي‎ها

لالايي را مي‌توان از زمره اشعار عاميانه دانست. لالايي‌ها اشعاري هستند که مادران براي خواب کردن کودکان خود آن‌ها را کنار گهواره با آهنگ خاصي مي‌خوانند. در واقع لالايي پيش از آن که شعر باشد نغمه و آواز است. هر چند در لالايي مفهوم شعر چندان موردنظر نيست، اما در بسياري از آن‌ها مضامين جالبي پيدا مي‌شود که حکايت از درد دل‌هاي مادر يا آرزوها و اميد‌هاي او براي آينده‌ي فرزندش دارد. در برخي لالايي‌ها حتي روايت‌هايي ديده مي‌شود. جالب است که بيش‌تر لالايي‌هاي دنيا با مکرر کردن سيلاب لا آغاز مي‌شود. مثلاً لالايي‌هاي ايراني غالباً اين‌طور شروع مي‌شود: «لالا...» يا «لالا، لالا لالا لالايي...» در زبان انگليسي نيز کلمه «لالاباي» Lullaby به معناي لالايي است که از فعل لال به معني آرام کردن و ساکت کردن مشتق شده است. لالايي‌ها در ميان کهن‌ترين اقوام و تمدن‌ها وجود داشته است و هنوز هم در ميان بسياري از ملل از جمله قبايل بدوي به شکل‌هاي گوناگون وجود دارد. لالايي‌ها در عين حال سرچشمه‌ي الهام برخي شعر‌هاي معاصر کودک است.

2. شعر داستاني يا روايتي

در شعر روايتي يا داستاني، شاعر داستاني را با استفاده از کلام آهنگين شعر بيان مي‌کند و مي‌کوشد با استفاده از اين نوع سخن داستان را براي کودکان جالب‌تر و گيراتر و پراحساس‌تر سازد. خصايص شعري هم‌چون ضرب آهنگ، موسيقي، حرکت، خيال‌انگيزي و لحن و صوت مي‌تواند به داستان گيرايي بيش‌تري بدهد. شعر داستاني مي‌تواند راجع به هر چيز باشد؛ داستان‌هايي از زندگي انسان يا حيوانات يا توصيف اشياء. داستان منظوم نخودي يکي از اين دسته از اشعار است.

3. شعر حماسي

اين شعر‌ها مانند شعرهاي داستاني هستند، با اين تفاوت که داستان آن‌ها حماسي است. در گذشته، چه در اروپا و چه در ايران (و احتمالاً جاهاي ديگر)، داستان‌ها را غالباً به شعر مي‌سرودند. حماسه‌ها هم از اين جمله‌اند و به عنوان نمونه از حماسه‌هاي ايلياد، اوديسه، شاهنامه‌ي فردوسي، انئيد ويرژيل (شاعر رومي) و رامايانا و مهاباراتا (از حماسه‌هاي هندي) ياد مي‌کنيم. منظومه‌هاي رُلان و ال‌سيد از منظومه سده‌هاي ميانه اروپا نيز گاهي در رديف حماسه جاي داده مي‌شوند.

4. شعر غنايي

به گروهي از اشعار که به‌ويژه با تکيه بر ضرب آهنگ‌هاي موسيقيايي به توصيف طبيعت، جانوران، باد، ستاره‌ها، گل، درخت و بسياري چيزهاي ديگر از اين قبيل مي‌پردازد، گاهي عنوان شعر غنايي داده‌اند. در اين اشعار شاعر مي‌کوشد با استفاده از موسيقي، کلام زيبايي‌هاي زندگي را به کودک بنماياند. گستردگي شعر غنايي به‌همان گستردگي زندگي است. از شاخه‌ي گل باغچه تا رنگين‌کمان آسمان مي‌تواند موضوع شعر غنايي قرار گيرد.
در سال‌هاي اخير کتاب‌هاي زيادي در ايران براي کودکان منتشر شده که مضمون آن توصيف چيزهايي است که دنياي پيرامون کودک را در برگرفته است.
منبع مقاله :
پولادي، کمال؛ (1391)، مروري بر انواع ادبيات کودک و نوجوان، تهران: کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان، چاپ اول.