عهد قدیم، کتاب‌های غیر رسمی

مجموعه‌ی عهد قدیم، یعنی کتاب‌های قانونی و اپوکریفایی، طی چندین قرن، از حدود قرن پنجم قبل از میلاد تا آغاز دوره مسیحی، نوشته شده یا نهایی شده‌اند. در اواخر این دوره تا یکی دو قرن پس از آن کتاب‌های متعدد دیگری نوشته شده است که به لحاظ محتوا یا شخصیت‌هایی که این کتاب‌ها به آنان منسوب‌اند، یا از آنها در این کتاب‌ها نام برده شده است، با مجموعه‌ی عهد قدیم مرتبط‌اند. (1) از آنجا که عنوان اغلب کتاب‌های این مجموعه آنها را به شخصیت‌های بزرگ گذشته منسوب می‌کند و این انتساب نادرست است، این مجموعه «سوداپِیگرافا» (2) یا «مجعول‌العنوان» خوانده می‌شود. (3) در واقع در این دوره معمول بود که نوشته‌ای را به یکی از شخصیت‌های موجه گذشته نسبت می‌دادند و استدلالشان این بود اگر آن شخصیت حضور داشت همین موضع را می‌گرفت یا در حادثه‌ای همین عمل را انجام می‌داد؛ بنابراین، نوشته از زبان او سخن می‌گوید. (4)
برخی برای کتاب‌های این مجموعه پنج ویژگی را برشمرده‌اند که عبارت‌اند از:
1. در هیچ یک از متون رسمی یهودی و مسیحی مانند عهد قدیم، عهد جدید و تلمود مندرج نیستند.
2. با محتوای کتاب‌های عهد قدیم یا شخصیت‌های آنها مرتبط‌اند.
3. اغلب به یکی از شخصیت‌های باستانی مورد احترام کتاب مقدس نسبت داده شده‌اند.
4. در بردارنده‌ی پیامی از طرف خدا هستند که به زمانی که در آن نوشته شده‌اند مربوط‌اند.
5. بین سال‌های 250 ق. ک. تا 200 م. نوشته شده‌اند و اگر بعد از این دوره نوشته شده‌اند دربردارنده‌ی سنت‌های یهودی همین دوره‌اند. (5)
برخی نام‌گذاری این مجموعه به «مجعول‌العنوان» را دقیق نمی‌دانند، چون اولاً همه‌ی کتاب‌های این مجموعه این‌گونه نیستند و ثانیاً خارج از این مجموعه (6) هم کتاب‌هایی با این خصوصیت وجود دارند. (7)
درباره‌ی تعداد کتاب‌هایی که با عنوان «سوداپِیگرافا» قرار می‌گیرند اختلاف وجود دارد. این اختلاف از اختلاف در تعداد کتاب‌های اپوکریفایی به اینجا سرایت کرده است. (8) برخی تعداد این کتاب‌ها را 65 (9) و برخی دیگر 52 دانسته‌اند. (10) گروه نخست عنوان «عهدهای مشایخ دوازده‌گانه» را به تفکیک و گروه دوم یکجا و تحت همین عنوان آورده‌اند. ولی در میان این مجموعه، کتاب‌هایی وجود دارد که برخی از گروه‌ها برای آن‌ها اعتبار قانونی (ثانوی) قائل‌اند و اگر آن‌ها را کنار بگذاریم، و نیز کتاب مشایخ سه‌گانه را هم یک کتاب به حساب ‌آوریم، تعداد کتاب‌های این مجموعه 47 عدد می‌شود. این مجموعه را به لحاظ موضوع و مطالب مندرج در آن‌ها به پنج دسته تقسیم کرده‌اند. (11)

الف) آثار مکاشفه‌ای (12)

این دسته از نوشته‌ها مدعی مکاشفه درباره‌ی مقاصد سری خدا، آخرالزمان و استقرار حکومت خدا بر روی زمین هستند. این مجموعه مشتمل بر نوزده کتاب است. (13)

1. کتاب اول خنوخ (مکاشفه‌ی خنوخ به زبان حبشی)

به گفته تورات، خنوخ (14) فرزند یارد است که با چند واسطه به حضرت آدم می‌رسد. (15) سه کتاب منسوب به این شخصیت در این مجموعه وجود دارد که مهم‌ترین آنها کتاب اول خنوخ است. کامل‌ترین نسخه‌ی این کتاب به زبان حبشی و تنها بخش‌هایی از آن به زبان یونانی در دست است و بخش‌هایی از آن نیز به زبان آرامی در قمران کشف شده است. به همین سبب گاهی این کتاب را «مکاشفه‌ی حبشی خنوخ» می‌خوانند. (16) این کتاب مشتمل بر پنج بخش است: بخش اول دو مطلب را دربردارد، یکی فرشتگانی که در زمین سقوط می‌کنند و به فساد می‌پردازند و دیگری سفرهای رؤیایی خنوخ؛ بخش دوم مشتمل بر حکمت‌ها و مثل‌هایی از خنوخ است؛ در بخش سوم بحثی درباره فلک و نجوم آمده است؛ بخش چهارم به بیان دو رؤیای خنوخ می‌پردازد و در بخش پنجم موعظه‌های اخلاقی خنوخ بیان می‌گردد. (17)
گفته می‌شود این کتاب طی مراحلی نوشته شده و هر بخش آن در دوره‌ای به وجود آمده است. تاریخ نگارش بخش‌های مختلف این کتاب را از قرن سوم تا اول ق. م. دانسته‌اند. (18)

2. کتاب دوم خنوخ (19)

این کتاب یک مکاشفه است که در آن خنوخ را فرشتگان به آسمان‌ها می‌برند و امور زیادی از عالم مادی و غیر مادی را به او نشان می‌دهند. خدا با او سخن می‌گوید و اسرار زیادی را درباره‌ی خلقت موجودات با او در میان می‌گذارد. او در پایان، نقل عروج خود انسان‌ها را موعظه می‌کند و دستورهایی درباره‌ی رعایت پارسایی و اخلاق به آنها می‌دهد.
تنها نسخه‌ی موجود این کتاب به زبان اسلاوی است و به همین دلیل گاهی «مکاشفه‌ی اسلاوی خنوخ» خوانده می‌شود. (20) متن اصلی این کتاب احتمالاً نزدیک به پایان قرن اول م. نوشته شده است. (21) گفته می‌شود این کتاب پس از تخریب معبد دوم در سال 70 م. و آوارگی یهود و تحت تأثیر محنت‌هایی که به آنها وارد شد، نوشته شده است. (22)

3. کتاب سوم خنوخ (مکاشفه‌ی خنوخ به زبان عبری)

این کتاب که یک اثر یهودی و به زبان عبری است، به دست افراد مختلفی نوشته شده و در قرن پنجم یا ششم میلادی به شکل کنونی در آمده، اما بخش‌هایی از آن احتمالاً در قرون اول یا دوم میلادی نوشته شده است. (23) این کتاب نیز تحت تأثیر مصائب یهود پس از تخریب معبد در سال 70 میلادی نگاشته شده است. (24)

4. پیشگویی‌های الهامی

این کتاب، که ترکیبی از نوشته‌های یهودیان اولیه و مسیحیان بعد است، مصائب و بلایای آینده (از جمله تخریب دوم معبد) را پیشگویی می‌کند. (25) تاریخ نگارش این مجموعه از قرن دوم قبل از میلاد تا هفتم میلادی است. (26)

5. رساله‌ی سام (27)

تعیین تاریخ نگارش این کتاب مشکل است، اما ظاهراً در پایان قرن اول ق. م. در اسکندریه تألیف شده است. (28)

6. مجعول حزقیال (29)

این کتاب، که مشتمل بر پیشگویی درباره‌ی مصائب قوم، از جمله تخریب دوم معبد بوده است، (30) ناپدید گشته و تنها نقل‌ها و گزیده‌هایی از آن در نوشته‌های پدر مسیحی قرن چهارمی، اپیفانوس، (31) و تلمود بابلی موجود است. زمان اصل این سند به حدود آغاز دوره‌ی مسیحی برمی‌گردد. (32)

7. مکاشفه‌ی صفنیا (33)

این کتاب، که تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده و یک اثر یهودی است، سفرهای صفنیا به بهشت و دوزخ را توصیف می‌کند. این کتاب اندکی قبل یا بعد از شروع دوره‌ی مسیحی نوشته شده است. (34)

8. کتاب چهارم عزرا

این کتاب یک اثر یهودی است که پس از تخریب دوم معبد نوشته شده است. (35) نام‌گذاری این کتاب به کتاب چهارم، مطابق نسخه‌ی ولگات است که در آن غیر از کتاب قانونی عزرا، دو کتاب دیگر به عزرا منسوب شده است. (36) این کتاب که مشتمل بر یک رؤیاست (37) بعداً به دست مسیحیان دچار تغییراتی شده است. (38)

9. مکاشفه‌ی یونانی عزرا

این مکاشفه، که به زبان یونانی است، رؤیای عزرا درباره‌ی بهشت، دوزخ و دجال را گزارش می‌دهد. این کتاب در شکل کنونی‌اش اثر مسیحی نسبتاً متأخری است و شاید در قرن نهم میلادی گردآوری شده باشد، اما ترکیبی از منابع یهودی و مسیحی است. (39)

1. رؤیای عزرا

این کتاب نیز یک اثر مسیحی است که شباهت آن با دیگر کتاب‌های عزرا، مانند کتاب‌های چهارم و مکاشفه روشن است. تاریخ نگارش آن بین قرن چهارم تا هفتم میلادی بوده است. (40)

11. مسائل عزرا

این کتاب نیز یک اثر مسیحی است که با دیگر کتاب‌های عزرا شباهت دارد و تاریخ نگارش آن مشخص نیست. (41)

12. مکاشفه‌ی عزرا

این کتاب، که با دیگر کتاب‌های عزرا شباهت کمتری دارد و به رساله‌ی سام شبیه است، ویژگی‌های سالی را که با روز یونانی آغاز می‌شود، توصیف می‌کند. این نیز اثری مسیحی است که تعیین تاریخ آن مشکل است، اما یقیناً قبل از قرن نهم نوشته شده است. (42)

13. مکاشفه‌ی شدرک (43)

این کتاب در شکل کنونی‌اش یک اثر مسیحی است که احتمالاً در قرن پنجم میلادی نوشته شده است؛ اما عناصری از قرون اولیه مسیحی را با خود دارد.

14. کتاب دوم باروخ (مکاشفه‌ی باروخ به زبان سریانی)

این کتاب، که شباهت بسیار زیادی با کتاب چهارم عزرا دارد، مکاشفه‌ای درباره‌ی مصیبت‌های تخریب اورشلیم و آخرالزمان و مسائل دیگر است. (44) این مکاشفه که یک اثر یهودی است، در حدود سال 100 م نوشته شده است. (45)

15. کتاب سوم باروخ (مکاشفه‌ی باروخ به زبان یونانی)

این کتاب از مکاشفه‌ای حکایت می‌کند که در آن امور مختلفی وجود دارد، اما بخش عمده‌ی آن به مصائبی که بر شهر اورشلیم در تخریب دوم معبد وارد شده است و علل آن می‌پردازد. (46) این اثر یا از سنت یهودی استفاده کرده یا یک اثر یهودی است که به دست یک مسیحی ویراستاری شده است. تاریخ نگارش اصل یهودی آن به قرن اول یا دوم میلادی برمی‌گردد. (47)

16. مکاشفه‌ی ابراهیم

این مکاشفه، که تنها به زبان اسلاوی باقی مانده است، دو قسمت دارد: در قسمت اول حضرت ابراهیم، که فرزند تارح بت‌ساز است، از خدا هدایت می‌جوید و در قسمت دوم یک قربانی تقدیم خداوند می‌کند و در رؤیایی بر روی بال‌های کبوتری به آسمان صعود می‌کند. (48) دانشمندان، تاریخ نگارش اصل یهودی این کتاب را بین 70 و 150 میلادی دانسته‌اند. (49)

17. مکاشفه‌ی آدم

این کتاب در شکل کنونی‌اش یک کتاب گنوسی است، اما نه گنوسی مسیحی؛ بسیاری از دانشمندان بر آن‌اند که این اثر از سنت‌ها یا منابع یهودی مربوط به قرن اول میلادی گرفته شده است. (50)

18. مکاشفه‌ی ایلیا (51)

این کتاب از سه بخش تشکیل شده است: در بخش اول، الیاس (ایلیا) مردم را نصیحت می‌کند؛ بخش دوم به پیشگویی جنگ بین آشوریان و ایرانیان و سرنوشت آن اختصاص دارد؛ بخش سوم پیشگویی ظهور مسیح و دجال است. (52) این کتاب، ترکیبی از مواد یهودی و مسیحی است و احتمالاً بین سال‌های 150 تا 275 م. نوشته شده است. (53)

19. مکاشفه‌ی دانیال

این کتاب در شکل کنونی‌اش قطعاً در اوایل قرن نهم میلادی نوشته شده است، اما مشتمل بر سنت‌های یهودی است که مربوط به قرون پیشین است. برخی از دانشمندان بر آن‌اند که بخش‌هایی از این کتاب احتمالاً در قرن چهارم نوشته شده است. (54)

ب) وصیت‌ها

دسته‌ی دوم از کتاب‌های غیرقانونی عهد قدیم یا مجعول‌العنوان وصیت‌ها هستند (که البته اغلب مشتمل بر مکاشفه نیز می‌باشند) و شامل شش عنوان هستند که عبارت‌اند از:

1. وصیت‌های مشایخ (55) دوازده‌گانه

دوازده اثر منسوب به دوازده فرزند حضرت یعقوب تحت این عنوان می‌گنجد و برخی در شمارش تعداد کتاب‌های «مجعول‌العنوان»، نام آن‌ها را به تفکیک می‌آورند. این دوازده کتاب حاوی آموزش‌های اخلاقی و اغلب همراه با رؤیا و مکاشفه‌اند. (56) این کتاب در شکل کنونی‌اش یک اثر مسیحی است که تاریخ آن به نیمه دوم قرن دوم میلادی برمی‌گردد؛ (57) اما بیشتر دانشمندان بر آن‌اند که فقرات مسیحی آن الحاقی است و به اصل یهودی کتاب، که تاریخش به قرن دوم یا اول ق. م. برمی‌گردد، افزوده شده است. (58) از قطعه‌هایی از این اثر، که در قمران کشف شده، برمی‌آید که اصل آن آرامی و عبری بوده و به دست مسیحیان به یونانی ترجمه شده است. (59)

2. وصیت ایوب

به گفته‌ی مؤلف این کتاب، ایوب نزدیکان خود را در بستر مرگ نزدیک خویش جمع و آخرین وصیت‌ها را به آنان می‌کند. این کتاب نشان دهنده‌ی صبر و استقامت ایوب در مقابل بلایاست. (60) وصیت ایوب، که یک اثر یهودی است، در ابتدای عصر مسیحیت نوشته شده است. (61)

3. وصیت‌های مشایخ سه‌گانه (ابراهیم، اسحاق و یعقوب)

وصایای سه شیخ، یعنی ابراهیم، اسحاق و یعقوب، در اصل سه کتاب‌اند که به هم ضمیمه شده‌اند. کتاب دوم و سوم دو اثر مسیحی‌اند که به کتاب ابراهیم، که اثر یهودی است، ملحق شده‌اند. (62) این اثر دربردارنده‌ی نکاتی اخلاقی است. (63) دو وصیت اسحاق و یعقوب در قرن دوم یا سوم میلادی به وصیت ابراهیم، که تاریخش احتمالاً به پایان قرن اول یا آغاز قرن دوم میلادی برمی‌گردد، ملحق شده‌اند. (64) گاهی این سه اثر با سه عنوان مجزا آورده می‌شوند.

4. وصیت موسی

این کتاب، که گاهی به نام‌های «صعود موسی» و «کتاب موسی» نیز خوانده می‌شود، دربردارنده‌ی وصایای موسی به یوشع بن نون است. در این کتاب حوادثی که برای بنی‌اسرائیل پیش می‌آید بیان شده است. (65) کتاب وصیت موسی اثری یهودی است که در اوایل عصر مسیحی به شکل کنونی در آمده است. (66) تنها بخشی از کتاب، که از یونانی به زبان لاتین ترجمه شده باقی مانده است. (67) زبان اصلی این اثر عبری بوده است. (68)

5. وصیت سلیمان

این کتاب داستانی است درباره‌ی اینکه چگونه سلیمان با به کارگیری سحر و جنیان معبد را ساخت. این اثر در شکل موجودش حدود قرن سوم میلادی نوشته شده است؛ (69) اما برخی از دانشمندان بر آن‌اند که این کتاب دربردارنده‌ی نوشته‌ای یهودی است که تاریخش به قرن اول میلادی بر می‌گردد. (70)

6. وصیت آدم

این کتاب، که اثری ترکیبی است، دربردارنده‌ی بحث‌هایی درباره‌ی ساعات روز، پیشگویی و سلسله مراتب قدرت‌های آسمانی است. (71) تاریخ این اثر را در شکل کنونی‌اش، که اثری مسیحی است، برخی پایان قرن سوم (72) و برخی قرن پنجم دانسته‌اند. (73) بخش‌های یهودی این کتاب ممکن است در قرن دوم نوشته شده باشد. (74)

ج) گسترش داستان‌های عهد قدیم و داستان‌های دیگر

از آنجا که حجیت الهی کتاب‌های عهد قدیم به رسمیت شناخته شده بود، این آثار بر زندگی روزمره و دینی جهان یونانی عمیقاً تأثیر داشت. همین امر موجب شده است تا نوشته‌های بسیاری تحت تأثیر ادبیات و اعتقادات عهد قدیم در این دوره «قرن سوم تا قرن دوم ق. م.» به وجود آید. از جمله‌ی این نوشته‌ها داستان‌هایی است که پیرامون حکایت‌های عهد قدیم به وجود آمده است و در مجموعه‌ی سوداپیگرافا قرار می‌گیرد. (75) این مجموعه مشتمل بر سیزده کتاب است که تنها یکی از آنها یعنی رساله‌ی اریستیاس درباره‌ی حکایات عهد قدیم نیست.

1. رساله‌ی اریستیاس (76)

این رساله، که در نیمه‌ی اول قرن دوم ق. م. نوشته شده، (77) حکایت مشرک یونانی زبان «اریستیاس» است که در نامه‌ای به برادرش از یهودیت تمجید می‌کند و از هیئت مترجمان سبعینیه سخن می‌گوید. در واقع این اثر نوشته‌ی یک یهودی اسکندرانی است که یهودیت را به زبانی مطرح می‌کند که برای یونانیان فهم‌پذیر باشد.

2. پنجاهه‌ها، «یوبیل‌ها» (78)

این کتاب یک تقویم تاریخی است. مطابق حوادث سفر پیدایش و بخشی از سفر خروج، که در آن هر 49 سال یک پنجاهه به حساب آمده است، براساس این پنجاهه‌ها حوادثی که در این مقطع رخ داده تقسیم‌بندی شده است. (79) این کتاب در ظاهر به وسیله‌ی فرشته‌ای به حضرت موسی وحی شده است (80) و در قرن دوم ق. م. نوشته شده است. (81)

3. شهادت و عروج اشعیا

این کتاب از سه بخش تشکیل شده است: بخش «عروج اشعیا» (باب‌های 1-5) یک اثر یهودی است که احتمالاً در سال 100 ق. م. نوشته شده است. بخش دیگر این کتاب یک اثر مسیحی است به نام «رؤیای اشعیا» (باب‌های 6-11) که قبل از قرن سوم میلادی نگاشته شده است. بخش سوم، که باز یک اثر مسیحی به نام «وصیت حزقیا» (3: 13 - 4: 22) می‌باشد، احتمالاً در پایان قرن اول تدوین شده است. این سه بخش قبل از قرن چهارم میلادی به هم الحاق شده‌اند. (82)
بنا به گفته‌ی این کتاب، اشعیای نبی به حزقیا، پادشاه یهودیه، از جنایاتی که پسرش منسیّ پس از او مرتکب می‌شود خبر می‌دهد و پس از مرگ حزقیا این حوادث رخ می‌دهد و منسی وصایای پدر را فراموش می‌کند و به فسق و فجور روی می‌آورد و اشعیا را به شهادت می‌رساند. (83)

4. یوسف و اَسنات

این کتاب دو بخش دارد: در بخش اول به ماجرای ازدواج یوسف و اسنات و در بخش دوم به اقدامات پسر فرعون برای جدایی این دو پرداخته شده است. (84) این کتاب ماجرای ازدواجی را که در سفر پیدایش (41: 45) به اختصار آمده، توسعه داده است. دانشمندان امروزی بر آن‌اند که این کتاب در حدود 100 م. یا زودتر از آن نوشته شده است. (85)

5. زندگی آدم و حوا (86)

داستان زندگی آدم و حوا، که در سفر پیدایش باب‌های دوم تا چهارم بیان شده، در این کتاب به صورتی مفصل‌تر و با اضافاتی آمده است. این کتاب به زبان یونانی است، ولی نویسنده از منابع عبری و آرامی نیز استفاده کرده است. گاهی این کتاب را زندگی آدم و حوا به زبان یونانی می‌نامند تا از ترجمه‌های آنها به زبان‌های مختلف، از جمله لاتین، تمییز داده شود. (87) این کتاب در قرن اول میلادی و احتمالاً نیمه اول نوشته شده است. (88)

6. مجعول فیلون (89)

این کتاب بازنویسی سفر پیدایش تا کتاب دوم سموئیل نبی است، که ماجراهای این بخش را به صورت اسطوره‌ای شرح و بسط می‌دهد. این کتاب بین سال‌های 70 تا 135 م. یا اندکی قبل از سال 70 م. نوشته شده است. (90)

7. زندگی انبیا

این کتاب، که داستان زندگی و مرگ 23 پیامبر را بیان می‌کند، گذشته از افزوده‌های مسیحی، آمیخته‌ای از فرهنگ عامیانه و اساطیر است. این اثر در قرن اول میلادی یا اندکی قبل از آن نوشته شده است. (91)

8. نردبان یعقوب (92)

در سفر پیدایش چنین نقل شده است: یعقوب در رؤیا نردبانی را دید که بر روی زمین قرار دارد و سر آن در آسمان است؛ فرشتگان از نردبان بالا و پایین می‌روند و خدا بالای آن ایستاده است و با یعقوب سخن می‌گوید (پیدایش، 28: 12-16). کتاب نردبان یعقوب شرح این رؤیاست. برخی از دانشمندان بر آن‌اند که باب اول تا ششم این کتاب اثری یهودی است و احتمالاً در اواخر قرن اول نوشته شده، و باب هفتم اثری مسیحی است که بعداً افزوده شده است. (93)

9. کتاب چهارم باروخ

این کتاب شرحی بر مراثی ارمیا (94) یا نسخه‌ی حبشی آن است. (95) کتاب چهارم باروخ، که اندکی پس از سال 100 م. نوشته شده، اثری یهودی است که فردی مسیحی آن را ویراستاری کرده است.

10. یَنّیس و یمبریس (96)

این کتاب داستانی است درباره‌ی جادوگران فرعون که با موسی مبارزه می‌کردند (سفر خروج، باب‌های 7 و 8؛ دوم تیموتائوس، 3: 8-9). کتاب در شکل کنونی‌اش اثری مسیحی است، اما قطعاً اصل آن به سنت‌های یهودی قبل از قرن اول میلادی برمی‌گردد. (97)

11. تاریخ رکابیان (98)

این کتاب شرحی افسانه‌ای است برباب 35 از کتاب ارمیای نبی. کتاب تاریخ رکابیان در شکل کنونی‌اش اثری مسیحی است که تاریخش حداقل به قرن ششم میلادی برمی‌گردد. اما ادله‌ای وجود دارد که بخش‌های اصلی این کتاب از یک اثر یهودی گرفته شده است که تاریخ آن به سال 100 م. برمی‌گردد. (99)

12. الداد و میداد (100)

در سفر اعداد سرگذشت دو نفر از مؤمنان به حضرت موسی آمده است که نبوت می‌کرده‌اند (اعداد؛ 11: 24-30). کتاب الداد و میداد، به نام این دو نفر، بسط و گسترش داستان است. این کتاب ناپدید شده و تنها بخشی از آن باقی مانده است که کتاب شبان هرماس از آن نقل می‌کند؛ تعیین تاریخ نگارش این کتاب مشکل است. اما احتمالاً اصل آن یک اثر یهودی قدیمی بوده است. (101)

13. تاریخ یوسف

این کتاب به شرح و بسط بخشی از سرگذشت حضرت یوسف، که در سفر پیدایش (41: 39 تا 42: 38) آمده است، می‌پردازد. تعیین تاریخ نگارش این کتاب، که اثری یهودی است، مشکل می‌نماید، ولی از کتب قدیمی است و قطعاً قبل از قرن ششم میلادی نوشته شده است. (102)

د) آثار حکمت‌آمیز و فلسفی

کتاب‌های این بخش تلاشی است که یهودیان یونانی مآب کرده‌اند تا از فعالیت‌های عقلانی انسان‌های آن دوره گزارش دهند. (103) این کتاب‌ها، که مشتمل بر مطالبی در جنبه‌های مختلف زندگی انسان چه دینی و چه دنیوی‌اند، از فرهنگ‌های معاصر یهودیان برگرفته شده‌اند و اغلب سعی شده است در پرتو عهد قدیم بازنویسی شوند. (104) این بخش مشتمل بر سه کتاب است که عبارت‌اند از:

1. کتاب احیقار (105)

این کتاب درباره‌ی داستان زندگی و اندرزهایی حکیمی به نام احیقار (106) (احتمالاً همان لقمان حکیم) است. کتاب در آغاز احیقار را وزیر حکیم و خردمند سنجاریب، پادشاه آشور، معرفی می‌کند. این داستان در برخی از نسخه‌های کتاب هزار و یک شب موجود است. این کتاب، که یک اثر آشوری مربوط به قرن هفتم یا هشتم ق. م. است، از زمان کتاب‌های سوداپیگرافا بیرون است، اما از این نظر در آن گنجانیده شده است که برای شناخت اندیشه‌های یهود اولیه اهمیت دارد. (107) برخی تاریخ نگارش آن را قرن چهارم یا پنجم ق. م. و نویسنده‌ی کتاب طوبیت (از کتاب‌های اپوکریفایی) را متأثر از آن می‌دانند. (108) در باب اول کتاب طوبیت اشاره‌ای به داستان احیقار شده است.

2. مجعول فوسیلیدس (109)

این اثر که کتابی در حکمت و پند و اندرز یهود است، به شاعری از اهالی ایونیا، که در قرن ششم ق. م. می‌زیسته، نسبت داده شده است و تاریخ نگارش آن به 50 ق. م. برمی‌گردد. (110)

3. منندر (111) سریانی (112)

این کتاب مجموعه‌ای از گفته‌های حکمت‌آمیز است که فردی یهودی در حدود قرن سوم میلادی آن را جمع‌آوری کرده است. (113) این اثر به کتاب احیقار و کتاب حکمت یشوع بن سیراخ بی‌شباهت نیست. (114)
ه‍) دعاها، مزامیر (115) و غزل‌ها (116)
مناجات، سرودها و غزل‌های یهود که مربوط به این دوره‌اند، بخش آخر کتاب‌های سوداپیگرافایی عهد قدیم را تشکیل می‌دهند. برخی از این آثار تحت تأثیر شیوه‌ی شعر و سرود اولیه‌ی یهود، مانند مزامیر داود، هستند و برخی دیگر آزادترند. (117) این بخش مشتمل بر شش اثر است که عبارت‌اند از:

1. مزمورهای اضافی داود

علاوه بر کتاب مزامیر داود، که جزء کتاب‌های یونانی عهد قدیم و مشتمل بر 150 مزمور است، پنج مزمور دیگر، و نیز چند آیه از یک مزمور، وجود دارد که به داود منسوب است. (118) این مجموعه در زمان‌های مختلف از قرن سوم تا اول ق. م. نوشته شده‌اند. (119)

2. مزامیر سلیمان

این کتاب که مشتمل بر هجده مزمور و شبیه به مزامیر داود است، در اصل به عبری نوشته شده ولی اکنون تنها نسخه‌ی یونانی آن موجود است. (120) این اثر در اورشلیم یا اطراف آن به دست یک یهودی پارسا، در نیمه‌ی دوم قرن اول ق. م. نوشته شده است. (121)

3. دعاهای یونانی مآب کنیسه‌ای (122)

این دعاها، که در کتاب هفتم و هشتم کتاب قواعد حواری (123) حفظ شده‌اند، در شکل کنونی‌شان اثری مسیحی‌اند، اما ممکن است بقایای ادعیه‌ی یهودی و مربوط به سده‌های اولیه میلادی باشند. (124) تاریخ جمع‌آوری شکل کنونی این اثر را برخی قرن دوم و سوم میلادی احتمال داده‌اند. (125)

4. دعای یوسف

این کتاب بیشتر به کتاب‌های بخش گسترش حکایات عهد قدیم شبیه و تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده است. (126) تاریخ نگارش آن، که یک اثر یهودی است، به قرن اول میلادی برمی‌گردد. (127)

5. دعای یعقوب

این کتاب ناپدید شده و تنها بیست و شش خط آن باقی مانده است. این اثر یک دعای یهودی است که تعیین تاریخ آن مشکل به نظر می‌رسد، اما قبل از قرن چهارم میلادی (128) و احتمالاً در قرن اول (129) نوشته شده است.

6. قصه‌های سلیمان

این کتاب، که اولین کتاب سرود مسیحی است، به شکل سرودهای مزامیر داود می‌باشد. (130) تاریخ این اثر به حدود سال 100 م. برمی‌گردد و با انجیل یوحنا شباهت زیادی دارد و مشتمل بر چهل و دو سرود است. (131)

پی‌نوشت‌ها:

1. The New International Dictionary of the Bible, p. 834.
2. PseudePigrapha؛ این کلمه از ریشه‌ی یونانی PseudePigraphos به معنای «غلط اسناد داده شده و دارای عنوان اشتباه» است. Pseud به معنای خطا و اشتباه و epigraphin به معنای اسناد دادن است.
3. Harper's Bible Dictionary, p. 836.
4. Platt and Alden, The Forgotten Books of Eden, p. X VIII.
5. The Oxford Companion to the Bible, p. 629.
6. جمع‌آوری این مجموعه به زمان‌های اخیر برمی‌گردد. این مجموعه به زبان آلمانی در کتابی با عنوان Die Aprokrgphen Und Pseudepigrphen des alten Testaments در دو مجلد (1900 و Tubingen) به سرویراستاری Emil Kautzsch در زبان انگلیسی در کتابی با عنوان The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament. در دو مجلد (Oxford, 1913) به ویراستاری آر. اچ چارلز به چاپ رسیده است. نسخه‌ی انگلیسی علاوه بر همه‌ی کتاب‌های نسخه‌ی آلمانی، چهار کتاب اضافه را نیز دربر دارد. تعدادی از این کتاب‌ها همچنین در کتابی با عنوان The Forgotten Books of Eden به ویراستاری روتر فورد اچ پلات جمع‌آوری و تعدادی دیگر از آنها در مجموعه‌ای به زبان عربی با عنوان مخطوطات قمران (البحر المیت)، التوراة کتابات مابین العهدین، جلدهای دوم و سوم گردآوری شده است.
7. loc. cit.
8. The Oxford Companion to the Bible, p. 630.
9. Harper's Bible Dictionary, p. 836.
10. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 180.
11. loc. cit.; Harper's Bible Dictionary, p. 836.
12. Apocalyptic Litrature
13. The New International Dictionary of the Bible, p. 67.
14. Enoch، خنوخ، انوش، ادریس (فرهنگ بزرگ حییم).
15. ر.ک.: سفر پیدایش، 5: 4-24.
16. دوبون - سومه، مخطوطات قمران، ج 2، ص 9؛ The New International Dictionary of the Bible, p. 181.
17. همان جا.
18. loc. cit.; Harper's Bible Dictionary, p. 831.
19. ترجمه‌ی فارسی این کتاب به قلم آقای حسین توفیقی با عنوان «رازهای خنوخ» در نشریه هفت آسمان، ش 3 و 4 به چاپ رسیده است.
20. loc. cit, p. 831.
21. loc. cit.
22. The Encyclopedia of Religion, vol. 2., P. 180.
23. Harper's Bible Dictionary, p. 831.
24. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 180.
25. Harper's Bible Dictionary, p. 831.
26. loc. cit.
27. Shem، پسر حضرت نوح است.
28. Harper's Bible Dictionary, p. 831.
29. Apocryphon of Ezekeil
30. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 180.
31. Epiphanius
32. Harper's Bible Dictionary, p. 831.
33. Apocalgpse of Zephaniah
34. loc. cit.
35. loc. cit.
36. مخطوطات قمران، ج 3، 12.
37. همان جا.
38. loc. cit.
39. loc. cit.
40. loc, cit
41. Ibid., p. 838.
42. loc. cit.
43. Sedrach=Shadrach (کتاب دانیال، باب اول).
44. مخطوطات قمران، ج 3، ص 15.
45. Harper's Bible Dictionary, p. 836.
46. مخطوطات قمران، ج 3، ص 8.
47. Harper's Bible Dictionary, p. 838.
48. همان، ج 3، ص 20.
49. loc. cit, p. 838.
50. loc. cit.
51. Elijah= الیاس (فرهنگ بزرگ حییم).
52. همان، ج 3، ص 25.
53. loc. cit.
54. loc. cit.
55. Patriarchs
56. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 181.
57. Harper's Bible Dictionary, p. 838.
58. ER. MV. v. 2, P. 181.
59. همان، ج 3، ص 15.
60. همان، ج 3، ص 17 و 18.
61. Harper's Bible Dictionary, p. 838.
62. loc. cit.
63. loc. cit.
64. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 181.
65. همان، ج 3، ص 18.
66. Harper's Bible Dictionary, p. 839.
67. loc. cit.
68. همان جا.
69. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 181.
70. Harper's Bible Dictionary, p. 838.
71. loc. cit.
72. loc. cit.
73. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 839.
74. Harper's Bible Dictionary, p. 839.
75. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 182; Harper's Bible Dictionary, p. 839.
76. Aristeas، این رساله به قلم حسین توفیقی ترجمه شده و در شماره 12-13 نشریه هفت آسمان به چاپ رسیده است.
77. Harper's Bible Dictionary, p. 839.
78. Jubilees، سفر لاویان، 25: 8-17 درباره‌ی این کلمه سخن می‌گوید.
79. مخطوطات قمران، ج 13، ص 13؛ 2؛ The New Encyclopedia Britanica, vol. 2, p. 635.
80. Harper's Bible Dictionary, p. 839.
81. loc. cit.
82. loc. cit.
83. همان، ج 3، ص 19.
84. همان، ج 3، ص 16.
85. Ibid, p. 839.
86. همان، ج 3، ص 24.
87. همان، ج 3، ص 24.
88. این کتاب را حسین توفیقی ترجمه کرده و در شماره‌های 6 و 7 نشریه‌ی هفت آسمان با عناوین «کتاب‌های اول و دوم آدم و حوا» به چاپ رسانده است. (loc. cit. p. 839).
89. Pseudo-Philo
90. loc. cit.
91. loc. cit.
92. Ladder of Jacob
93. loc. cit.
94. loc. cit.
95. مخطوطات قمران، ج 3، ص 8.
96. Jannes and Jambers
97. loc. cit.
98. Rechabites
99. loc. cit.
100. Eldad and Modad
101. loc. cit.
102. loc. cit.
103. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 182.
104. Harper's Bible Dictionary, p. 839.
105. Ahiqar؛ این کتاب را حسین توفیقی ترجمه کرده و در شماره‌ی دوم نشریه هفت آسمان به چاپ رسیده است.
106. James, Hastings (ed), Encyclopedia of Religion and Ethics, Charles Seribeners Co., New York, p. 231.
107. Harper's Bible Dictionary, p. 340.
108. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 182.
109. Pseudo-Phocylides
110. Harper's Bible Dictionary, p. 840.
111. Menander؛ شاعر و کمدیسین آتنی قرن چهارم ق. م. (Britannica)
112. شاخه‌ای از زبان آرامی Syriac.
113. loc. cit.; The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 182.
114. Harper's Bible Dictionary, p. 840.
115. Psalms.
116. Odes
117. loc. cit.
118. loc. cit.
119. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 183.
120. مخطوطات قمران، ج 3، ص 16.
121. Harper's Bible Dictionary, p. 840.
122. Synagoga
123. Apostolic Costitutions
124. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 182.
125. Harper's Bible Dictionary, p. 840.
126. loc. cit.
127. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 182.
128. Harper's Bible Dictionary, p. 840.
129. The Encyclopedia of Religion, vol. 2, p. 182.
130. loc. cit.
131. Harper's Bible Dictionary, p. 840.

منبع مقاله :
سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم؛ (1396)، بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی - مسیحی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، پژوهشکده‌ی تحقیق و توسعه‌ی علوم انسانی، چاپ اول.