استاندارد آر. دی. ای. و بازنمایی شبکه دانش بافت انتشارات اسلامی: لزوم بازنگری و بومی‌سازی

چکیده

مقاله حاضر با رویکرد تحلیلی – انتقادی، به بررسی میزان پاسخگویی استاندارد توصیف و دسترسی به منابع (آر. دی. ای.) برای توصیف صفات و خصایص بومی، اشیای محتوایی، بافت انتشارات اسلامی، و بازنمایی روابط میان آن اشیا می‌پردازد. بدین منظور نخست، ضمن مقدمه‌ای بر پیشینه و جایگاه نظام‌های طبقه بندی در محیط‌های اطلاعاتی، مفهوم شیء در نظام‌های سازماندهی دانش، و مفهوم و انواع روابط کتاب شناختی مدنظر قرار می‌گیرند. سپس جایگاه خانواده‌های کتاب‌شناختی در جهان کتاب شناختی با ارائه مثال‌هایی چند تبیین می‌شود. ادامه مقاله به سیر تحول توسعه، اهداف، و ویژگی‌های استاندارد بین المللی (آر. دی. ای.) نسبت به استاندارد محتوایی پیشین (قواعد فهرست نویسی انگلو – امریکن)، و متناسب با محیط اطلاعاتی جدید (محیط دیجیتالی) اختصاص دارد. در بخش پایانی مقاله، ضمن بیان ویژگی‌های بومی و منحصر به فرد بافت انتشارات اسلامی، عدم توانایی کامل استاندارد (آر. دی. ای.) در رفع نیاز توصیف و سازماندهی اشیای محتوایی بافت انتشارات اسلامی، به دلیل گرایش استاندارد به بافت انتشاراتی کشورهای انگلو – ساکسون و دین مسیحیت مورد انتقاد قرار گرفته، ضرورت تجدیدنظر در استاندارد برای رسیدن به سطح بین المللی، و نیز تلاش حرفه مندان اطلاعاتی اسلامی برای ارائه بازخورد مناسب به استاندارد جدید پیشنهاد می‌گردد.

مقدمه

نظام‌های سازمان‌دهی دانش (2) با هدف تسهیل و تسریع دسترسی به منابع اطلاعاتی گسترش می‌یابند و هریک از آن‌ها براساس نیازهای محلی یا بین المللی طراحی شده، و از کارکرد یا کارکردهای خاص پشتیبانی می‌کنند. نظام‌های یاد شده همواره به موازات رشد دانش و منابع اطلاعاتی، و به منظور پاسخگویی به نیازهای جدید پژوهشگران متحول شده‌اند. پیشینه شکل گیری این نظام‌ها به پیدایش اولین مراکز اطلاعاتی و کتابخانه‌ها باز می‌گردد. از فهرست‌هایی که در کتابخانه آشور بانیپال برای دسته بندی الواح گلین تهیه شد، تا نقطه عطف توسعه آن‌ها در قرون 19 و 20 میلادی با تدوین طرح‌های رده‌بندی دهدهی دیویی و کتابخانه کنگره، و نیز اصلاح نامه‌های حوزه علوم پایه و نظام‌های نمایه سازی پس همارا، و سرانجام، نظام‌های هستی شناسانه و شبکه‌های معنایی که در قرن 21 و در بستر فناوری‌های نوین اطلاعاتی طراحی شدند.
نظام‌های سازماندهی دانش در راستای هدف اصلی خود از دو رویکرد کلی پیروی می‌کنند: نخست، توصیف جنبه‌های مختلف (صفات و خصایص) منبع به منظور شناسایی و کشف آن، و دیگر، تعیین جایگاه منبع در میان منابع مشابه یا مرتبط بر مبنای جنبه‌هایی خاص. این دو رویکرد که در قالب فرآندی خاص به نام فرآیند سازماندهی اطلاعات و دانش که خود به سه فرآیند فرعی فهرست نویسی، رده‌بندی، و نمایه سازی تقسیم می‌شود، تبلور یافته، نظام‌های سازماندهی دانش را به منزله پلی میان منابع اطلاعاتی، و پژوهشگران، در جهت رفع نیازهای اطلاعاتی آن‌ها قرار می‌دهند. در میان دو رویکرد بیان شده، رویکرد دوم که به تعیین جایگاه (طبقه یا رده) منابع یا همان طبقه بندی (3) منابع در میان دیگر منابع می‌پردازد، و با پشتیبانی از کارکرد گردآوری (منابع مرتبط) موجب دسترسی ساختارمند به منابع می‌شود، در سال‌های اخیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است. اهمیت این رویکرد به دلیل پیدایش رویکردهایی جدید از جمله رویکرد دانش مدار (4) در نظام‌های اطلاعاتی است. بر مبنای این رویکرد، تعامل میان اطلاعات (در قالب اشیا یا پاره‌ای اطلاعاتی) منجر به تولید دانش که سطح شناختی بالاتری نسبت به اطلاعات است، می‌گردد. از آنجا که رویکرد دوم نظام‌های سازماندهی دانش به تعامل و ارتباط میان منابع اختصاص دارد، تلاش‌های همخوان با این رویکرد در جهت تولید دانش به جای اطلاعات صرف گام برمی‌دارند. رویکرد دانش مدار با تأثر از رویکرد شیء‌گرا (5) بر مفاهیم و اصطلاحات حوزه سازماندهی اطلاعات و دانش نیز تأثیر گذارده است. از جمله به تغییر مفهوم و اصطلاح منابع اطلاعاتی به اشیای اطلاعاتی یا محتوایی می‌توان اشاره نمود. در ادامه تبیین مفهوم شیء مدنظر قرار می‌گیرد.

تبیین مفهوم شیء در نظام‌های سازماندهی دانش

هر شیء محتوایی (6) (اطلاعاتی) دارای صفات (7) و خصائصی (8) است که آن شیء را توصیف می‌کند و جنبه‌های مختلف آن را نشان می‌دهد. شیء محتوایی موجودیتی است که داده‌ها یا اطلاعات را در برمی‌گیرد. یک شیء محتوایی خود می‌تواند از اشیای محتوایی دیگر ساخته شود. برای مثال یک مجله یک شیء محتوایی است که خود از مجموعه‌ای مقالات که هر یک از آن‌ها نیز یک شیء محتوایی هستند، ساخته شده است. متن، تصاویر و اشکالی که در یک مقاله هستند نیز می‌توانند یک شیء محتوایی باشند. نقشه‌ها، نقاشی‌ها، عکس‌ها، و دیگر اشیای غیرمتنی نیز شیء محتوایی محسوب می‌شوند. حتی فراداده‌های مربوط به یک شیء محتوایی نیز خود اشیای محتوایی می‌باشند (طاهری، 1387). البته اصطلاح «اشیای اطلاعاتی»، «اشیای دیجیتالی»، و اشیای شبه مدرک نیز برای بیان این مفهوم به کار رفته‌اند، اما اصطلاح «اشیای محتوایی» با توجه به رویکرد شیء گرا نسبت به محیط جدید در منابع مرجع ترجیح داده شده است. صفات و خصائص می‌توانند در میان چند شیء مشترک باشند. به عبارت دیگر، ممکن است اشیای محتوایی دارای صفات و خصائص مشابهی باشند. از دیدگاه شیء‌گرا، که تفکر حاکم بر حوزه مدیریت اطلاعات است، هر شیء دارای ماهیتی مستقل بوده، و از طریق این صفات و خصائص با دیگر اشیا ارتباط برقرار می‌کند. در بافت حوزه سازماندهی اطلاعات و دانش، به این صفات و خصائص، "اطلاعات کتاب شناختی (9)" یا "عناصر کتاب شناختی (10)" و با برچسب جدید "عناصر فراداده‌ای (11)" گویند؛ و عناصری که موجب ارتباط اشیا با یکدیگر می‌شوند، "ابزار (عناصر) ارتباط دهنده" (12) نام گرفته‌اند. "روابط کتاب شناختی (13)" به هر نوع رابطه‌ای گفته می‌شود که به وسیله این عناصر ارتباط دهنده برقرار می‌گردد. این روابط در جهان کتاب شناختی (14)، باعث ایجاد شبکه‌های مفهومی متعدد و گسترده میان اشیای محتوایی شده، علاوه بر افزایش دسترس‌پذیری آن‌ها، موجب حرکت فراداده‌ها از ارائه اطلاعات صرف به ارائه دانش می‌شوند. این قابلیت‌ها، که به نوعی ارزش افزوده محسوب می‌شود، به عنوان کارکرد "گردآوری (15)"، از مجموعه کارکردهای فهرست (16) کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی عمل می‌کنند (17). روابط کتاب شناختی در علم رایانه نیز، با عنوان "روابط میان موجودیت‌ها (18)" مطرح است.
قابلیت‌ها و ویژگی‌های محیط جدید – محیط و رسانه‌های الکترونیکی (یا دیجیتالی) – امکان کشف و برقراری روابط میان اشیای محتوایی را تسهیل نموده است. این امکان، باعث افزایش توجه به کارکرد "گردآوری" در فهرست‌ها شده است. به نحوی که استانداردهای جدید از جمله استاندارد "ملزومات کارکردی برای پیشینه‌های کتاب شناختی (اف. آر. بی. آر.) (19)"، "توصیف و دسترسی به منبع (آر. دی. ای.) (20)"، و استانداردهای فراداده‌‌ای (مانند طرح فراداده‌ای هسته دوبلین (دی. سی. ام. آی.) (21)، طرح فراداده‌ای توصیف شیء (مودس) (22)، و ...) تمهیداتی خاص برای پشتیبانی از این کارکرد فراهم نموده‌اند. (طاهری، 1387) این روابط در نهایت به ایجاد شبکه‌ای گسترده از مفاهیم و اشیا با هدف بازنمودن دانشی به نام هستی‌شناسی، و تحقق وب معنایی منجر خواهند شد.

از روابط کتاب شناختی تا روابط میان موجودیت‌ها

از مهم‌ترین پژوهش‌های صورت گرفته در مورد روابط کتاب شناختی، پژوهش آن گوسن و ماتزور – رزسوس (1982) و بارباراتیلت (1987) – به عنوان پایان نامه دکترا – است. (فتاحی، 1375؛ زارع‌زاده، 1381) آن گوسن و ماتزور – رزسوس با بهره گیری از روابط یونی مارک طرحی را برای روابط سلسله مراتبی ارائه کردند تا ساختار پیچیده آن را به صورت ساده و چند وجهی نشان دهند. (زارع زاده، 1381) تیلت نیز هفت نوع رابطه کتاب شناختی هم ارز (23)، توصیفی (24)، اشتقاقی (25)، همراهی (26)، کل و جزء (27)، ویژگی های مشترک، و توالی (28) را در فهرست رایانه‌ای کتابخانه کنگره شناسایی نمود. (زارع‌زاده، 1381) این روابط بعدها اساس کار «گروه بررسی ملزومات کارکردی رکوردهای کتاب شناختی» (29) قرار گرفت. (فتاحی، 1375) پس از باربارا تیلت یک رابطه دیگر (انتزاعی – مادی) توسط فتاحی شناسایی شد. (فتاحی، 1375) روابط کتاب شناختی در سطوح مختلف، از شکل انتزاعی شیء در ذهن پدید آورنده (گان) آن (30) تا نسخه عینی و خاصی از یک شیء (مورد) (31) به عنوان روابط سلسله مراتبی (روابط درونی شیء)، تا رابطه میان سطوح مختلف یک شیء با اشیای دیگر (روابط بیرونی شیء) وجود دارند. قواعد پیشین فهرست نویسی (قواعد فهرست نویسی) انگلو – امریکن) ابزارهایی برای تعیین و ثبت روابط بیرونی میان اشیاء فراهم نموده بودند. آثار وزین و تأثیرگذاری هم چون قرآن، نهج البلاغه، مثنوی معنوی، شاهنامه، دیوان حافظ، گلستان و بوستان سعدی و ... به همراه شرح‌ها، حاشیه‌ها، مستدرک‌ها، ترجمه‌ها، خلاصه‌ها، و اقتباس‌های خود، خانواده‌های کتاب شناختی بزرگی را در طول قرن‌های پس از خلق خود به وجود آورده‌اند و هم چنان در حال بزرگ شدن می‌باشند. عناصر کتاب شناختی مانند عناوین قراردادی، سرشناسه، یادداشت‌ها، شناسه‌های افزوده، و حتی فرآیند کنترل مستندات، ابزارها و تلاش‌هایی در این راستا بودند. اما، ضعف جدی این قواعد، محدودیت تمهیداتی مناسب برای برقراری روابط میان سطوح سلسله مراتبی یک شیء (روابط درونی شیء) و حتی تفکیک میان این سطوح، و برقراری روابط میان سطوح مختلف اشیا با یکدیگر بود. این ضعف بیش از پیش در محیط‌ جدید (الکترونیکی یا دیجیتالی) نمایان بود.
از سوی دیگر، برای پاسخ به ویژگی‌های محیط جدید، تلاشی برای کشف و برقراری روابط میان اشیای محتوایی در سطح پیشینه‌های کتاب شناختی (فراداده‌ای)، با عنوان الگوی مفهومی مرجع "ملزومات کارکردی برای پیشینه‌های کتاب شناختی (اف. آر. بی. آر.)" از سوی فدراسیون بین المللی انجمن‌های کتابداری و اطلاع رسانی (ایفلا) (32) بر مبنای شش رابطه از روابط هفت گانه کتاب شناختی ارائه شده از سوی باربارا تیلت، و از دیدگاه علم رایانه، یعنی روابط بین موجودیت‌ها، با توجه به محیط هدف آن الگو (محیط رایانه‌ای) انجام گرفت. هدف اصلی این استاندارد، الگوسازی روابط سلسله مراتبی در سطح یک شیء، و ارتباط هر سطح با سطوح دیگر اشیای محتوایی بر مبنای پیشینه‌های (رکوردهای) کتاب شناختی است.
رفع نواقص و نقاط ضعف در قواعد فهرست نویسی، اولین بار در «کنفرانس بین المللی اصول و گسترش آینده قواعد فهرست نویسی انگلو – امریکن (33)» در تورنتو کانادا (1997) مطرح شد. در این کنفرانس تدوین ویرایش سوم قواعد فهرست نویسی انگلو – امریکن (34)، و پس از آن تدوین استاندارد جدیدی با نام «توصیف و دسترسی به منبع (آر. دی. ای.)» مدنظر قرار گرفت. توسعه استاندارد آر. دی. ای.، بر پایه «ویرایش دوم قواعد فهرست نویسی انگلو – امریکن (35)» و استاندارد «ملزومات کارکردی برای پیشینه‌های کتاب شناختی (اف. آر. بی. آر)» به منظور توصیف اشیای محتوایی به ویژه اشیای دیجیتالی، و تعیین و برقراری روابط میان اشیای محتوایی در سطح قواعد فهرست نویسی بود (تیلت (36)، 2008).
پیش از پرداختن به استاندارد آر. دی. ای. مفهوم و جایگاه خانواده‌های کتاب شناختی در جهان کتاب شناختی به منظور درک بهتر شبکه روابط میان اشیای محتوایی تبیین شده، به انواع روابط کتاب شناختی که تاکنون توسط پژوهشگران شناخته شده است، اشاره می‌گردد.

جهان کتاب شناختی و جایگاه خانواده‌های کتاب شناختی در آن

جهان کتاب شناختی به تمامی اشیای محتوایی منتشر شده و روابط میان آن‌ها در سطوح مختلف گفته می شود. (فتاحی 1375) جهان کتاب شناختی از موجودیت‌های کوچک‌تری به نام خانواده‌های کتاب شناختی (37)، تشکیل شده است. خانواده کتاب شناختی عبارت است از مجموعه‌ای (یا شبکه‌ای) از اشیای محتوایی مرتبط با یکدیگر که به نحوی از یک جد مشترک (یا ابر اثر) (38) مشتق شده‌اند. در محیط دیجیتالی به آنها «منابع چند نسخه‌ای» (39) نیز اطلاق می‌گردد. (آنتلمن، (40)، 2004؛ اِرسِگوُواک (41)، 2006) اشیای متعلق به یک خانواده کتاب شناختی، بازآفرینی‌های مختلف از یک شیء محتوایی (جد مشترک) هستند. این اشیا براساس نیازهای مختلف و در محیط‌های اطلاعاتی گوناگون تولید می‌شوند. خانواده‌های کتاب شناختی در طول زمان رشد می‌کنند، و بر اشیای عضو خانواده افزوده می‌شوند. آنچه خانواده‌های کتاب شناختی را در جهان کتاب شناختی مشخص و از یکدیگر متمایز می‌سازد، رابطه میان اشیای محتوایی سازنده آن‌هاست. به عنوان دیگر، همانند یک خانواده از دیدگاه جامعه شناختی، که میان اعضای آن انواع روابط خانوادگی وجود دارد و این روابط موجودیتی به نام خانواده را تشکیل می‌دهد و به آن هویت می‌بخشند، در جهان کتاب شناختی نیز برخی از اشیای محتوایی با یکدیگر رابطه داشته، و بازآفرینی‌هایی از دیگر اشیا (اجداد خود) محسوب می‌شوند. به عنوان مثال، آثار وزین و تأثیرگذاری هم چون قرآن، نهج البلاغه، مثنوی معنوی، شاهنامه، دیوان حافظ، گلستان و بوستان سعدی و ... به همراه شرح‌ها، حاشیه‌ها، مستدرک‌ها، ترجمه‌ها، خلاصه‌ها، و اقتباس‌های خود، خانواده‌های کتاب شناختی بزرگی را در طول قرن‌های پس از خلق خود به وجود آورده‌اند و هم چنان در حال بزرگ شدن می‌باشند.
خانواده‌های کتاب شناختی نیز همانند خانواده‌های اجتماعی، ممکن است براساس خصیصه‌هایی مشترک با یکدیگر مرتبط باشند، یا بین آن‌ها انواع روابط برقرار شود، و روابط بین خانواده‌ها را ایجاد کنند. این سطح دیگری از روابط را در جهان کتاب شناختی نشان می‌دهد. بنابراین اساس جهان کتاب شناختی و خانواده‌های کتاب شناختی بر روابط میان اشیای محتوایی (آثار وابسته) بنا نهاده شده است و این دو مفهوم در بستر روابط عینیت می‌یابند. به رابطه میان اشیای محتوایی در جهان کتاب شناختی، روابط کتاب شناختی (42) یا روابط بین موجودیت‌ها اطلاق می‌شود.

انواع روابط کتاب شناختی

براساس پژوهش‌های انجام شده، تاکنون هشت نوع رابطه میان اشیای محتوایی در جهان کتاب شناختی شناسایی شده است. همان طور که پیشتر اشاره شد، هفت رابطه آن توسط باربارا تیلت، و یک رابطه توسط فتاحی پیشنهاد گردیده‌اند. در ذیل به صورت مختصر به هر یک از این روابط اشاره می‌شود:

هم ارز:

رابطه میان دو نسخه مشابه از یک شیء، یا نسخه اصلی و نسخه افست و کپی، یا میان نسخه‌های یک شیء که بر روی رسانه‌های (محمل‌های) مختلف منتشر شده است؛

اشتقاقی:

رابطه میان شیء اصلی و اشیایی که از آن حاصل و مشتق می‌شوند، مانند رابطه یک شیء و ویرایش‌ها، ترجمه‌ها، اقتباس‌ها خلاصه‌ها و ... آن شیء؛

توصیفی:

میان یک شیء و اشیایی که آن را تشریح یا ارزشیابی می‌کنند، مانند شرح‌ها، نقدها، و تفاسیر؛

کل و جزء:

رابطه‌ای که میان یک شیء کلی (مانند مجموعه مقالات، مجموعه داستان‌ها، مجموعه اشعار، فروست‌ها، و ...) و اشیای سازنده آن وجود دارد؛

همراهی:

رابطه میان شیء اصلی و اشیای همراه آن، مانند پیوست‌ها، پی افزودها، اشیای ذخیره شده بر روی دیگر رسانه‌ها از جمله الواح فشرده، نوارها، و ... ؛

توالی:

گونه‌ای از روابط که میان یک شیء و اشیایی که در ادامه آن و به منظور تکمیل آن منتشر می‌شوند، نظیر تکمله‌ها، دنباله‌ها، نشریاتی با عنوان جدید نسبت به شماره‌های پیشین خود، برخی پیوست‌ها، اشیای حاوی مداخل جدید دایرة المعارف‌ها، و جز آن،

ویژگی‌های مشترک:

رابطه میان اشیای محتوایی که هیچ نوع رابطه‌ای مانند روابط پیشین ندارند، اما به طور اتفاقی در یک یا چند صفت یا خصیصه با هم مشترک هستند، مانند شباهت عناوین، موضوعات، ناشرین، و ... دو یا چند شیء با یکدیگر. این روابط در محیط‌های الکترونیکی دارای ارزش فراوانی هستند، و قابلیت‌های ماشینی به صورت خودکار باعث کشف این نوع رابطه و بازیابی اشیای مرتبط می‌گردد؛

انتزاعی و مادی:

رابطه شکل انتزاعی شیء و شکل مادی آن، مانند رابطه میان دیوان حافظ به عنوان شیئی انتزاعی و انواع شکل‌های مادی آن (فتاحی، 1375).

استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر. دی. ای.)

مجموعه‌ای جامع از دستورالعمل‌ها و رهنمودهایی برای فهرست نویسی (توصیف و دسترسی) همه انواع اشیای محتوایی با تأکید بر دنیای دیجیتالی، که جایگزین قواعد پیشین فهرست نویسی (قواعد انگلو – امریکن) شده است. این استاندارد تمامی کارکردهای چهارگانه یک فهرست و سلسله مراتب روابط در موجودیت‌های کتاب شناختی مطرح شده در الگوی مفهومی "ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتاب شناختی (اف. آر. بی. آر.)" را پشتیبانی می‌کند (ویکی پدیا، (2010؛ www.rdatoolkit.org). همان طور که پیشتر اشاره شد، بازنگری در ویرایش دوم قواعد فهرست نویسی انگلو – امریکن و تدوین و ویرایش جدید (سوم) در کنفرانس تورنتو کانادا (1997) مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت، اما بعد از آن ایده استاندارد جدید با گستره بین المللی، و متناسب با محیط اطلاعاتی جدید (دیجیتالی) مطرح شد. کار جدی بر روی آر. دی. ای. از سال 2004 با مدیریت تام دلزی (43) آغاز، و نام آن در سال 2005 تعیین گردید. اولین پیش نویس آر. دی. ای. در سال 2008 ارائه شد. مسئولیت گسترش و بازنگری در این استاندارد به عهده "کمیته مشترک راهبری برای توسعه استاندارد آر. دی. ای. (44)" است (کمیته مشترک راهبری برای توسعه استاندارد، 2010b). استاندارد آر. دی. ای. علاوه بر پایه قرار دادن قواعد فهرست نویسی انگلو امریکن، و الگوهای مفهومی خانواده اف. آر. بی. آر. بر مبنا، یا سازگار با استانداردهای: استاندارد بین المللی توصیف آرشیوی (ایساد) (45)، توصیف آرشیوها، یک استاندارد محتوایی (دی. ای. سی. اس.) (46) و قواعدی برای توصیف آرشیوی (47) نیز هست (کیورگارد (48)، 2008)

اهداف و اصول استاندارد توصیف و دسترسی به منبع

الف) اهداف

چهار هدف کلی در طراحی و تدوین استاندارد آر. دی. ای. مدنظر بوده است:
* پاسخگویی به نیازهای کاربران در یافتن اشیای محتوایی همخوان با جستجوی آن‌ها، امکان تأیید و تشخیص اشیای بازیابی شده از یکدیگر، انتخاب اشیای همخوان با نیاز کاربر از جنبه‌های مختلف (شکل، زبان، مخاطب، و ...)، و قابلیت دسترسی به شیء برگزیده از روش‌های ممکن (خرید، امانت، دسترسی پیوسته، و جز آن)؛
* داده‌های کتاب شناختی تهیه شده براساس استاندارد آر. دی. ای. می‌بایست از کارکردهای فهرست به روش هزینه – کارایی و مقرون به صرفه پشتیبانی نمایند؛
* انعطاف پذیری (مستقل از قالب و رسانه بودن) داده‌های تولید شده در محیط‌های ذخیره سازی مختلف؛ و
* یکپارچگی و سازگاری با داده‌های کتاب شناختی تولید شده براساس استاندارد پیشین فهرست نویسی (قواعد انگلو – امریکن).

ب) اصول

* داده‌های کتاب شناختی که بر مبنای استاندارد آر. دی. ای. تولید می‌شوند، می‌بایست از اصول ذیل پیروی کنند:
* بیانگر تفاوت یک شیء (از لحاظ صفات و خصائص) از اشیای دیگر باشند؛
* تأمین نیازهای کاربر برای انتخاب یک شیء مناسب را کفایت کنند؛
* روابط میان شیء مورد توصیف با دیگر اشیا را نشان دهند؛
* بازتابی از بازنمودن شیء از خویش باشند؛
* اطلاعاتی تکمیلی برای اطمینان از صحت، تبیین ابهامات، و رفع اشتباهات انجام شده در ارائه شیء را همراه شیء فراهم نمایند؛
* بازتابی از ویژگی‌های موجودیت‌های پدید آوردنده شیء (اشخاص حقیقی و حقوقی، و خاندا‌ن‌ها) بیان شده در خود شیء و یا اشیای مرجع (کتاب شناسی‌ها، نقدها، و ...) باشند؛
* بازتابی از کاربرد زبانی و خطی مشترک و متداول داده‌های مرجع از سوی مؤسسه فهرست نویسی برای ثبت نسبت به داده‌های اصلی بیان شده در خود شیء باشند؛
* پی افزودهای ارائه شده در متن استاندارد برای بزرگ نویسی، کوته نوشت‌ها، ترتیب عناصر ترکیب شناختی، نشانه گذاری‌ها، و نظیر آن، و در راستای بهبود یک دستی در توصیف و ارائه داده‌های کتاب شناختی گام بردارند.
مهم‌ترین ویژگی‌های استاندارد "توصیف و دسترسی به منبع" در مقایسه با استاندارد پیشین فهرست نویسی، و نسبت به تحولات اخیر محیط و رسانه‌های دیجیتالی عبارتند از: از میان ویژگی‌های ذکر شده، جنبه بین المللی بودن استاندارد یا به تعبیر دیگر، پاسخگویی و سازگاری آن با ویژگی‌های انتشاراتی دیگر کشورها و بافت‌های خاص از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از آن جا که پایه این استاندارد همان قواعد فهرست نویسی پیشین (قواعد انگلو – امریکن) است، این سؤال مطرح است که چه تمهیداتی در استاندارد آر. دی. ای. برای پشتیبانی از ویژگی‌های انتشاراتی دیگر اندیشیده شده است؟ در خصوص انتشارات اسلامی، قواعد پیشین دارای کاستی‌ها و نواقص متعددی بودند. آیا استاندارد جدید می‌تواند به طور کامل پاسخگوی سازمندهی اشیای محتوایی بافت انتشارات اسلامی باشد؟

بافت انتشارات اسلامی و استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر. دی. ای.)

تألیف و نگارش از گذشته در نزد مسلمانان از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. و از لحاظ تاریخی به زمان‌های بسیار کهن باز می‌گردد. مسلمانان پس از اسلام، و از اوائل قرن اول هجری با ثبت و یادداشت احادیث فعالیت حرفه‌ای خود را در حوزه نگارش آغاز نمودند. پس از ورود دین اسلام به دیگر کشورها از جمله ایران، آثار آن کشورها تحت تأثیر فرهنگ اسلامی جنبه دیگری به خود گرفت. این تأثر به نوبه خود موجب ارائه بازخوردهایی نیز به آثار اسلامی شد، و در گسترش و ایجاد شکل‌های جدیدی از آثار اسلامی نقش به سزایی ایفا نمود. بنابراین مانند انتشارات هر کشور و بافت انتشاراتی دیگر، انتشارات اسلامی نیز دارای ویژگی‌های بومی خاص و متفاوتی از دیگر انتشارات هستند.
در گذشته برای ثبت اطلاعات کتاب شناختی انتشارات اسلامی از فرآیندی به نام فهرست نگاری استفاده می‌شد که سیاهه‌ها و فهرست‌هایی از مجموعه‌های شخصی و کتابخانه‌ها تولید می‌نمود (فتاحی و طاهری، 1384). در ایران، پس از تأسیس رشته کتاب‌داری، قواعد فهرست نویسی کشورهای انگلوساکسون (قواعد انگلو – امریکن) به دلیل قوت و پاسخگویی نسبت به بخشی عمده از نیازهای بومی مورد توجه قرار گرفت، و از آن پس در کتابخانه‌ها و مراکز خدمات کتابداری متداول شد، اما این قواعد به دلیل مبنای طراحی خود – یعنی ویژگی‌های انتشارات کشورهای انگلوساکسون و دین مسیحیت – همواره نسبت به ویژگی‌های بومی بافت انتشارات اسلامی کاستی‌هایی را نشان می‌داد. تاکنون در خصوص بومی سازی این قواعد، تلاش‌‌هایی از سوی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و دیگر اشخاص حقیقی و حقوقی انجام گرفته است. با این وجود، هیچ گاه قواعد یاد شده پاسخگوی کامل نیازهای بومی نبوده است. تجربیات علمی کتابخانه‌ها، و برخی مطالعات و پژوهش‌های صورت گرفته از جمله پژوهش آراسته (1389) دلیلی بر این مدعاست. این ضعف در دیگر استانداردهای مورد استفاده، مانند طرح‌های رده‌بندی نیز دیده می‌شود. طراحی و روش‌های ارائه شده برای طرح‌های رده بندی کتابخانه کنگره و دهدهی دیویی متناسب با بافت انتشارات ایرانی – اسلامی، و رعایت برخی جنبه‌های بومی در شیوه نامه فهرست نویسی (دست‌نامه قواعد فهرست نویسی) از سوی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، و برخی اشخاص حقیقی دیگر، تلاش‌هایی در راستای رفع این نقاط ضعف بوده‌اند. با پیدایش استاندارد جدید (آر. دی. ای.) برای فهرست نویسی و سازماندهی اشیای محتوایی و تأکید آن بر جنبه بین المللی، انتظار می‌رفت این استاندارد نقاط ضعف قواعد پیشین را برطرف سازد، اما بررسی‌های کلی رهنمودها و رویکردهای استاندارد بیانگر آن است، که این استاندارد نیز به دلیل مبنا قرار دادن قواعد پیشین و الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. و عدم توجه کافی و مطالعه ویژگی‌های انتشارات دیگر کشورها و بافت‌های خاص، قادر به پاسخگویی کامل نیازهای بومی نیست. بدیهی است تبیین دقیق این مسئله نیاز به انجام پژوهش‌های مستقل در سطح پایان نامه‌های دانشگاهی دارد.
بررسی میزان سازگاری و پاسخگویی استاندارد «توصیف و دسترس به منبع (آر. دی. ای.)» نسبت به سازمان دهی و فهرست نویسی اشیای محتوایی اسلامی از دو جنبه باید مورد پژوهش و مطالعه قرار گیرد: نخست، رهنمودها و دستورالعمل‌های ارائه شده از سوی استاندارد برای توصیف اشیای محتوایی که در بخش اول استاندارد ارائه شده است. و دیگر، رهنمودهای ارائه شده در بخش دوم استاندارد برای تعیین و ثبت روابط میان اشیای محتوایی. اما همان طور که پیشتر اشاره شد، بررسی تحلیلی استاندارد جدید نشان می‌دهد، استاندارد رهنمودهایی متناسب با انواع اشیای محتوایی ویژه بافت انتشارات اسلامی از جمله تقریرها، تحریرها، و نظیر آن‌ها ارائه نداده است. از آن جا که انواع خاص اشیا و نگرش‌های حاکم بر بافت انتشارات اسلامی، بر ایجاد روابط میان اشیای محتوایی این بافت مؤثر است، و از سوی دیگر، روابط (شش گانه) موجود در استاندارد آر. دی. ای. برگرفته از رساله دکترای بارابارا تیلت بوده، و از بررسی تعدادی (21000) از پیشینه‌های کتاب شناختی کتابخانه کنگره آمریکا در دهه 1980 میلادی استخراج شده است، تصور می‌شود این استاندارد قادر به بازنمایی شبکه دانش بافت انتشارات اسلامی نبوده، و برای رسیدن به سطح بین المللی می‌بایست دستخوش تغییر و تحولاتی گردد. حتی نسبت به بافت انتشارات مسیحی و کشورهای انگلو – ساکسون نیز از سوی متخصصان حوزه سازمان دهی دانش همان کشورها نیز انتقادهایی جدی به استاندارد جدید مطرح شده است (کویل و هیلمن، 2007؛ کارلایل و فوسکو، 2002) (53).
روشن است قبل از پرداختن به انجام پژوهشی مستقل و عمیق درباره میزان پاسخگویی استاندارد آر. دی. ای. در توصیف اشیای محتوایی بافت انتشارات اسلامی دقیقاً تبیین و مشخص گردد. (حتی در قالب مطالعات و پژوهش‌هایی خاص). به طور کلی این ویژگی‌ها را می‌توان این گونه برشمرد:

نتیجه

در حال حاضر نسخه آزمایشی استاندارد آر. دی. ای. بر روی وب سایت www.rdatoolkit.org قابل دسترسی است و کاربران می‌توانند بازخوردهای خود را به اصل استاندارد و سیستم نرم افزاری آن ارائه کنند. این بدان معنی است که امکان اصلاحات و بازنگری در متن و محتوای استاندارد فراهم است. گمان می‌رود استاندارد «توصیف و دسترسی به منبع (RDA)» به طور جامع پاسخگوی ویژگی‌های بومی انتشارات اسلامی نباشد. به عبارت دیگر، ویژگی‌ها و جنبه‌های خاصی در این بافت انتشاراتی، و انواع دیگری از روابط کتاب شناختی (روابط میان موجودیت‌ها) میان اشیای محتوایی بافت انتشارات اسلامی وجود دارد، و باید تمهیدات (رهنمودها و دستورالعمل‌های) لازم برای توصیف، تعیین، و ثبت آن‌ها در استاندارد جدید فهرست نویسی اندیشیده شود. این تلاش‌ها می‌تواند از یک سو، نیاز بافت انتشارات اسلامی به مجموعه‌ای از رهنمودها برای توصیف و سازماندهی اشیای محتوایی را تا حد مطلوبی تأمین نماید، و از سوی دیگر، موجب غنای استاندارد آر. دی. ای. شده، جنبه بین المللی بودن آن را تقویت نماید. یافته‌های پژوهش‌ها و مطالعات مستقل بر روی این موضوع، راه‌حل‌های لازم را به آن استاندارد ارائه نموده، جایگاه بالای انتشارات اسلامی را در جهان کتاب شناختی نشان می‌‌دهد. کشف شبکه دانشی منحصر به فرد میان اشیای محتوایی بافت انتشارات اسلامی که الگویی جالب (الگوی منظومه‌ای) را پیروی می‌نماید، زمینه را برای تولید دانش‌های جدید در عرصه جهانی با جهان بینی توحیدی در برابر جهان بینی انسان گرای کشورهای تدوین کننده استاندارد آر. دی. ای. (کشورهای انگلو – ساکسون)، و جهان غرب ایجاد خواهد کرد. نگارنده امیدوار است نتایج پژوهش‌های جدید با موضوع مقاله حاضر، بازخوردهای مناسبی به استاندارد آر. دی. ای. ارائه نماید.

پی‌نوشت‌ها:

1. عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
2. Knowledge Organization Systems
3. Classification
4. Knowledge-oriented Approach
5. Object – oriented Approach
6. Content object
7. Properties
8. Attributes
9. Bibliographic Information
10. Bibliographic Element
11. Metadata Element
12. Linking devices
13. Bibliographic Relationships
14. Bibliographic Universe
15. Collocation function
16. User tasks
17. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
Fattahi, rahmatollah (2010), “From Information to Knowledge: SuperWorks and the Challenges in the Organization and Representation of the Bibliographic Universe”. Fiesole (Firenze): Casalini Libri.
18. Entity Relationship
19. Functional Requirements for Bibliographic Records (FRBR)
20. Resource Description and Access (RDA)
21. Dublin Core Metadata Initiative (DCMI)
22. Metadata Object Description Schema (MODS)
23. Equivalent Relationship
24. Descriptive Relationship
25. Derivative Relationship
26. Accompanying Relationship
27. Whole-Part/part-whole Relationship
28. Sequential Relationship
29. Study Group on Functional Requirements of Bibliographic Records
30. Work
31. Item
32. International Federation of Library Association and Institutions (IFLA)
33. The International Conference on the Principles and future Development of AACR
34. Anglo – American Cataloging Rules (3rd Rev.)
35. Anglo – American Cataloging Rules (2nd Rev.)
36. Tillett
37. Bibliographic Family
38. Common Progenitor or Superwork
39. Multiple- version Resources
40. Antelman
41. Ercegovac
42. Bibliographic Relationships
43. Tom Delsey
44. Joint Steering Committee for Development of RDA
45. International Standard for Archival Description (ISAD)
46. Describing Archives: A Content Standard
47. Rules for Archival Description (RAD)
48. Kiorgaard
49. Guideline
50. Instruction
51. Rule
52. Functional Requirements for Authority Data (FRAD)
53. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
طاهری، سید مهدی؛ نوشین فرد، فاطمه 1390. "بررسی تحلیلی کاربردپذیری استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (RDA) در محیط اطلاعاتی جدید: ضرورت بازتعریف روابط و کارکردهای جدید". فصل‌نامه علمی – پژوهشی پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 1 (2)، 118 – 99.
54. Concept – based
55. Term-based

کتابنامه :
1. آراسته، منوچهر 1389، بررسی کتاب‌های چاپ سنگی ایران دوره محمد شاه تا اواسط دوره ناصری موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی از بعد ویژگی‌های کتاب شناسی، نسخه شناسی، قواعد فهرست نویسی، و ساختار مارک. پایان نامه ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد.
2. زارع زاده، فرانک 1381، بررسی روابط کتاب شناختی در فهرست نویسی کتاب شناسی ملی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه کتاب، شماره 52.
3. طاهری، مهدی 1387، طراحی یک کتابخانه دیجیتالی استاندارد. در مجموعه مقالات نخستین همایش کتابخانه‌های دیجیتالی، به کوشش شرکت پارس آذرخش. تهران، سبزان.
4. طاهری، سید مهدی؛ نوشین فرد، فاطمه (1390، بررسی تحلیلی کاربردپذیری استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (RDA) در محیط اطلاعاتی جدید: ضرورت بازتعریف روابط و کارکردهای جدید. فصلنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی، 1 (2)، 118 – 99.
5. فتاحی، رحمت الله 1375، روابط کتاب شناختی در فهرست نویسی توصیفی، فصلنامه کتاب، دوره هفتم، شماره دوم (تابستان 1375).
6. فتاحی، رحمت الله؛ طاهری، مهدی (1384)، فهرست نویسی: اصول وروش‌ها، تهران، کتابدار.
7.Antelman, Kristin (2004), “Identifying the Serial Work As a Bibliographic Entity”. [online], available at: http://eprints.rclis.org/bitstream/10760/5660/1/ identifying_LRTS.pdf. [05 Agu. 2011].
8. Carlyle, Allyson; Fusco, Lisa M. (2002). “Equivalence in Tillett’s Bibliographic Relationships Taxonomy: A Revision”. In Challenges in Knowledge Representation and Organization for the 21st Century: Integration of Knowledge Acrosse Boundaries, Proceedings of the Seventh International ISKO Conference, 10-13 July 2002, Granada, Spain.
9. Coyle, Karen; Hillmann, Diana (2007). “Reseource Description and Access (RDA): Cataloging Rules for the 20th century”. D-Lib Magazine. [online], available at: http:// www.dlib.org/dilb/january07/coyle/01coyle.html. .[05 Agu. 2010].
10. Ercegovac, Zorana (2006). “Multiple – Version Resources in Digital Libraries: Towards User-Centered Displays”. [online], available at http://polaris.gseis.ucla.edu/ gleazer/461_readings/ercegova_mv.pdf.[05 Agu. 2011].
11. Joint Steering Committee for Development of RDA (2010a), “RDA: Resource Description and Access”. Chicago: American Library Association.
12. Joint Steering committee for Development of RDA (2010b). “RDA: Resource Description and Access: Background”. [online], available at: http://www.rda-jsc. Org/rda.html. [05 Agu. 2010],
13. Kiorgaard, Deirdre (2008). RDA: Resource Description and Access… [online], available at: http://www.rda-jsc.org/docs/5rda-fulldraft-toc.pdf. [05 Agu. 2010].
14. “RDA BACKGROUND”. [online], available at: http://www.rdatoolkit.org/ background. [05 Agu. 2010].
15. Tillett, Barbar B. (2008). “The Influences of FRBR on RD: Resource Description and Access”. [onlinge], available at: http://presentations.ala.ogr/images/1/1e/ Getting – ready _ for _ RDA_ FRBR-influences_2008rev_color.pdf. [05 Agu.2010].
16Wikipedia (2010). Resource Description and Access. [online], available at: http://en. Wikipeida.org/wiki/Resource_Description_and_Access. [05 Agu. 2010].
منبع مقاله :
گروه نویسندگان؛ (1394)، مجموعه مقالات نخستین کنگره بین‌المللی علوم انسانی و اسلامی، تهران: انتشارات آفتاب توسعه، چاپ اول.