مهارت تفکر نقاد

سارا اخیرا با پسری آشنا شده بود که به وی اعتقادکامل داشت و او را فردی پاک و کاملا قابل اعتماد می‌دانست تا حدی که می‌تواند به او تکیه کند. پس از او خواسته بود که از این به بعد قرار ملاقات‌های خود را در محل کار او بگذارند. سارا هیچ گاه از خود سؤال نکرد که دلیل این پیشنهاد چیست و به راحتی آن را قبول کرد. روزی که به محل کار او رفت با ساختمان بسیار بزرگی در یکی از محلات قدیمی شهر روبرو شد که تقریباً خالی از سکنه بود. هیچ تابلویی که نشان دهنده محیط اداری و شغلی باشد وجود نداشت. محیط به اندازه‌ای ترسناک بود که سارا نتوانست بیش از این جلو برود و برگشت. زمانی که سارا در این مورد مشورت می‌کرد، همچنان اعتقاد داشت که آن پسر بسیار پاک و معصوم بوده و هیچ قصد بدی نداشته است.
حسام جوانی است که دچار اعتیاد تزریقی است و آلوده به ویروس HIV می‌باشد. کمتر از یک سال از ازدواج او می‌گذرد و همسرش نیز از طریق او آلوده به همین ویروس شده است. او شروع مصرف مواد مخدر را بدین صورت تعریف کرد: من عموی جوانی دارم که بیشتر اوقات خود را با او می‌گذراندم. او معتاد به هرویین بود. او مصرف هرویین را افتخار و شجاعت می‌دانست و می‌گفت که هر کسی جرأت مصرف آن را ندارد. من هم نظر او را قبول داشتم و بتدریج به مصرف شیره و تریاک و پس از آن به مصرف هرویین تزریقی پرداختم. من همراه او در محافل گروهی اقدام به مصرف مواد می‌کردم. گاهی در این محافل برای نشان دادن احترام و عزتی که برای یکدیگر قایل هستند با یک سرنگ مشترک به تزریق می‌پرداختند. حسام حتی یک بار از خود سؤال نکرد آیا واقعاً مصرف هرویین شجاعت است و اگر دیگران از این ماده هراس دارند آیا این هراس واقعی است یا نه؟
یکی از مهمترین مهارت‌های سالم زیستن، مهارت تفکر نقاد است. منظور از تفکر نقاد آن است که فرد اطلاعات، گفته‌ها و نظرات و پیشنهادها را بررسی کند و هیچ اندیشه، پیشنهاد یا نظری را بدون ارزیابی نه رد کند و نه بپذیرد. در این شیوه تفکر برای دفاع و حمایت از هر عقیده‌ای شواهد و مدارک واقعی ارایه می‌شود و برای پذیرش عقیده دیگران نیز مدارک و شواهد درخواست می‌شود. در تعریف دیگری از تفکر نقاد گفته شده است که این نوع تفکر فرایندی است که درستی و اعتبار اطلاعات و عقاید را ارزیابی می‌کند. در جهانی که بمباران اطلاعات وجود دارد و دیدگاه‌ها، عقاید و سلیقه‌های متفاوت و متعددی به چشم می‌خوردکه بعضی از آنها ناسالم هستند‌، ضروری است انسان‌ها مجهز به توانایی‌هایی باشند که به آنها کمک کند راه درست را از نادرست تشخیص دهند و دریابند کدام رفتار ناسالم یا پرخطر و کدام مسیر سالم و بی‌خطر است.

چند تعریف اساسی از تفکر نقاد

• تفکر نقاد، تفکری منطقی است که بر نحوه تصمیم‌گیری تمرکز دارد و بر عملکرد فرد اثر می‌گذارد و تعیین می‌کند که فرد چه تصمیمی بگیرد یا چه عملی را انجام دهد.
• تفکر نقاد، تفکری است که برای قضاوت و نتیجه‌گیری به جستجوی شواهد، دلایل، و مدارک می‌پردازد و یا برای دستیابی به چنین قضاوت و نتیجه‌گیری‌ها خواستار دلایل، شواهد و مدارک است.
• فرایندی که به بررسی صحت، دقت و ارزش اطلاعات و دانسته‌ها می‌پردازد.
• این فرایند با جستجوی دلایل، راهکار‌ها و ارزیابی موقعیت‌ها و وضعیت‌ها آغاز می‌شود و فرد بر اساس شواهد و مدارک عینی و واقعی دیدگاه خود را تغییر می‌دهد و در نهایت تصمیم‌گیری می‌کند.
در واقع این مهارت از فرد می‌خواهد که در مورد ابعاد زندگی خود و دیگران به صورت نقادانه فکر کند، و حتی در مورد تفکر خود بر اساس آنچه در تفکر نقاد به آن رسیده، عمل کند. آنچه در مورد مهارت تفکر نقاد می‌توان گفت آن است که نقاد بودن به اندازه تفکر ارزشمند است.
لازمه تفکر نقادانه آن است که فرد به جستجو، تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات بپردازد و در پی شواهد، دلایل و مدارک عینی و واقعی باشد و دیدگاه خود را بر اساس شواهد و مدارک عینی تغییر دهد. موقعیت و شرایط را به صورت مجموعه‌ای کلی در نظر بگیرد و بتواند واقعیت‌ها را از افکار، حدسیات، مفروضات و عقاید جدا کند. برخلاف آنچه که ممکن است به نظر آید، توجه و یادگیری مهارت تفکر نقادانه فقط یک بحث نظری نیست و کاملاً با زندگی روزمره ارتباط دارد. نکته مهمتر آنکه ضعف در این مهارت می‌تواند افراد را به بیماری‌های مختلف جسمانی، روانی و آسیب‌های روانی اجتماعی دچار کند.

ضرورت و اهمیت مهارت تفکر نقاد

امروزه نوجوانان و جوانان در معرض اخبار و اطلاعات نامحدودی قرار دارند که از طریق رادیو، تلویزیون، سینما، ماهواره و… به آنان ارایه می‌شود. بخشی از این اطلاعات سالم و قسمتی دیگر از آن ناسالم و اشتباه است. بعضی از خانواده‌ها سعی می‌کنند با کنترل کردن نوجوانان و جوانان دستیابی آنها را به منابع اطلاعاتی محدود کنند. اگرچه نظارت بر رفتار فرزندان یکی از اصول مهم تربیتی است، اما در کنار آن لازم است نوجوانان و جوانان را به گونه‌ای تقویت کرد که خودشان قدرت و توانایی تشخیص اطلاعات سالم را از ناسالم داشته باشند و بدون بررسی و تحلیل چیزی را قبول یا رد نکنند. این توانایی، مهارت تفکر نقاد نامیده می‌شود.
دلیل آنکه امروز به جای کنترل محض جوانان، پرورش قدرت تفکر نقاد توصیه می‌شود آن است که:
- هیچ کنترلی صد در صد نیست، بنابراین در مواردی که علی‌رغم ایجاد محدودیت زیاد، اخبار یا اطلاعات ناسالم در اختیار فرد گذاشته می‌شود، وی قدرت و توانایی ارزیابی آن را ندارد و زمانی که محدودیت‌ها بنا به دلایلی از میان برود، فرد در مقابل خطرات خلع سلاح می‌شود. برای مثال دانشجویی که خانواده‌ای سخت‌گیر دارد زمانی که در خوابگاه دور از خانواده، در معرض اطلاعات و سلیقه‌های مختلفی قرار می‌گیرد، به سبب نداشتن این مهارت توان تجزیه و تحلیل آن‌ها را نخواهد داشت.
- در همه محیط‌ها احتمال آن وجود دارد که جوانان در معرض پیشنهادهای ناسالم قرار بگیرند: از طرف همکلاسی‌ها، افراد فامیل و اخبار و اطلاعاتی که از طریق رسانه‌هایی همانند اینترنت داده می‌شود. پس بهتر است که جوانان قدرت تشخیص مطالب سالم از ناسالم را به دست آورند نه آنکه توسط دیگران کنترل شوند.
- تفکر نقاد فرد را از درون توانمند می‌سازد، به همین دلیل همیشه در مقابل وسوسه‌ها، پیشنهادهای ناسالم و خطرات ایمن می‌شود.
- تفکر نقاد یکی از اساسی‌ترین عواملی است که به پرورش هویت سالم کمک فراوانی می‌کند. روحیه مطالعه، بررسی، سنجش و ارزیابی به افراد به ویژه نوجوانان کمک می‌کند که مسیر زندگی خود را بر اساس آنچه که خود می‌خواهند تعیین کنند و در این راستا روش‌های متفاوت و مختلفی را بررسی و ارزیابی کرده و مسیر خود را تعیین کنند

اصول تفکر نقاد

برای آنکه افراد مهارت تفکر نقاد را به کار ببرند بهتر است با مراحل آن آشنا شوند.
به منظور تقویت مهارت تفکر نقاد در نوجوانان و جوانان روش‌های زیر توصیه می‌شود:
۱) پیش از تصمیم‌گیری یا انجام هر اقدامی به خود فرصت تفکر دهید: به هنگام تصمیم‌گیری یا انجام عملی تأمل کنید. بدین منظور بهتر است با عجله تصمیم نگیرید و فوراً اقدام نکنید، بلکه به خود فرصت دهید تا بتوانید فکر کنید. بهترین کار تأْمل و تفکر است. یعنی برای مدتی تصمیم‌گیری را به عقب بیاندازید تا در این فرصت بهتر بتوانید فکر کنید.
۲) جوانب مختلف موضوع را روشن کنید.
۳) بر ابعاد مختلف موضوع تمرکز کنید.
۴) نکات مبهم و متناقض را بیرون بکشید.
۵) درباره هر یک از ابعاد مختلف موضوع پرسش کنید: به عنوان مثال سارا می‌توانست از خود بپرسد: اگر او فرد پاکی است، چرا در محلی بسیار خلوت که هیچ نشانی از کسب و کار ندارد قرار ملاقات می‌گذارد؟
حسام هم می‌توانست بپرسد: آیا مصرف هرویین واقعاً شجاعت و افتخار است؟ اگر این‌گونه است چرا نام این افراد را در مجله‌ها و رسانه‌ها مطرح نمی‌کنند؟
۶) افکار، عقاید، فرضیه‌ها و احتمالات دیگر را نیز مورد توجه قرار دهید: در این فرد احتمالات و فرضیه‌های دیگری را مطرح می‌کند. این فرضیه‌ها با «شاید»، «ممکن است» و… مطرح می‌شوند و فرد آنها را مورد آزمایش و بررسی قرار می‌دهد تا درستی و نادرستی آنها روشن شود.
۷) اطلاعات جمع‌آوری کنید: در این زمینه می‌توانید با دیگران مشورت کنید و از آنان راهنمایی بخواهید و یا از آنان بخواهید که شما را به افرادی معرفی کنند که در مورد موضوع مورد نظر شما اطلاعات بیشتری دارند.
ارزیابی کنید: آنچه را که بدست آورده‌اید بررسی کنید و ابعاد مختلف موضوع را بسنجید. پیامدهای مختلف هر یک از ابعاد موضوع را ارزیابی کنید. برای این کار روش تفکر «اگر… آن گاه …» بسیار کمک‌کننده است.
ارزیابی کنید که اگر این کار را انجام دهم آن گاه آیا:
خودم آسیب نمی‌بینم؟ دیگری آسیب نمی‌بیند؟ جامعه آسیب نمی‌بیند؟ آیا به خانواده‌ام می‌توانم بگویم که چنین کاری کرده‌ام؟
اگر جواب یکی از سه سوال اول آری و جواب سوال آخر نه است، آن رفتار ناسالم و نادرست است. بنابراین بهتر است آن اقدام را انجام ندهید. بر اساس نتیجه تفکر و بررسی خود تصمیم بگیرید و اقدام مناسب را انجام دهید.
منبع:http://www.academist.ir