ترجمه و شرح: (و قلت انما يريد الله ليذهب عنکم الرجس أهل البيت و يطهرکم تطهيرا)
ترجمه و شرح دعاي ندبه (9)
شرح- بدان که الف و لام اهل البيت براي عهد است يعني اهل بيت نبوت، و گفته شده: مراد از «بيت» مسجد رسول است، و اهل او کساني هستند که در آنجا ساکن بودند و ايشان را بيرون نکردند و درهاي اطاقشان را رو به مسجد نبستند، و اتفاق تمام امت است که مراد از آن اهل پيغمبرند. و رواياتي که دلالت دارد که اين آيه در شأن اهل بيت پيغمبر صلي الله عليه و آله و عليهم يعني اصحاب کسا نازل شده از عامه و خاصه زياد است.
در کتاب کفاية الخصام ص 376 چهل و يک حديث از طريق عامه و سي و چهار حديث از طريق خاصه ذکر نموده که اين آيه در شأن پيغمبر و علي و فاطمه و حسن و حسين و ائمه از اولاد او (عليهم السلام) نازل شده، و ما در اينجا به ذکر يک حديت از عامه اکتفا مي کنيم در ص 378 مي نويسد: بيست و دوم حميدي (يکي از علماي عامه) گويد: شصت و چهارمين حديث متفق عليه از احاديث صحيحين بخاري و مسلم، از مسند عائشه، از مصعب بن شيبه ، از صفيه دختر شيبه، از عائشه دختر ابي بکر روايت کرده که گفت: روزي صبح رسول خدا از اطاق بيرون شد در حالي که بر تن عبائي سياه رنگ از مو داشت، در اين هنگام حسن بن علي درآمد رسول خدا او را به زير عبا داخل کرد بعد از او حسين آمد او را هم داخل کرد، پس از او فاطمه آمد او را هم به زير عبا در آورد، سپس علي آمد، او را نيز داخل کرد، آنگاه گفت: «انما يريد الله ليذهب عنکم الرجس اهل البيت و يطهرکم تطهيرا».
اينک يک حديث هم از طريق خاصه نقل مي کنيم در کتاب مذکور ص 382؛ حديث پنجم ابن بابويه به سند خود از علي عليه السلام روايت کرده است که به خدمت رسول خدا به خانه ام سلمه رفتم و آيه ي «انما يريد الله- الآيه» بر آن حضرت نازل شده بود رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: يا علي اين آيه در شأن تو و دو فرزندم حسن و حسين و ائمه از اولاد حسين نازل شده، علي عليه السلام گفت يا رسول الله امامان بعد از تو چندند فرمود: تو يا علي، و بعد از تو حسن و حسين، و بعد از حسين علي فرزندش، و بعد از علي، پسرش محمد، و بعد از محمد پسر او جعفر، و بعد از جعفر پسرش موسي، و بعد از موسي فرزندش رضا، بعد از رضا پسرش محمد، و بعد از محمد پسرش علي، و بعد از علي پسرش حسن، و بعد از او حجت فرزند حسن، و اين است نامهاي ايشان که به ساق عرش نوشته شده است و من از خداي تعالي سؤال کردم از آنها فرمود يا محمد اينانند امامان بعد از تو که همه مطهر و معصوم اند و دشمنان ايشان همه مطرودند.
تنبيه- بدان که اراده الهيه دو قسم است، اراده تکليفيه و اراده تکوينيه، و از اين آيه اراده تکليفي مراد نيست، زيرا اين قسم از اراده شامل تمام بندگانست که مکلف مي باشند که خود را از لوث معاصي و شک در دين اخلاق رذيله پاک نمايند، بلکه کفار هم در اين تکليف شرکت دارند، پس اگر مراد از آن تکليف باشد اولا ذکر کلمه «انما» که مفيد حصر است لغو خواهد بود. و ثانيا اين آيه در مقام مدح است پس اگر اراده به معني تکليف باشد مناسب با مدح نخواهد بود. و ثالثا بر حسب روايات وارده ام سلمه زوجه پيغمبر، از او خواهش کرد که او هم داخل کسا شود پيغمبر صلي الله عليه و آله نپذيرفت، و اگر مراد از اراده، تکليف باشد استدعاي ام سمله بي محل بوده و مضايقه پيغمبر هم وجهي نداشته است.
پس با اين قرائن قطعيه محقق است که مراد از اراده همان اراده تکوينيه است که اراده او فعل اوست هم چنانکه در سوره ي يس: 82 فرمايد: «انما أمره اذا أراد شيئا أن يقول له کن فيکون» در تفسير مجمع البيان ذيل آيه 73 سوره ي هود: که فرموده: «رحمة الله و برکاته عليکم أهل البيت» مي نويسد: «مراد به اهل البيت يعني اهل بيت ابراهيم و اما ساره- همسر ابراهيم- از اهل بيت او است چون که دختر عموي او بوده، و آيه دلالتي ندارد که همسر مرد از اهل بيت او است، پس معني آيه ي «انما يريد الله» يعني محققا خدا مي خواهد پليدي را از شما بخصوص دور کند، و آن طور که خود مي داند پاک و پاکيزه تان نمايد.
پس اهل بيت (در اين آيه ي مبارکه) شامل حال زنان پيغمبر نمي شود زيرا اولا ظاهر آيه که تعبير به «عنکم» ضمير جمع مخاطب مذکر است و صحيح نيست که ضمير مردان را به زنان ارجاع داد و به زنان گفته شود (عنکم). ثانيا- رواياتي در اين زمينه آمده است که صريحا بيان شده مراد از اهل بيت، علي و فاطمه و حسن و حسين مي باشند. ثالثا- اهل بيت شخص به کساني گفته مي شود که اتصال نسبي به او داشته باشند، و اگر همسر را هم اهل بيت گويند اتصال موقتي و مجازي است و در حقيقت اهل او نيست زيرا زني که مدتي با زوج اول بوده و پس از طلاق با مرد ديگري ازدواج کند ديگر او را از اهل بيت زوج اول نمي گويند، ولي تا زماني که با او بوده او را اهل بيت آن زوج خوانند. و مراد از کلمه ي «تطهيرا» براي تأکيد است که اين تطهيري است بدون زوال. (1)
(ثم جعلت اجر محمد صلواتک عليه و آله مودتهم في کتابک فقلت: «قل لا أسألکم عليه أجرا الا المودة في القربي» (2)، و قلت «ما سالتکم من اجر فهو لکم» (3)، و قلت «ما أسألکم عليه من اجر الا من شاء ان يتخذ الي ربه سبيلا») (4)
(آنگاه تو اي پروردگار اجر و مزد رسالت پيغمبرت را که- درود و رحمت هاي پاينده ي تو بر او و آل او باد- محبت و دوستي آنان را در کتابت: (قرآن) قرار دادي آنجا که گفتي: بگو اي پيغمبر من از شما اجر رسالت جز دوستي و مودت نسبت به نزديکانم نمي طلبم و باز فرمودي بگو همان اجر مزدي که خواستم باز به نفع شما است- و محبت اهل بيتم موجب سعادت و رستگاري شما است-، و باز فرمودي: بگو من از شما اجر رسالتي نمي خواهم جز اينکه راه خدا پيش گيريد).
حاصل آنکه بگو که من درخواست مزد رسالت خود از شما نمي کنم و اگر مودت اقربا و نزديکان خود را از شما مي خواهم آن هم به سود شما است که از وجودشان استفاده کنيد، و تعظيم آنان را واجب دانيد، و آنان را آزار نکنيد و مراعات مودت و دوستي با آنان را از لوازم ايمان خود شماريد.
شرح- فخر رازي در تفسير خود در ذيل آيه ي تطهير گويد: «در مصداق اين اهل بيت اختلاف است و بهتر اين است گفته شود مراد از اهل بيت فرزندان آن حضرت و همسرانش و حسن و حسين است و علي هم از آنانست براي اينکه از اهل بيت او محسوب است»، در کتاب کفاية الخصام ص 395، هفده روايت از علماي عامه نقل کرده است که اين آيه شريفه مخصوص أهل بيت رسالت است، در روايت چهارم از ثعلبي از ابن عباس نقل کرده که چون آيه «قل لا أسألکم عليه أجرا» نازل شد، اصحاب عرض کردند: يا رسول الله اقرباي تو که خداي تعالي مودتشان را بر ما واجب گردانيده کيانند؟ فرمود علي و فاطمه و فرزندان ايشان. و اين مودت را که نام بردم مزد من نيست بلکه براي آن است که بوسيله ي اين مودت، از آنان پيروي شود و موجبات سعادت دنيا و آخرت خود را فراهم سازند. و لذا فرمود: «قل ما سألتکم من أجر فهو لکم» سبأ- 47 (بگو اي پيغمبر آنچه اجر من است همه از آن شما) و اين مودت اقرباي من براي انتفاع شماست، بدانيد که مزد رسالت من از طرف خدا عنايت مي شود. کما قال الله تعالي: فرقان- 57 «قل ما اسألکم عليه من أجر الا من شاء أن يتخذ الي ربه سبيلا» بگو از شما اجري نمي خواهم مگر آنکه بوسيله مودت با اقرباي من راهي به قرب پروردگار پيدا کنيد و نيز در (سوره ي ص) خداوند مي فرمايد «قل ما أسألکم عليه من أجر و ما أنا من المتکفلين». (بگو من از شما مزد و پاداشي نمي خواهم و بار خود بر دوش ديگران نمي نهم).
در کتاب کافية الخصام ص 30 بيست و يک حديث از علماي عامه نقل کرده که رسول اکرم صلي الله عليه و آله امر فرمود به متابعت علي بن ابي طالب و ائمه از آل محمد صلوات الله عليه و عليهم. از جمله ابراهيم بن محمد جويني به سند خود از ابن عباس روايت نموده که رسول خدا فرمود: «هر که بخواهد به زندگي من زنده و به مودت من بميرد، و با من در بهشت عدن که خداي تعالي به يد قدرت خود غرس کرده با من ساکن باشد بايد به علي و اولياي او تولي جويد و به امامان پس از من اقتدا کند که ايشان عترت منند و از طينت من آفريده شده اند و خداي تعالي هم علم و فهم به ايشان کرامت فرموده، واي بر آنهائي که فضل ايشان را تکذيب و از امت من دريغ کنند، و واي بر کساني که قرابت ايشان را نسبت به من معتبر ندانند، و خدا شفاعت مرا نصيب ايشان نگرداند. البته روايات زيادي در اين باب آمده است، و ما به جهت اختصار به ذکر همين حديث اکتفا کرديم.
(فکانوا هم السبيل اليک والمسلک الي رضوانک)
(پس اهل بيت رسول طريق و رهبري به سوي تواند، و راه بهشت رضوان و راه رسيدن به رضا و خوشنودي تواند).
شرح- مرحوم مجلسي در مجلد 7 بحارالانوار بابي باز نموده است به اينکه مردم هدايت نمي شوند مگر به متابعت از ايشان. رجوع به آن باب نمائيد. (5)
و در زيارت عاشوراء مي گوئي: «و اتقرب الي الله ثم اليکم بموالاتکم موالاة وليکم و بالبراءة من اعدائکم» اول به درگاه خداوند سپس به وسيله دوستي شما و دوستي اولياء و دوستان شما و بيزاري از دشمنان شما به سوي خداوند يکتايم تقرب مي جويم.
محبة اولاد الرسول وسيلة
الي نيل رضوان و ملک موبد
فواها لمن أبدي مودة عترة
بصدق و اخلاص و عزم موکد
دوستي فرزندان رسول وسيله ايست براي رسيدن به رضوان و ملک هميشگي، پس چقدر نيکو است کسي که مودت عترت پيغمبر را از روي صداقت و اخلاص و عزم مؤکدي ابراز و آشکار سازد.
پي نوشت :
1. در توضيح و تفسير درباره اين آيه ي مبارکه بهتر است به تفاسير از جمله تفسير الميزان و امثال آن مراجعه شود.
2. شوري آيه 23.
3. سبا آيه 47.
4. فرقان آيه 57.
5. 23 چاپ جديد ص 99 باب «أن الناس لا يهتدون الا بهم و انهم الوسائل بين الخلق و بين الله و أنه لا يدخل الجنة الا من عرفهم».
/س
