اینک می‌توانیم روشی که بانک اسلامی [۱] را قادر خواهد کرد تا بدون پرداخت بهرۀ ربوی و به‌کارگیری روش‌های سرمایه‌داری، پول‌های سرگردان را جمع‌آوری کند، بشناسیم. بانک اسلامی، اعلام می‌کند که حاضر است هر مقدار پول را که صاحبان آن میل دارند نزد بانک بسپارند، بپذیرد و برای این کار، دو شکل را تعیین می‌کند:
شکل اول:
به صورت قرضِ ضمانت شده، که بانک، پول‌های مردم را دریافت می‌کند و به سپرده‌گذاران، بدهکار می‌شود. در این حالت، سپرده‌گذار از مزایای زیر برخوردار است:
الف. حفظ مال و اطمینان از محفوظ بودن آن؛ زیرا مال سپرده‌گذار بر ذمّۀ بانک است و بانک، ملزم است که هر وقت، سپرده‌گذار بخواهد، یا بنابر توافقی که بانک با سپرده‌گذار کرده، آن‌را به او بپردازد.
ب. حفظ ارزش حقیقی پول سپرده‌گذار. توضیح این‌که، ارزش پول به‌طور مستمر، کاهش می‌یابد. تورم نقدینگی، موجب کاهش قدرت خرید پول و در نتیجه کاهش ارزش حقیقی آن می‌شود. حال اگر شخص بخواهد پول‌اش را برای مدت زمان طولانی نزد خود نگه دارد در حقیقت تنها ظاهر پول، حفظ می‌شود؛ امّا ارزش واقعی آن، پس از گذشت مدتی، کاهش می‌یابد. این‌جاست که ویژگیِ مثبت نگهداری بانک از پول‌های مردم به صورت قرض، آشکار می‌شود؛ زیرا بانک، ارزش حقیقی آن پول‌ها را تضمین می‌کند؛ چراکه اسکناس، هرچند مِثلی است، امّا مِثل آن، تنها اسکناس نیست، بلکه آن چیزی است که بیان‌گر ارزش [و پشتوانه] آن است. بنابراین اگر بانک هنگام ادای دین، مبلغی که بیان‌گر ارزش پول دریافتی است بپردازد، ربا محسوب نمی‌شود و ارزش حقیقی، بر اساس طلا و توسط نرخ مبادله‌ای پول با طلا، تعیین می‌شود. در صورتی که سپرده‌گذار، سرمایۀ خود را به شکل دوم (مضاربه) در بانک سپرده‌گذاری کند از خدمت تضمین سرمایه، برخوردار نمی‌شود، بلکه در صورتی که بدون تعدی و تفریط، خسارتی پیش آید، زیان حاصل را سپرده‌گذار باید متحمل شود؛ زیرا سپرده‌گذار در شکل دوم، در سود، شریک است و سود، بدون انجام فعالیت اقتصادی و تحمل مخاطره سرمایه، امکان‌پذیر نیست. ج. به‌دست آوردن اجر و پاداش اخروی در صورتی که صاحب سپرده، تمایل داشته باشد پول، برای قرض دادن به نیازمندان و تهی‌دستان، اختصاص داده شود. برای این کار، سپرده در صندوق ویژۀ این کار نهاده می‌شود.
در این سپرده‌گذاری، سپرده‌گذار به جز امور یاد شده هیچ حقی برای دریافت اجرت یا سود از بانک ندارد.
شکل دوم:
به صورت مضاربه، یا وکالت دادن به بانک است که مبلغ سپرده‌گذاری شده را در پروژه‌ای از پروژه‌های اقتصادی به‌کار گیرد. در این حالت، سپرده‌گذار، از درصد معینی از سود که بین بانک و سپرده‌گذار توافق شده، برخوردار و بقیه سود از آنِ کسی می‌شود که پول را به‌کار گرفته است. حال اگر خودِ بانک، پول را در پروژه‌ای اقتصادی به‌کار برد، بقیه سود از آن اوست. و اگر آن‌را بر اساس مضاربه، به یکی از مشتریان، واگذار کند، سود بین مشتری و صاحب مال تقسیم می‌شود و بانک، در قبال کاری که انجام داده و نقش وساطتی که بین صاحب مال و عامل داشته، وجهی دریافت می‌کند و مقدار این وجه، تابع میزان کاری است که انجام داده است.
در صورتی که سپرده‌گذار، سرمایۀ خود را به شکل دوم (مضاربه) در بانک سپرده‌گذاری کند از خدمت تضمین سرمایه، برخوردار نمی‌شود، بلکه در صورتی که بدون تعدی و تفریط، خسارتی پیش آید، زیان حاصل را سپرده‌گذار باید متحمل شود؛ زیرا سپرده‌گذار در شکل دوم، در سود، شریک است و سود، بدون انجام فعالیت اقتصادی و تحمل مخاطره سرمایه، امکان‌پذیر نیست.
در هر دو شکل پذیرش پول توسط بانک، مبلغ سپرده‌گذاری شده از مالیات بر کنز، معاف است.
بر این اساس درمی‌یابیم که بانک اسلامی در انجام فعالیت جمع‌آوری سرمایه‌های مردم، بر فراهم آوردن انگیزه‌هایی تکیه می‌کند که انجام این فعالیت را تضمین کنند و سرمایه‌داران را به سپرده‌گذاری برانگیزند. این فعالیت‌ها به‌طور خلاصه عبارت‌اند از:
الف. نگهداری پول مردم و تضمین حفظ آن، و این در صورتی است که سپرده‌گذاری به شکل اول انجام پذیرد.
ب. حفظ ارزش حقیقی پول. در صورتی که فرد بخواهد سرمایه‌اش را نزد خود نگه دارد از این مزیت برخوردار نمی‌شود.
ج. دست‌یابی به درصدی از سود. دست‌یابی به این مزیت در صورتی است که سپرده‌گذاری به شکل دوم صورت گیرد و صاحب سرمایه، حاضر به تحمل زیان احتمالی باشد.
د. معافیت مالیات بر کنز ثروت که اگر صاحب سرمایه، پول را نزد خودش نگه می‌داشت، سرمایه‌اش با پرداخت مالیات، کاهش می‌یافت.
به این انگیزه‌ها که جنبۀ مالی دارند، نوع دیگری از انگیزه‌ها را نیز می‌افزاییم و آن انگیزه‌های معنوی و مکتبی است. به این معنی که یک مسلمان در جامعه اسلامی، احساس مسؤولیت می‌کند که در فرآیند توسعۀ اقتصادی جامعه‌اش شرکت داشته باشد و همان‌طور که خداوند دستور داده است[۲] تمامی نیروی خود را در این زمینه بسیج کند. این احساس مسؤولیت، از مهم‌ترین انگیزه‌ها در جامعه‌ای است که ارزش‌های انقلابیِ اسلامی، آن را فراگرفته و روح رهبری و آرمان‌های بزرگ بر افراد آن حاکم است. هم‌چنین انگیزه‌های احسان و ایثار و برآوردن نیازمندی‌های مستضعفان که از بانک، وام بدون بهره می‌گیرند، از دیگر انگیزه‌های معنوی این نوع سپرده‌گذاری است.
http://mozoomag.ir
شکل اول:
به صورت قرضِ ضمانت شده، که بانک، پول‌های مردم را دریافت می‌کند و به سپرده‌گذاران، بدهکار می‌شود. در این حالت، سپرده‌گذار از مزایای زیر برخوردار است:
الف. حفظ مال و اطمینان از محفوظ بودن آن؛ زیرا مال سپرده‌گذار بر ذمّۀ بانک است و بانک، ملزم است که هر وقت، سپرده‌گذار بخواهد، یا بنابر توافقی که بانک با سپرده‌گذار کرده، آن‌را به او بپردازد.
ب. حفظ ارزش حقیقی پول سپرده‌گذار. توضیح این‌که، ارزش پول به‌طور مستمر، کاهش می‌یابد. تورم نقدینگی، موجب کاهش قدرت خرید پول و در نتیجه کاهش ارزش حقیقی آن می‌شود. حال اگر شخص بخواهد پول‌اش را برای مدت زمان طولانی نزد خود نگه دارد در حقیقت تنها ظاهر پول، حفظ می‌شود؛ امّا ارزش واقعی آن، پس از گذشت مدتی، کاهش می‌یابد. این‌جاست که ویژگیِ مثبت نگهداری بانک از پول‌های مردم به صورت قرض، آشکار می‌شود؛ زیرا بانک، ارزش حقیقی آن پول‌ها را تضمین می‌کند؛ چراکه اسکناس، هرچند مِثلی است، امّا مِثل آن، تنها اسکناس نیست، بلکه آن چیزی است که بیان‌گر ارزش [و پشتوانه] آن است. بنابراین اگر بانک هنگام ادای دین، مبلغی که بیان‌گر ارزش پول دریافتی است بپردازد، ربا محسوب نمی‌شود و ارزش حقیقی، بر اساس طلا و توسط نرخ مبادله‌ای پول با طلا، تعیین می‌شود. در صورتی که سپرده‌گذار، سرمایۀ خود را به شکل دوم (مضاربه) در بانک سپرده‌گذاری کند از خدمت تضمین سرمایه، برخوردار نمی‌شود، بلکه در صورتی که بدون تعدی و تفریط، خسارتی پیش آید، زیان حاصل را سپرده‌گذار باید متحمل شود؛ زیرا سپرده‌گذار در شکل دوم، در سود، شریک است و سود، بدون انجام فعالیت اقتصادی و تحمل مخاطره سرمایه، امکان‌پذیر نیست. ج. به‌دست آوردن اجر و پاداش اخروی در صورتی که صاحب سپرده، تمایل داشته باشد پول، برای قرض دادن به نیازمندان و تهی‌دستان، اختصاص داده شود. برای این کار، سپرده در صندوق ویژۀ این کار نهاده می‌شود.
در این سپرده‌گذاری، سپرده‌گذار به جز امور یاد شده هیچ حقی برای دریافت اجرت یا سود از بانک ندارد.
شکل دوم:
به صورت مضاربه، یا وکالت دادن به بانک است که مبلغ سپرده‌گذاری شده را در پروژه‌ای از پروژه‌های اقتصادی به‌کار گیرد. در این حالت، سپرده‌گذار، از درصد معینی از سود که بین بانک و سپرده‌گذار توافق شده، برخوردار و بقیه سود از آنِ کسی می‌شود که پول را به‌کار گرفته است. حال اگر خودِ بانک، پول را در پروژه‌ای اقتصادی به‌کار برد، بقیه سود از آن اوست. و اگر آن‌را بر اساس مضاربه، به یکی از مشتریان، واگذار کند، سود بین مشتری و صاحب مال تقسیم می‌شود و بانک، در قبال کاری که انجام داده و نقش وساطتی که بین صاحب مال و عامل داشته، وجهی دریافت می‌کند و مقدار این وجه، تابع میزان کاری است که انجام داده است.
بیشتر بخوانید:تفاوت بین بانکداری اسلامی و سنتی و دلایل برتری آنها
در صورتی که سپرده‌گذار، سرمایۀ خود را به شکل دوم (مضاربه) در بانک سپرده‌گذاری کند از خدمت تضمین سرمایه، برخوردار نمی‌شود، بلکه در صورتی که بدون تعدی و تفریط، خسارتی پیش آید، زیان حاصل را سپرده‌گذار باید متحمل شود؛ زیرا سپرده‌گذار در شکل دوم، در سود، شریک است و سود، بدون انجام فعالیت اقتصادی و تحمل مخاطره سرمایه، امکان‌پذیر نیست.
در هر دو شکل پذیرش پول توسط بانک، مبلغ سپرده‌گذاری شده از مالیات بر کنز، معاف است.
بر این اساس درمی‌یابیم که بانک اسلامی در انجام فعالیت جمع‌آوری سرمایه‌های مردم، بر فراهم آوردن انگیزه‌هایی تکیه می‌کند که انجام این فعالیت را تضمین کنند و سرمایه‌داران را به سپرده‌گذاری برانگیزند. این فعالیت‌ها به‌طور خلاصه عبارت‌اند از:
الف. نگهداری پول مردم و تضمین حفظ آن، و این در صورتی است که سپرده‌گذاری به شکل اول انجام پذیرد.
ب. حفظ ارزش حقیقی پول. در صورتی که فرد بخواهد سرمایه‌اش را نزد خود نگه دارد از این مزیت برخوردار نمی‌شود.
ج. دست‌یابی به درصدی از سود. دست‌یابی به این مزیت در صورتی است که سپرده‌گذاری به شکل دوم صورت گیرد و صاحب سرمایه، حاضر به تحمل زیان احتمالی باشد.
د. معافیت مالیات بر کنز ثروت که اگر صاحب سرمایه، پول را نزد خودش نگه می‌داشت، سرمایه‌اش با پرداخت مالیات، کاهش می‌یافت.
به این انگیزه‌ها که جنبۀ مالی دارند، نوع دیگری از انگیزه‌ها را نیز می‌افزاییم و آن انگیزه‌های معنوی و مکتبی است. به این معنی که یک مسلمان در جامعه اسلامی، احساس مسؤولیت می‌کند که در فرآیند توسعۀ اقتصادی جامعه‌اش شرکت داشته باشد و همان‌طور که خداوند دستور داده است[۲] تمامی نیروی خود را در این زمینه بسیج کند. این احساس مسؤولیت، از مهم‌ترین انگیزه‌ها در جامعه‌ای است که ارزش‌های انقلابیِ اسلامی، آن را فراگرفته و روح رهبری و آرمان‌های بزرگ بر افراد آن حاکم است. هم‌چنین انگیزه‌های احسان و ایثار و برآوردن نیازمندی‌های مستضعفان که از بانک، وام بدون بهره می‌گیرند، از دیگر انگیزه‌های معنوی این نوع سپرده‌گذاری است.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] صدر، شهید سید محمدباقر،اسلام، راهبر زندگی؛مکتب اسلام؛ رسالت ما، انتشارات دارالصدر، قم، ۱۳۹۳/ ۲۴۶-۲۴۹.
[۲] سورۀ انفال، آیۀ ۶۰
http://mozoomag.ir
