نویسنده: علی جعفری
1. «نمایشگاه کتاب تهران» در زمره‌ی تجمعات فرهنگی بسیار بزرگ جهان قرار دارد. بازدید سالانه‌ی قریب به پنج میلیون نفر از نمایشگاهی فرهنگی، شاید هیچ مشابه جهانی دیگری نداشته باشد. بخش مهمی از رفت و آمدهای انبوه انسانی به این نمایشگاه به «ماهیت فروشگاهی» آن وابسته است؛ حتی اگر چنین هم باشد، باز با یکی از فروشگاه‌های فرهنگی بسیار بزرگ دنیا مواجهیم. بسیاری از منتقدان معتقدند امکان خرید و فروش کتاب که افزایش بیش از حد تعداد بازدیدگنندگان را به دنبال داشته، با تحت الشعاع قرار دادن زمینه‌ی فرهیختگی و نخبگانی نمایشگاه و نزدیک کردن آن به فضای عامیانه، عملاً توان جریان سازی نمایشگاه را در فرهنگ تخصصی به تحلیل برده ست؛ متقابلاً، می‌توان در نظر داشت که در عوض، فضای بسیار مساعدی را برای تقویت و هدایت «فرهنگ عمومی» جامعه به وجود آورده است. به عبارت دیگر، وضعیت کنونی نمایشگاه فروشگاه کتاب تهران مثلاً، در مقایسه با نمایشگاه کتاب فرانکفورت اگر چه عامیانه‌تر و غیرنخبگانی‌تر است؛ اما همین نمایشگاه فروشگاه در مقایسه‌ی با سایر فروشگاه‌ها یا نمایشگاه فروشگاه‌ها، بلکه حتی در مقایسه با بسیاری دیگر از نمایشگاه‌های فرهنگی دیگر، از زمینه‌ی فرهنگی فرهیختگی بالاتری برخوردار است. این ظرفیت پیشرفته وقتی ضربدر پنج میلیون مخاطب با کیفیت از اقصی نقاط کشور بشود، فرصت بی نظیری را برای تأثیرگذاری و جهت‌دهی به فرهنگ عمومی پدید می‌آورد.
2. نمایشگاه کتاب تهران یک تجمعی فرهنگی «قابل مدیریت» نیز هست. این ظرفیت عظیم می‌تواند در مسیر حل برخی مسائل و معضلات فرهنگ ملی به کار رود. یکی از این مسایل در حوزه «عفاف و حجاب» خودنمایی می‌کند. در این حوزه، فراهم آوردن یک الگوی قابل دفاع و کارآمد اجتماعی که در آیینه آن، مزیتهای «فضای غیرمختلط» در مقایسه با وضعیتی از اختلاط محرم و نامحرم متبلور شود، یکی از مسائل مهم است. سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی در تحسین عفاف و تخطئه‌ی اختلاط، هماره از فقر در ارائه‌ی الگوهای چشمگیر و کارآمد رنج برده است. در سالیان پس از انقلاب، شاید همگانی‌ترین و رضایت برانگیزترین الگوی مدیریت غیر مختلط فضای عمومی، تعیین واگن و جایگاه اختصاصی برای بانوان در مترو و اتوبوس‌های شهری بوده است. با این حال و به موازات، ذهنیت فرهنگی مردم و خصوصاً جوانان، خاطرات فراوانی از تکرار کلیشه‌های ناکارآمد و تنش‌آلود و بعضاً آسیب‌زای تفکیک جنسیتی را نیز ثبت کرده است. بدیهی است که احیای فضاهای اجتماعی غیرمختلط، احتیاج مبرمی به تقویت نگرش‌های مثبت دارد و این امر میسر نمی‌شود مگر از طریق ارائه‌ی الگوهای چشمگیر، رضایت برانگیز، در دسترس و همگانی. در این میان، اغلب تجارب پساانقلابی در مدیریت غیر مختلط فضا به محیط‌های خاص محدود مانده است. تأسیس برخی «دانشگاه‌های دخترانه» یا راه‌اندازی برخی «پارک‌های زنانه» نیز همواره الگوهایی غیرهمگانی تلقی شده است. شاید اگر تجربه‌ی پارک‌های زنان، در فضاهای سبز در دسترس‌تر و بزرگ‌تر از آنچه هست اجرا می‌شد، آرمان الگو سازی هم بیش از پیش تأمین شده بود.
4. به نظر می‌رسد که نمایشگاه کتاب تهران ظرفیت فرهنگی جمعیتی تبدیل شدن به چنین الگویی را دارد و می‌تواند نقطه‌ی رهایی فرهنگ عمومی کشور از تنگنای اختلاط اجتماعی محسوب شود. فرض کنید مسئولان نمایشگاه اعلام کنند که اولاً؛ به منظور تکریم مقام بانوان کتاب دوست کشور و در راستای تأمین بیش از پیش امنیت خاطر و راحتی ایشان، ضمن اضافه کردن سه روز به تعداد روزهای برگزاری، آن سه روز را صرفاً به بازدید بانوان اختصاص می‌دهند و ثانیاً؛ طی این سه روز، هزینه‌ای بابت اجاره بها از صاحبان غرفه دریافت نخواهد شد؛ در مقابل انتشاراتی‌ها موظف خواهند بود برای ارائه‌ی خدمت به بانوان بازدید کننده در این سه روز، فقط از غرفه‌دار بانو استفاده کنند. تأثیرات در معرض تجربه قراردادن الگوی مذکور فقط در فضای زنانه نیست؛ بلکه به تبع با کاهش حضور بانوان در روزهای معمول، بدنه‌ی جمعیتی مردانه نیز بخشی از امنیت فرهنگی و رفاهی برآمده از این فرصت جدید را تجربه خواهد کرد. با توجه به حجم عظیم جمعیت بازدیدکننده، اجرای حساب شده و دقیق این برنامه، به احتمال زیاد، در تقویت نگرش مثبت بسیاری از بازدیدکنندگان زن و مرد به مزیت فضای غیرمختلط در قبال مختلط مؤثر افتد.
جعفری، علی؛ (1396)، فرهنگ ایده‌پردازی و ایده‌پردازی فرهنگی، اصفهان: نشر آرما، چاپ دوم.
2. نمایشگاه کتاب تهران یک تجمعی فرهنگی «قابل مدیریت» نیز هست. این ظرفیت عظیم می‌تواند در مسیر حل برخی مسائل و معضلات فرهنگ ملی به کار رود. یکی از این مسایل در حوزه «عفاف و حجاب» خودنمایی می‌کند. در این حوزه، فراهم آوردن یک الگوی قابل دفاع و کارآمد اجتماعی که در آیینه آن، مزیتهای «فضای غیرمختلط» در مقایسه با وضعیتی از اختلاط محرم و نامحرم متبلور شود، یکی از مسائل مهم است. سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی در تحسین عفاف و تخطئه‌ی اختلاط، هماره از فقر در ارائه‌ی الگوهای چشمگیر و کارآمد رنج برده است. در سالیان پس از انقلاب، شاید همگانی‌ترین و رضایت برانگیزترین الگوی مدیریت غیر مختلط فضای عمومی، تعیین واگن و جایگاه اختصاصی برای بانوان در مترو و اتوبوس‌های شهری بوده است. با این حال و به موازات، ذهنیت فرهنگی مردم و خصوصاً جوانان، خاطرات فراوانی از تکرار کلیشه‌های ناکارآمد و تنش‌آلود و بعضاً آسیب‌زای تفکیک جنسیتی را نیز ثبت کرده است. بدیهی است که احیای فضاهای اجتماعی غیرمختلط، احتیاج مبرمی به تقویت نگرش‌های مثبت دارد و این امر میسر نمی‌شود مگر از طریق ارائه‌ی الگوهای چشمگیر، رضایت برانگیز، در دسترس و همگانی. در این میان، اغلب تجارب پساانقلابی در مدیریت غیر مختلط فضا به محیط‌های خاص محدود مانده است. تأسیس برخی «دانشگاه‌های دخترانه» یا راه‌اندازی برخی «پارک‌های زنانه» نیز همواره الگوهایی غیرهمگانی تلقی شده است. شاید اگر تجربه‌ی پارک‌های زنان، در فضاهای سبز در دسترس‌تر و بزرگ‌تر از آنچه هست اجرا می‌شد، آرمان الگو سازی هم بیش از پیش تأمین شده بود.
بیشتر بخوانید: حدود رابطه ی زن و مرد در اسلام
4. به نظر می‌رسد که نمایشگاه کتاب تهران ظرفیت فرهنگی جمعیتی تبدیل شدن به چنین الگویی را دارد و می‌تواند نقطه‌ی رهایی فرهنگ عمومی کشور از تنگنای اختلاط اجتماعی محسوب شود. فرض کنید مسئولان نمایشگاه اعلام کنند که اولاً؛ به منظور تکریم مقام بانوان کتاب دوست کشور و در راستای تأمین بیش از پیش امنیت خاطر و راحتی ایشان، ضمن اضافه کردن سه روز به تعداد روزهای برگزاری، آن سه روز را صرفاً به بازدید بانوان اختصاص می‌دهند و ثانیاً؛ طی این سه روز، هزینه‌ای بابت اجاره بها از صاحبان غرفه دریافت نخواهد شد؛ در مقابل انتشاراتی‌ها موظف خواهند بود برای ارائه‌ی خدمت به بانوان بازدید کننده در این سه روز، فقط از غرفه‌دار بانو استفاده کنند. تأثیرات در معرض تجربه قراردادن الگوی مذکور فقط در فضای زنانه نیست؛ بلکه به تبع با کاهش حضور بانوان در روزهای معمول، بدنه‌ی جمعیتی مردانه نیز بخشی از امنیت فرهنگی و رفاهی برآمده از این فرصت جدید را تجربه خواهد کرد. با توجه به حجم عظیم جمعیت بازدیدکننده، اجرای حساب شده و دقیق این برنامه، به احتمال زیاد، در تقویت نگرش مثبت بسیاری از بازدیدکنندگان زن و مرد به مزیت فضای غیرمختلط در قبال مختلط مؤثر افتد.
پی‌نوشت‌ها:
1. خمیرمایه‌ی این ایده را نخستین بار از استاد بزرگوار و فقیه آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) مرحوم آیت الله عزیزالله خوشوقت دریافتم؛ آنجا که در پاسخ به دغدغه‌ی برخی طلاب جوان برای شرکت در نمایشگاه کتاب تهران، ایشان به دلیل فضای نه چندان سالم و اسلامی نمایشگاه به لحاظ مناسبات محرم و نامحرم و احتمال بسیار زیاد در افتادن جوانان ولو طلاب جوان به ورطه‌ی گناه از حضور در آن نهی می‌کردند و در ادامه می‌فرمودند:
«هر گاه مسئولین فرصت و امکانی را برای شرکت غیر مختلط افراد در نمایشگاه فراهم آوردند آن‌گاه با آسودگی به نمایشگاه بروید.»
جعفری، علی؛ (1396)، فرهنگ ایده‌پردازی و ایده‌پردازی فرهنگی، اصفهان: نشر آرما، چاپ دوم.
