مسئولیت اخلاقی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی

بیان مسئله

سازمانها در قبال حقوق عناصر محیط درونی و بیرونی خود دارای مسئولیت اخلاقی هستند. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نیز به مانند هر سازمان دیگر یک گروه اجتماعی بوده، دارای آرمان اهداف، مشروعیت، اساسنامه، منابع انسانی، شرح وظایف، ساختار، ابزار و انواع است. از آنجایی که کتابداری، حرفه‌ای خدمت‌مدار است بنابراین مهم‌ترین مقوم سازمانی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی مسئولیت‌پذیری اخلاقی در این سازمان‌هاست، که می‌بایستی در کنار توجه به دیگر مسئولیت‌های حرفه‌ای به این مسئولیت مهم نیز توجه کافی شود. در این پژوهش تحلیلی- تطبیقی، سعی شده که عناصر محیطی (درونی و بیرونی) در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی شناسایی شوند و مسئولیت اخلاقی در آنها تبیین گردد.
اخلاق جمع خُلق و خُلُق است، به گفته راغب در کتاب مفردات، این دو واژه در اصل به یک ریشه باز می‌گردد. اخلاق مجموعه صفات روحی و باطنی انسان است و به گفته بعضی از دانشمندان، گاه به اعمال و رفتاری که از خلقیات درونی ناشی می‌شود، نیز اخلاق گفته می‌شود. (1) اخلاق را از طریق آثارش نیز می‌توان تعریف کرد و آن این که گاه فعلی که از انسان سر می‌زند، شکل مستمری ندارد ولی هنگامی که کاری به طور مستمر از کسی سر می‌زند (مانند امساک در بذل و بخشش و کمک به دیگران) دلیل به این است که یک ریشه درونی و باطنی در اعماق جان و روح او دارد، آن ریشه را خلق و اخلاق می‌نامند. (2) قرآن کریم برخورداری از اخلاق شایسته و تزکیه نفس را از شرایط رستگاری دانسته و فساد اخلاق را منشأ بدبختی و زیانکاری بشر می‌شمارد و می‌فرماید: «هر که در پاکی آن (روح) کوشید، رستگار شد و هر که آلوده‌اش ساخت، نومید گردید». (3) پیامبران الهی برای پی‌ریزی اساس مکارم اخلاق، تزکیه نفوس و تربیت انسانهای با فضیلت، به سوی بشر فرستاده شدند و در طول قرنهای متمادی، یکی پس از دیگری، در تحکیم و گسترش مبانی اخلاقی کوشیدند.
سخن در چیستی اخلاق و قلمرو مسئولیت‌پذیری را تمایز دوگونه اخلاق تکمیل می‌کنیم. از آنجا که اخلاق حرفه‌ای از شاخه مهم اخلاق کاربردی است، بیان تمایز اخلاق نظری و کاربردی لازم است. وقتی از اخلاقی بودن فرد یا سازمان سخن می‌گوییم در واقع او را مسئولیت‌پذیر می‌انگاریم. فرد یا سازمانی را که نسبت به وظایف اخلاقی خود، مسئولیت‌گریز است، غیراخلاقی می‌خوانیم. پس یکی از راه‌های تحلیل مفهوم اخلاق و بیان چیستی آن، تحلیل مفهوم مسئولیت اخلاقی است. اخلاق را گاهی، وصف حالت یا رفتار می‌دانیم و گاهی مرادمان از آن دانش نظام‌مند است. در کاربرد نخست واژه اخلاق، دو مفهوم حالت درونی و ملکه‌ی نفسانی را با رفتار ارتباطی می‌توان تمایز داد. نگارنده‌ی «اخلاق حرفه‌ای»، (4) در همه‌ی آثار خود اخلاق را به الگوی رفتار ارتباطی درون‌شخصی و برون‌شخصی مبتنی بر رعایت حقوق طرف ارتباط تعریف کرده است. یکی از مهم‌ترین وجوه مواجهه هوشمندانه انسان با معضلات ارتباطی توجه به اصل زرین «شما حق دارید و ما تکلیف» است. تعبیر اصل زرین بنابر نظر قراملکی از اخلاق استوار است. اصطلاح (5) و واژه نسبتاً مترادف آن (6) در دهه‌ی هفتاد سده‌ی بیستم به میان آمد، که فیلسوفان و دیگر دانشمندان به تحلیل مسائل اخلاقی رایج در جامعه و حوزه‌های حرفه‌ای، به ویژه اخلاق پزشکی و اخلاق کسب و کار روی آورند. (7)
در تعریف اخلاق حرفه‌ای گفته‌اند: بخشی از اخلاق که به مباحث و معضلات علمی به نحو خاص و مستقیم عطف توجه می‌کند. از سویی به متن و جزئیات آن می‌نگرد و از طرف دیگر روی‌آورد کلی‌گرایانه دارد. اخلاق حرفه‌ای که موضوع نوشتار حاضر است از عمده‌ترین شاخه‌های اخلاق کاربردی است به همین دلیل این انگاره که اخلاق کاربردی چیزی جز اخلاق حرفه‌ای نیست ناشی از مغالطه‌ی تحویل‌‎نگری (8) است. اخلاق کاربردی عرصه فراخ‌دامنی دارد و شامل اخلاق شهروندی، اخلاق قانونگذاری، اخلاق جنسی، اخلاق پژوهش، اخلاق محیط زیست، اخلاق هنری، اخلاق سیاست به ویژه اخلاق دیپلماسی، اخلاق ورزش و اخلاق حرفه‌ای می‌شود. اخلاق حرفه‌ای خود گستره‌ی وسیع و شامل اخلاق کسب و کار، اخلاق پزشکی، اخلاق مهندسی، اخلاق روزنامه‌نگاری و اخلاق کتابداری و اطلاع‌رسانی و امثال آنها است. اخلاق حرفه‌ای، مسئولیتهای اخلاقی فرد و سازمان در حرفه را اخلاق حرفه‌ای می‌نامند. اخلاق حرفه‌ای مجموعه‌ای از کنشها و واکنشهای اخلاقی پذیرفته شده که از سوی سازمانها یا مجامع حرفه‌ای است. و نهایتاً اخلاق حرفه‌ای را به مسئولیتهای اخلاقی فرد و سازمان (9) در حرفه تعریف می‌کنیم. (10)
ساده‌ترین انگاره از اخلاق، مسئولیتهای اخلاقی است. وقتی از اخلاقی بودن فرد یا سازمان سخن می‌گوییم در واقع او را مسئولیت‌پذیر می‌انگاریم. فرد یا سازمانی را که نسبت به وظایف اخلاقی خود، مسئولیت‌گریز است، غیراخلاقی می‌خوانیم. پس یکی از راه‌های تحلیل مفهوم اخلاق و بیان چیستی آن، تحلیل مفهوم مسئولیت اخلاقی است. «اخلاقی بودن» مسئولیت، قیدی است که آن را از مسئولیتهای حقوقی و مدنی، کیفری و جزایی و نیز از مسئولیتهای حرفه‌ای متمایز می‌کند. مسئولیتهای حرفه‌ای و حقوقی غالباً مدون هستند در حالی که مسئولیتهای اخلاقی بیش و کم غیرمدون و حتی نانوشته‌اند. تحلیل مسئولیت به تعریف سه جزئی از اخلاق می‌انجامد: مسئولیت‌پذیری کسی (عنصر اول) در مقابل کسی یا نهادی (عنصر دوم) در خصوص اموری (عنصر سوم) از این عنصر متعلق به مسئولیت است به سه قسم است: حقوق موضوعی، شرح وظایف حرفه‌ای و حقوق طبیعی این سه گونه سبب تقسیم مسئولیت به حقوقی، حرفه‌ای و اخلاقی می‌شود. تحلیل افزونتر مسئله و بیان ماهیت مسئولیت اخلاقی را با رهیافت دیگر به میان می‌آوریم.

کتابداری چیست

کتابخانه‌ها از دیرباز محل نگهداری منابع مکتوب و غیرمکتوب فرهنگی، علمی و فنی و اشاعه اطلاعات سازمان یافته در میان گروه‌های مختلف استفاده کننده بوده‌اند. پیشرفتهای جوامع بشری و نیز رشد سریع اطلاعات موجب تربیت نیروی انسانی متخصص شده تا بتوانند شرایط دسترسی به دنیای اطلاعات و داد و ستدهای اطلاعاتی را فراهم کنند.
واژه کتابداری به عنوان برابر واژه انگلیسی (11) آن انتخاب شده است. دانشمند بزرگ، شیالی رانگاناتان زمانی که در دهه‌ی 1930 از انگلیس به هندوستان بازگشت و درصدد راه‌اندازی این دانش نوین در هند برآمد، جامعه هند در فهم این واژه مشکل داشتند و در نتیجه ایشان واژه جدید (12) یعنی علم کتابداری را جایگزین آن واژه نمود. امروزه در کشورهای توسعه یافته این واژه بیشتر به کار برده می‌شود. واژه کتابداری معادل واژه علم «کتابداری» است. اساس این علم به نگهداری، سازماندهی و استفاده از رسانه‌ای ارتباطی مدون می‌پردازد. عباس حری استاد علوم ارتباطات و کتابداری نیز در معرفی کتاب و علم کتابداری می‌گوید: کتاب دارای دو معنی است؛ یکی معنای محدود و با دامنه‌ای بسته که همان اوراق مکتوب به هم پیوسته و مجلد شده است و اصطلاحاً به آن صورت گوتنبرگی کتاب می‌گویند و دیگری معنای گسترده آن است که به هر اثری که به گونه‌ای ثبت و ضبط شده باشد، گفته می‌شود. از این دیدگاه، نوار، صفحه، لوح فشرده و حتی آنچه در اینترنت قابل دسترسی است، «کتاب» تلقی می‌شود. پسوند «داری» در کتابداری نیز به معنای اداره کردن و مدیریت کردن کتاب در همان معنای گسترده آن است، بنابراین کتابداری به سامان دادن کتاب می‌پردازد.
علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشی است که به مطالعه و بررسی شیوه‌های گوناگون تولید دانش، گردآوری منابع اطلاعاتی (کتاب، مجله، لوح فشرده، بانکهای اطلاعاتی، پایگاه اطلاعاتی، اینترنت و وب)، سازماندهی، بازیابی و اشاعه این منابع و محملهای اطلاعاتی می‌پردازد و در این راستا تلاش می‌نماید که در وقت خواننده یا کاربر صرفه‌جویی نماید. در دهه‌ی 1970 با اختراع ریزرایانه‌ها و در سال 1990 با اختراع وب و ورود این فناوریهای نوین اطلاعاتی به پهنه کتابخانه‌های جهان این دانش نیز دچار دگرگونی گسترده‌ای شد. در نتیجه پژوهشگران و استادان این رشته درصدد تغییر نام آن برآمدند و واژه «اطلاعات» (13) یا «اطلاع رسانی» نیز به نام این دانش اضافه شد و در حال حاضر از آن به عنوان علوم کتابداری (14) و اطلاع‌رسانی یاد می‌شود. اگرچه در انگلستان و برخی کشورهای دیگر با عناوین دیگری از جمله Information Studies و Information Management نیز از آن یاد می‌شود.

کتابداری شغل است یا حرفه

واژه حرفه (15) کاربردهای فراوان دارد و مفهوم آن نیز از تطور تاریخی فراوانی برخوردار است. عام‌ترین کاربرد حرفه به معنای پیشه، شغل، کار و کسب است. مفهوم اصطلاحی حرفه از دیرباز متفاوت با کار (16) و حتی شغل (17) به کار می‌رود. توجه به تمایز این دو واژه رهگشاست. بردگی به عنوان مثال حرفه نیست اما بردگان کار می‌کنند. راهزنی را نیز حرفه نمی‌دانیم هر چند که آنان نیز به کار مشغولند. کسب و کار معطوف به سود را حرفه نمی‌دانند. پزشکان فعالیت خود را نه کسب و کار بلکه حرفه می‌دانند.
اشتغال (18) یکی از مؤلفه‌های حرفه است. مؤلفه دیگر روزی به دست آوردن از طریق اشتغال (19) است. مؤلفه سوم، اختیار در کار و اشتغال است. حرفه یک کار اختیاری است. مؤلفه مهم خدمت محوری (20) مثمر به ثمر بودن، مفید بودن یا مطلوبیت اجتماعی (21) حرفه است. مؤلفه پنجم، برخورداری از دانش، مهارت و توانایی است. (22) و اما ما با استناد به موارد و دلایل ذیل به صراحت بیان می‌کنیم که کتابداری شرایط اصلی حرفه را داراست بنابراین یک حرفه است؛
کتابداران می‌توانند و غالباً چنین است که از راه کتابداری امرار معاش کنند بنابراین حداقل یک شغل است. بیش از 100 سال است از آغاز مباحث نظری کتابداری می‌گذرد و سخنها و نوشته‌ها درباره‌ی فلسفه کتابداری سابقه‌ی تاریخی دارد و همچنین اینکه بیش از 100 سال از آموزش دانشگاهی کتابداری می‌گذرد و تعداد کسانی که در پنج قاره، با گذراندن دوره‌های عالی دانشگاهی، به آخرین مدارج تحصیلات و دانشگاهی دست می‌یابند، قابل توجه است، بنابراین کتابداری از دانش تخصصی برخوردار است و این یکی از ملزومات حرفه است. در بسیاری از کشورها کتابداران صرف‌نظر از مطالعات نظری و کار عملی دانشگاهی، در محیط واقعی جامعه، تجربه‌ی مفید می‌اندوزند و تجارب خود را به نقد و تحلیل دیگر همکاران می‌گذارند. نشریات تخصصی چاپی و الکترونیکی بسیاری منتشر می‌شود و از طریق همایش پژوهشی، آموزشی و دانش‌افزایی، مهارت‌آموزی و نقد تجارب موجب تعالی حرفه‌ای می‌شوند. بیش از یک سده از تأسیس سازمانها و انجمنهای علمی و حرفه‌ای کتابداری می‌گذرد و این نهادها در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی فعالیت می‌کنند. انجمنهای کتابداری عموماً از استقلال نسبی برخوردارند. البته درجه‌ی این استقلال بنا به فرهنگ مدنی جوامعی که این انجمنها را برپا می‌کنند، در کشورهای گوناگون متفاوت است. حرفه‌ی کتابداری دید خدمت‌رسانی دارد و انجمنهای کتابداری فعال و تأثیرگذاری سوابق درخشانی در تدوین اصول اخلاقی و مرامنامه‌ی حرفه‌ای دارند. نظام آموزشهای آموزش رسمی برای پذیرش کتابداران کمابیش در بسیاری از کشورهای پیشرفته وجود دارد. در ایران نیز چند سالی است که شرط داشتن مدرک دانشگاهی در رشته کتابداری و موفقیت در آزمونهای عملی و تئوری کتابداری برای پذیرش نیروی انسانی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی (خصوصاً دانشگاهی و دولتی) اجباری است. بنابراین با توجه به آنچه گفته شد، کتابداری حرفه‌ای است که بسته به میزان دارا بودن شرایط حرفه از اعتلا و احترام برخوردار می‌شود.

کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی (تعریف سازمانی)

برای ارائه تعریفی از کتابخانه باید آن را از نظر فیزیکی و کارکردی مدنظر قرار داد. از نظر فیزیکی می‌توان تعاریف زیر را برای کتابخانه در نظر گرفت: کتابخانه مکانی است برای حفظ و نگهداری آثار مکتوب و غیرمکتوب که طی تاریخ تمدن بشر به وجود آمده است. کتابخانه مخزنی است برای حفظ مواد و منابع هنری، علمی، ادبی، اجتماعی و غیره که بر روی رسانه‌های مختلف و منابع هنری، علمی، ادبی، اجتماعی و غیره که بر روی رسانه‌های مکتوب، دیداری و شنیداری و الکترونیکی در آن نگهداری می‌شود. اما از نظر کاربردی و اجتماعی می‌توان تعاریف زیر را ارائه کرد: کتابخانه نهادی اجتماعی است که ساز و کار اصلی ذخیره‌سازی، حفاظت و اشاعه دانش و اطلاعات را فراهم می‌سازد. کتابخانه نهادی است که کارکردهای اصلی حرفه کتابداری یعنی جمع‌آوری، سازماندهی، اشاعه و مدیریت منابع اطلاعاتی در آن انجام می‌شود. کتابخانه پلی است میان دانش مضبوط بشری بین نسلهای گذشته، حال و آینده.
با تلفیق این تعاریف می‌توان کتابخانه را این‌گونه تعریف کرد: کتابخانه نهادی اجتماعی است که با ذخیره‌سازی، حفاظت و اشاعه پیشینه‌های مکتوب، دیداری و شنیداری و الکترونیکی با استفاده از خدمات کارکنان آموزش دیده در خدمت تعلیم و تربیت و توسعه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، علمی و فرهنگی است. (23)

اهداف عام و کلی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی

هدف کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از هر نوع و در هر اندازه که باشند تحت تأثیر نیازهای جامعه شکل می‌گیرد و تعیین می‌شود. در واقع نیازهای جامعه متغیر مستقل، و خدمات کتابخانه و هدفها، متغیر وابسته‌اند. سه هدف اطلاع‌رسانی، آموزشی و فرهنگی را می‌توان برای نهادهای اطلاعاتی برشمرد و هر سازمان و نهاد، برحسب نوع و اندازه و امکانات و جامعه‌اش، به درجات به این هدفها شاخصیت می‌بخشد. هدف اطلاع‌رسانی؛ این هدف، گستره وسیعی از پاسخ به پرسشهای مشخص، تا آگاهی‌رسانی اطلاعات مورد نیاز برای پژوهش در تمام سطوح و طرح پرسشهای تازه را در برمی‌گیرد و در اینجا، فناوری اطلاعات نقش مهمی ایفا می‌کند، چون کتابداران، اطلاع‌رسانان، نظامها و بانکهای اطلاعاتی، همگی مجموعه‌ای تشکیل می‌دهند که نه تنها اطلاعات مناسب را در سطحی گسترده اشاعه می‌دهند، قادرند نیازهای اطلاعاتی را پیش‌بینی کرده، بین کاربران و جامعه علمی بیرون از کتابخانه پیوند برقرار کنند. هدف آموزشی؛ این هدف نیز از جمله ویژگیهای عام هر کتابخانه و مرکز اطلاع‌رسانی است، چون گذشته از کتابخانه‌های آموزشگاهی و دانشگاهی و کتابخانه‌ی عمومی، کتابخانه‌های تخصصی هم به گونه‌ای نقش آموزشی دارند و این بیشتر در فراهم‌آوری، خدمات مرجع و مشاوره نمایان می‌شود. البته نقش آموزشی کتابخانه‌ها در نظامهای سیاسی باز و بسته متفاوت است، و هنوز برون‌رفت از بن‌بست‌هایی که تکثر فرهنگی در برابر فلسفه‌ی آموزش و پرورش قرار داده و کتابخانه‌ها هم از آن تأثیر پذیرفته‌اند، راهی طی نشده است. هدف فرهنگی؛ کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی انتقال دهنده‌ی فرهنگ در انواع شکلهای نمادین آن هستند و به ویژه عادت به مطالعه، ترویج کتابخوانی، و گسترش سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای از جمله چالشهای مهمی هستند که کتابخانه‌ها و سازمانهای اطلاعاتی موظفند به آن بپردازند و در کنار تدبیرهای عالمانه برای بهره‌گیری از فناوری اطلاعاتی در این زمینه، به عوامل جذابیت بخشی چون معماری داخلی کتابخانه‌ها، توسعه ابعاد زیباشناختی نشر و ارتباطات توجه کنند.

کارکرد کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی

منظور از کارکرد کتابداری کارهایی است که در این حرفه و در کتابخانه‌ها انجام می‌شود. مهم‌ترین کارکرد مشترک کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، تسهیل انتقال دانش، و بیشتر از آن، تسهیل انتقال معنای پیامهای مدوّن به کاربران است که از راه هماهنگ‌سازی و مدیریت، تفسیر منابع و پل و پیوند زدن بین نیازها و منابع و خدمات صورت می‌گیرد. در بخش هماهنگ‌سازی، کتابداران و اطلاع‌رسانان، به دلیل نقشی که در مدیریت دانش و مدیریت اطلاعات ایفا می‌کنند، در چرخه‌ی تولید اطلاعات سهیم‌اند و فعالیتهایشان با معناشناسی، ارتباطات، زبان، و به ویژه معرفت‌شناسی اجتماعی در ارتباط مستقیم است. کارکرد تفسیر منابع، شامل تمهیداتی برای منطبق کردن اطلاعات پیشینه‌ها و نیازهای اطلاعاتی کاربران و بیشتر از آن ایجاد تعامل بین پیشینه‌ها و کاربران است. پیوند بین نیازهای کاربران و منابع و خدمات و نظامهای اطلاع رسانی، نقش مهم اطلاع رسانان است که در مصاحبه باز مرجع و ارتباط با کاربر محقق می‌شود. تغییر کانون توجه رشته از مجموعه به کاربر، از رویکرد نظامدار به رویکرد کاربرمدار و از اطلاعات به دانش، همه سازمانها و مراکز اطلاعاتی را (حتی اگر این سازمانها از تحولات بی‌خبر باشند) تحت تأثیر قرار داده و می‌دهد.

محیط سازمانی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی

محیط کتابخانه شامل تمامی عواملی (بیرونی و درونی) است که با کتابخانه در تأثیر و تأثر است. زمانی که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی بخواهند که گردآوری، سازماندهی و اشاعه اطلاعات بر مبنای درخواست استفاده کنندگان را ادامه دهد، ضرورت دارد که نحوه جریان اطلاعات در جامعه را درک نماید. از منابع و مجاری اطلاع‌رسانی هر لحظه در حال گسترش بهره‌برداری کرده و نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان کتابخانه‌ها را برآورده کنند. کتابخانه‌ها به عنوان بخشی از یک ساختار بسیار بزرگتر به نام «زیرساخت اطلاع‌رسانی» به حساب می‌آیند. زیرساخت به عنوان زیربنا و چارچوب در نظر گرفته می‌شود. زیرساخت اطلاع‌رسانی خلق و اشاعه اطلاعات را امکان‌پذیر می‌کند. اینکه چگونه می‌توانیم عناصر زیرساخت اطلاع‌رسانی و جایگاه کتابخانه در آن را درک کنیم؟ یک شیوه این است که این زیرساخت را در ارتباط با فرایندی در نظر بگیریم که با خلق اطلاعات آغاز و با استفاده از آن خاتمه پیدا می‌کند. این مورد گاهی اوقات به عنوان «چرخه اطلاعات» مطرح می‌شود. نمودار «1» چنین فرایندی را نشان می‌دهد. از چشم‌انداز چرخه اطلاعات، زیرساخت اطلاع‌رسانی در برگیرنده مؤسسات و افراد دخیل در فرایندی پویا است که در آن اطلاعات در جامعه خلق، اشاعه و استفاده می‌شود. زیربنای چنین چرخه‌ای خلق کنندگان اطلاعات هستند، در اینجا باید اطلاعات را در معنایی بسیار وسیع به عنوان هر پیغامی که رساننده مطلبی باشد در نظر داشت. بدین طریق نویسندگان، پژوهشگران، هنرمندان، موسیقیدانان و تولیدکنندگان پایگاه‌های اطلاعاتی همگی می‌توانند به عنوان خلق کنندگان اطلاعات در نظر گرفته شوند. به طورکلی می‌توان گفت که خلق کنندگان اطلاعات ایده‌های خود را در یک قالب فیزیکی یا تولیدی، به طور سنتی در یک کتاب، مقاله، نقاشی، صفحه موسیقی و اخیراً در یک منبع چندرسانه‌ای یا یک پایگاه اطلاعاتی تجسم می‌بخشند. معمولاً، این تولیدات توسط کسی غیر از خلق کننده آن یعنی توزیع کننده مانند ناشران و مراکز نشر و پخش (که تولیدات بسیاری از خلق کنندگان را در دسترس قرار می‌دهند) در دسترس قرار می‌گیرند. (24)

خلق‌کنندگان        تولیدات توزیع کنندگان       اشاعه‌دهندگان    استفاده‌کنندگان نویسندگان،     کتاب‌ها      ناشران       مدارس افراد عادی هنرمندان/ موسیقدانان        مجلات مراکز نشر و پخش       کتابخانه‌ها      پژوهشگران مترجمان، مصححان،      دیسک‌‎های فشرده       تأمین کنندگان اینترنت        دانشگاه‌ها دانش آموزان و ویراستارها      پایگاه‌های اطلاعاتی         موزه‌ها           دانشجویان تولیدکنندگان پایگاه صفحات وب           شرکت‌های تجاری      کارکنان اطلاعاتی          ارگان‌های دولتی         کارفرمایان

نمودار1: زیرساخت اطلاع‌رسانی به عنوان بخشی از «چرخه اطلاعات»

اخلاق حرفه‌ای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و نه اخلاق کتابداران

اغلب ما در یک گروه اجتماعی و یا سازمان عضو یا استخدام در آنیم. به عنوان مثال عضو یک کتابخانه و یا کتابدار و شاغل در آن کتابخانه هستیم. عضویت در سازمان نیز مسئولیت‌آور است. سازمان حقوقی دارد و اعضاء در قبال آن وظیفه‌ای دارند. در محیط سازمانی کتابخانه فراتر از وظایف اعضا خود مسئولیت دارد. اما باید بپذیریم که مسئولیت اخلاقی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی تنها محدود به این حد نبوده، بلکه فراتر از این است و وظایف اخلاقی این مراکز در قبال حقوق همه عناصر محیط درونی و بیرونی را شامل می‌شود. این مراکز به عنوان یک سازمان هویت خود را داراست، هویت‌سازمانی کتابخانه‌ها بسیار بزرگتر و مؤثرتر از حیات فردی کارکنان آنان است. زیرا گروهی از انسانها به علاوه تجهیزات و امکاناتی متنوع، با یک نظام خاص به دنبال اهداف خاص به میان آمده‌اند. با این دیدگاه که شخصیت حقوقی این نهاد (کتابخانه) بیشتر و پرنفوذتر از اشخاص حقیقی (کتابداران) در حیات اجتماعی بشر مؤثرند، چرا که کل این مجموعه در غالب یک سازمان مناسبات نوینی ایجاد می‌کنند و به سوی اهداف آن سازمان گام برمی‌دارند. این توانایی سازمان است و از عهده یک فرد برنمی‌آید. از این‌روست که وظیفه‌ی سازمانی و مسئولیتهای اخلاقی کتابدار شاغل در کتابخانه دانشگاهی با کتابدار کتابخانه عمومی یک روستا، در عین اشتراکاتی که دارند، متفاوت نیز هست. یک بینش عمیق، بر مسئولیت اخلاقی سازمان تأکید کرده و برخورداری سازمان از مسئولیت اخلاقی و اجتماعی را امری انکارناپذیر می‌داند. بنابراین کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در غالب یک نهاد و سازمان، به دلیل اهداف سازمانی‌شان مسئولیت دارند و مانند اشخاص قابل بازخواست هستند. به عبارت دیگر رفتار کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در جامعه باید همانند رفتار یک کتابدار و یک متخصص اطلاع‌رسانی خوب و مسئولیت‌شناسی باشند. این مراکز دوگونه مسئولیت دارند. مسئولیت‌های حرفه‌ای و کیفری که در قوانین و مقررات سازمانهای مادر آنان بیان شده است و مسئولیتهای اخلاقی که می‌بایستی در چارچوب منشور اخلاقی آن سازمان تدوین شوند.

مدل اخلاقی فرلیچ برای کتابداران

براساس جستجوهای محقق تنها مدل اخلاقی شناخته شده برای کتابداران، مدل اخلاقی فرلیچ (25) است. که به نظر می‌آید نام بردن و معرفی آن به شکل مختصر لازم باشد. اما اینکه آیا این مدل، مدلی مناسب برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از جهت فراگیری هست یا اینکه دارای نقایص و مشکلاتی است، باید مورد بررسی قرار گیرد که از دامنه این مقاله خارج است.
مسئله اخلاقیات در یک بافت حرفه‌ای به نحوه‌ی برخورد و رفتارمان با افراد مربوط شده و رابطه‌ی پیچیده‌ی بین تولیدکنندگان اطلاعات، واسطه‌های اطلاعاتی و مشتریان را در برمی‌گیرد. فرلیچ حداقل هفت عامل را در فرایند اشاعه اطلاعات شناسایی کرده است که تحت تأثیر رفتار ما قرار می‌گیرند. این عاملان عبارتند از: پدیدآورندگان، ناشران، تولیدکنندگان پایگاه‎های اطلاعاتی، فروشندگان پایگاه‌های اطلاعاتی و شبکه‌ها، متخصصان اطلاع‌رسانی، سازمان و مدیران و استفاده کنندگان نهایی یا مشتریان. رفتارهای متخصصان اطلاع‌رسانی بر این دست‌اندرکاران تأثیر گذاشته و تحت تأثیر آنها قرار می‌گیرند و تبعات (26) اخلاقی آنها پیچیده می‌گردد.
«فرلیچ» یک مدل ساده اخلاقی را پیشنهاد می‌کند که سه عنصر اساسی در اخلاق یعنی «خود»، «سازمان» و «محیط» را نشان می‌دهد. «خود»، یک مأمور اخلاقی است، فردی که باید عمل کند یا از پیامدهای رفتار دیگران رنج ببرد؛ «سازمان» مؤسسه‌ای است که آن نیز یک مأمور اخلاقی است و به طور خودمختار عمل کرده و به رفتار دیگران جهت می‌دهد؛ «محیط» استانداردهای جامعه یا جوامع حرفه‌ای را دربرمی‌گیرد و بافت اخلاقی که «فرد» و «سازمان» در آن کار می‌کنند را خلق می‌کند. فشارهای اخلاقی اغلب می‌تواند به وسیله‌ی تعاملات و الزاماتی که هر یک از این عناصر دارند، به وجود آید. این تعاملات و الزامات ممکن است به آسانی یا به طور یکنواختی متعادل نشده و در نتیجه «اختلافات» و «بلاتکلیفی‌های» اخلاقی به وجود آید. از این‌رو ممکن است بین «خود» به عنوان یک فرد و «خود» به عنوان یک کارمند یا یک عضو از سازمان تضاد به وجود آید. برای مثال کتابدار ممکن است دارای این عقیده‌ی شخصی باشد که منبع معینی دارای محتوای اهانت‌آمیز اخلاقی است. کتابدار به عنوان یک مأمور اخلاقی فردی ممکن است عقیده داشته باشد که اشاعه‌ی اینگونه منابع نامناسب است؛ در عین حال، برای او به عنوان یک کتابدار، ممکن است استانداردهای رفتاری سازمانی و حرفه‌ای وجود داشته باشد که دیکته کننده‌ی اشاعه‌ی آزادانه‌ی این منابع هستند. اینگونه تضادها ممکن است برای برخی از کتابداران نادر و برای برخی دیگر متعدد باشند، اما برای بیشتر افراد اجتناب‌ناپذیر هستند.

مسئولیتهای اخلاقی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی

کتابداری و اطلاع‌رسانی به عنوان یک حرفه معرفی شد و جایگاه و اهمیت اخلاق با رویکردی استراتژیک در این حرفه مورد بررسی قرار گرفت و بیان شد که کتابخانه‌ها خود نیز به دلیل تأثیرات فراوان‌شان بر فرد و جامعه از مسئولیتهای اخلاقی برخوردارند در تحقیق حاضر، اخلاق حرفه‌ای در واقع اخلاقی بودن کتابخانه‌ها و مراکز و سازمانهای اطلاع‌رسانی را نشانه رفته است. در این بخش، هدف تبیین مسئولیتهای اخلاقی این سازمان است. یعنی وقتی می‌گوییم کتابخانه‌‎ها و مراکز اطلاع‌رسانی مسئولیت اخلاقی دارند، این مسئولیت دقیقاً بر دوش چه کسانی است و این مراکز در قبال چه کسانی دارای تعهد اخلاقی هستند و این تعهدات دقیقاً چه مواردی است؟ مسئولیت اخلاقی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی یعنی تعهد و التزام آنها در قبال حقوق تمامی اجزاء در محیط کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی. بنابراین مبانی مسئولیتهای اخلاقی کتابخانه‌ها باید به نحو سامان‌مند تدوین گردد و این مبانی باید فراگیر باشند و فراگیری آنها بدین معنی است که اولاً مسئولیتهای اخلاقی نسبت به سایر مسئولیتها فراگیری بیشتری دارد و فراتر از پایبندی به قانون و مقررات است و مهمتر اینکه باید نسبت به همه عناصر محیط فراگیر باشد. این عناصر در کتابخانه‌ها عبارتند از: جامعه، حرفه، صاحبان فکر و پدیدآورندگان آثار اطلاعاتی، مراجعین، کتابداران و کارکنان.

بیشتر بخوانید: اخلاق اجتماعی کرامت محور از منظر قرآن و عترت

 

الف) در قبال جامعه

1- رعایت و دفاع از آزادی اندیشه (پرهیز از سانسور): کتابخانه‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای فکری و علمی- اجتماعی می‌بایستی که به آزادی اندیشه اعتقاد داشته و از آن دفاع کرده و در تمام امور آن را رعایت نماید. اما در اینجا لازم است که منظور از آزادی اندیشه و مبارزه و پرهیز از سانسور به تفضیل مورد بحث قرار گیرد. آزادی فکر و اندیشه بسیار مورد تأکید اسلام قرار گرفته است. قرآن کریم انسان را دعوت به تعقل کرده و دستور به تفکر و به جریان انداختن شعور و فهم خود نموده است. اما باید به این نکته نیز توجه داشت که با اینکه اندیشه و تفکر در اسلام قلمرو وسیعی دارد، اما هر اندیشه‌ای پسندیده نیست. آزادی که نتیجه‌اش بیهودگی یا ضرر است، یا موجب سقوط انسان می‌گردد، ناپسند است. به تعبیر استاد مطهری: «آزادی تفکر ناشی از همان استعداد انسانی بشر است که می‌تواند در مسائل بیندیشد. این استعداد بشری حتماً باید آزاد باشد و تکامل بشر در گرو این آزادی است». (27)
اسلام طرفدار آزادی اندیشه است. اما اندیشه‌ای که در راستای سعادت انسان و از روی تدبر و تعقل باشد نه از روی احساسات و عواطف. دستور به تعقل و تفکر از شاخه‌های دین اسلام است. به اعتقاد استاد مطهری: «وجه امتیاز اسلام با مذاهب دیگر مخصوصاً مسیحیت همین است که از نظر اسلام اصول عقاید جز از طریق تفکر و اجتهاد فکری جائز نیست، اما اصول دین مسیحی، ماورای عقل و فکر شناخته شده است و اجتهاد مجتهدان نوعی حریت و آزادی فکری است». (28) اندیشه و تعقل آزاد است منتها به قید پسندیده و احسن بودن، مسئولانه بودن. دیگر اینکه تفکر و اندیشه برای هوس‌بازی و شهوترانی و گناه نباشد؛ بنابراین آزادی اندیشه با وجود مسئولانه بودن آن، از مختصات و از افتخارات اسلام است که شرافت و کرامت انسانها در گرو آن محفوظ می‌ماند و این همان است که از اندیشه مسئولانه عقاید و بیانات و ایده‌های سازنده و مسئولانه تراوش می‌کند. نکته دیگر اینکه مراد از رعایت و دفاع از آزادی اندیشه، هرگز به معنای هرج و مرج و ولنگاری نیست. هیچ نظام و هیچ مکتبی نیست که برای آزادی، حدی قائل نشود. آزادی بی‌حد، یعنی هرج و مرج! در نظام مطلوب و مقبول ما، حد آزادی عبارتست از: اخلال به «مبانی اسلام» و تعرض به «حقوق عمومی». بنابراین، آزادی موردنظر ما چنان که در فصل «حقوق ملت» در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است، آزادی‌ای که به نفی و انکار علنی مبانی اسلام (یعنی سه اصل مشترک میان همه فرقه‌های اسلامی: توحید، نبوت، معاد) و مغایر و مخالف با حقوق عمومی (مصرّح در قانون) نیجامد. نتیجه اینکه کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی ملزم به رعایت و دفاع از آزادی اندیشه‌اند و این سازمانها به هیچ عنوان حق ندارند. بنابر سلائق سیاسی، اجتماعی، مادی آزادی مراجعین را برای اندیشیدن محدود نمایند. این سازمانها حق ندارند بنابر هر دلیلی خارج از محدوده آزادی دست به سانسور زده و مراجعین را از دانستن، خواندن و آگاهی یافتن محروم نمایند.
2- ترغیب به علم‌آموزی و ارتقاء سواد در جامعه: علم‌آموزی و کسب آگاهی در اسلام نه تنها به عنوان امری اخلاقی و پسندیده بلکه از واجبات این دین به شمار می‌رود. آیات و روایات بسیاری بر این امر دلالت دارند. در آیه‌های بسیار مهم‌ترین هدف بعثت انبیاء آموزش علم و حکمت‌آموزی معرفی شده است. (29) او کسی است که در میان مردمی امی رسول از خودشان مبعوث کرد تا آیات او را بر آنها بخواند و آنان را تزکیه کند و کتاب و حکمت به آنها بیاموزد. (30) کتابخانه‌ها از ابتدای تأسیس‌شان به عنوان نماد یادگیری، سوادآموزی، کسب علم و آگاهی و ترغیب به مطالعه مطرح بوده و هستند. از سوی دیگر سواد مسئله ساده‌ای نیست که فقط به توانایی در خواندن مربوط شود، بلکه منظور از این وظیفه در کتابخانه‌ها، فرایندی است که در طی آن به محض اینکه فرد توانایی خواندن را کسب نمود، در طول زندگی خود روز به روز باسوادتر شده و قدرت بیشتری در درک علوم و متون به دست آورد. ایجاد ترغیب به مطالعه و سوادآموزی عنصری کلیدی برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی است. کتابخانه‌ها (از هر نوعی که باشند) باید پا به پای مدارس، دانشگاه‌ها و دیگر مراکز آموزشی در پیشرفت علم و آگاهی به این مسئولیت اخلاقی توجه نمایند.
3- ایجاد ترغیب به مطالعه در جامعه: یکی از شاخصه‌های توسعه یافتگی جوامع، نرخ سرانه دستیابی به منابع اطلاعاتی و مطالعاتی افراد آن جامعه است. ترویج فرهنگ مطالعه فقط راهی برای تأمین اوقات فراغت نیست و چنین مقوله‌ی مهمی را در بحث سرگرمی‌ها نباید مورد توجه قرار گیرد بلکه این امر باید پایه و بنیان استوار هر برنامه‌ریزی اصولی، اجماعی و توسعه ملی قلمداد شود. ترغیب به مطالعه، سوادآموزی و آگاهی به عنوان یکی از مسئولیتهای مهم برای کتابخانه‌ها در نظر گرفته می‌شود. کتابخانه‌ها می‌توانند با انجام فعالیتهای جانبی، فرهنگ کتابخوانی را در بین مردم ترویج و تثبیت نمایند.
4- ترویج خردگرایی و مبارزه با خرافات: در تمامی دوران و اعصار و در همه جوامع بشریت، عقیده به خرافات، جادو، توتم، تعصبات غلط و غیرواقعی بوده و هست. اعتقاد به جادوگری، رمل و اسطرلاب و انحرافات دینی و اجتماعی فقط مختص قوم یهود و عرب جاهلی نبوده بلکه در همین دوران هم شاهد اعتقادات انحرافی (از جادو گرفته تا شیطان‌پرستی) هستیم. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی به عنوان نگه‌دارنده و ارائه دهنده باورهای عقلانی، روشنفکرانه و خردورزانه‌ی بشریت در قبال این کج‌فکریها مسئولیت اخلاقی دارد. می‌بایستی که با این کج‌فکریها مبارزه کرده و خردگرایی را جایگزین آن نماید.
5- آموزش سواد اطلاعاتی: دسترسی به اطلاعات و استفاده مؤثر از آن برای تمام قشرهای جامعه به منزله یک اصل اساسی در زندگی اجتماعی و حرفه‌ای به شمار می‌رود. شعارهایی مانند «اطلاعات قدرت است» نه تنها اکنون بسیار بدیهی به نظر می‌رسد، بلکه بیشتر جوامع، اطلاعات را ماده اولیه تولید می‌دانند و برآنند تا با فراهم ساختن شرایط مطلوب، تک‌تک انسانها را در رسیدن به دانش و تحقق زندگی بهتر یاری کنند. اما از سوی دیگر، در مقایسه با قبل به طور قابل ملاحظه‌ای پیچیده شده است. نه تنها حجم فوق‌العاده اطلاعات در شکلهای گوناگون و نیز تعداد بسیار زیاد پایگاه‌ها و نظامهای اطلاعاتی، بلکه عدم کنترل کیفیت اطلاعات، موجب بروز دشواریهای فراوان، برای افراد شده است، به طوری که بخش عمده‌ای از اطلاعات جامعه، با وجود تلاش و صرف وقت فراوان، قادر نیستند به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی یابند.
بدین ترتیب، نداشتن توان اطلاعاتی موجب از بین رفتن سرمایه‌ها شده، شکاف میان افراد و شکاف میان جوامع را افزایش می‌دهد و یک ضد ارزش محسوب می‌شود. برای پُر کردن شکاف اطلاعاتی، فقط کافی نیست که به گردآوری منابع اطلاعاتی و فراهم ساختن دسترسی به آنها اقدام کنیم. مهم‌تر آن است که همه افراد به ویژه آنها که نقش اساسی در رشد جامعه دارند، آموزشی داده شوند تا بدانند که اطلاعات چیست، چه ارزشی در توسعه دارد، چگونه می‌توان آن را به دست آورد و به صورت مؤثر استفاده کرد. سواد اطلاعاتی شامل شناخت نیازهای اطلاعاتی خود، مهارت تشخیص، مکان‌یابی، سازماندهی، ارزیابی و استفاده مؤثر از اطلاعات است که فرد برای حل مسائل و مشکلاتش مورد استفاده قرار می‌دهد. این مهارتها پیش‌نیاز مشارکت مؤثر در جامعه اطلاعاتی و از جمله حقوق پایه افراد برای «فراگیری مادام العمر» به شمار می‌آید. (31) بنابراین همه به فراگیری سواد اطلاعاتی نیازمندند زیرا با توجه به تحولات سریع محیط اطلاعاتی، نیاز به دانستن برخی مهارتها ضروری است. چنانچه بپذیریم که تک تک افراد جامعه در رشد و سعادت آن نقش دارند، می‌توان استدلال کرد که برای آن که هر یک از اعضای جامعه بتواند از اطلاعات در زندگی حرفه‌ای و شخصی خود بهره‌مند شود، کسب سواد اطلاعاتی یک نیاز اساسی برای همه است. نگاهی به برنامه‌ها و فعالیتهای آموزش سواد اطلاعاتی در کشورهای پیشرفته حکایت از آن دارد که تمامی انواع کتابخانه‎‌ها و مراکز اطلاعاتی (از کتابخانه‌های عمومی گرفته تا مراکز اطلاع‌رسانی تخصصی) تقویت سواد اطلاعاتی در جامعه تحت پوشش خود را یکی از اهداف خود قرار داده‌اند. آموزش سواد اطلاعاتی در جامعه از جمله مسئولیتهای اخلاقی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی است.

ب) در قبال حرفه

1. تلاش برای انجمن حرفه‌ای و قوی و منسجم که در آن دوام به واسطه مشارکت هوشیارانه و مجدانه تقویت شود و استفاده از عالی‌ترین قوانین و استانداردها در اجرای کارهای تخصصی و حرفه‌ای همچنین اطاعت و پیروی از آیین‌نامه‌های داخل انجمنهای حرفه‌ای و قوانین مربوط به رفتارهای حرفه‌ای.
2. تلاش برای همگامی با آخرین پیشرفتها و فن‌آوریهای جدید حرفه در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی برای ارائه بهترین خدمات ممکن و عشق به کار و قائل شدن ارزش والا به حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی و به کارگیری نهایت سعی و تلاش نسبت به آینده حرفه کتابداری از طریق ارتقاء و توسعه دانش و مهارتهای حرفه‌ای.
3. سعی در معرفی حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی (اهداف، اهمیت، عملکردها و ارزش این حرفه) به جامعه، شرکت فعال در سمینارها، کنفرانسها، دوره‌های آموزشی در سطح ملی و بین‌المللی به جهت ارتقاء سطح علمی و کیفی حرفه و نهایتاً تلاش برای تعالی حرفه کتابداری، تشویق پیشرفت حرفه‌ای و جذب اعضاء بالقوه حرفه به واسطه افزایش دانش و مهارت حرفه‌ای از جمله مسئولیتهای اخلاقی کتابخانه‌ها نسبت به حرفه است.

ج) در قبال صاحبان فکری و پدیدآورندگان اطلاعاتی

مالکیت فکری، (32) مالکیت و سلطه قانونی است که به موجب آن صاحب اثر می‌تواند از منافع و شکل خاصی از فعالیت یا اندیشه ابراز شده خود به طور انحصاری استفاده نماید. مالکیت فکری، همانطور که از اسم آن برمی‌آید، زاییده فکر و تمدن بشر است. حقوق مالکیت فکری در معنای وسیع کلمه عبارتست از حقوق ناشی از آفرینشها و خلاقیتهای فکری در زمینه‌های علمی، صنعتی، ادبی و هنری که از راه دانش، هنر یا ابتکار آفریننده پدید می‌آید. هدف از حمایت این حقوق، تشویق و ترغیب و گرایش به ایجاد آفرینشهای فکری و آزادسازی دسترسی به آنها با هدف توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بهبود زندگی بشر است. بر مبنای تحقیقات انجام شده و به استناد اوستا از دو هزار سال ق.م. مالکیت اموال منقول و غیرمنقول نزد ایرانیان باستان شناخته شده و مورد احترام بوده است. (33) همچنین با مروری بر آثار پیشینیان نکاتی جلب توجه می‌کند که حاکی از تکریم مؤلفان و حفظ حقوق آنان است، برای مثال فردوسی در شاهنامه به تکرار از «دهقان دانشور» یاد می‌کند که وی همان کسی است که داستانهای ایران باستان را از زبان موبدان شنیده و نیز جمع‌‎آوری و با عنوان «خداینامک» عرضه کرده است. (34) از نظر فقهی نیز موضوع حق مؤلفان موافقان و مخالفینی دارد از جمله اینکه، رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای حق مؤلف را دارای اعتبار شرعی می‌دانند. آیت الله مکارم شیرازی حق چاپ، تألیف و اختراع و مانند آن را یک حق شرعی و قانونی دانسته و آن را از نظر اسلام قابل احترام ذکر می‌کنند ایشان اهمیت مالکیت فکری را کمتر از مالکیتهای عینی نمی‌بیند و معتقد هستند که حکومت اسلامی باید عهده‌دار آن باشد. امام خمینی بنیانگذار انقلاب و آیات عظام بهجت، تبریزی، خویی و صافی حق مالکیت فکری را اساساً غیرشرعی می‌دانند و معتقدند حق التألیف مشروعیت ندارد. (35) کتابداران و کارکنان کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از عالی‌ترین سطح (مدیران و کارشناسان ارشد و متخصصان گرفته تا کتابداران و کمک کتابداران و نیروهای خدماتی) به عنوان نیروی انسانی، یعنی مجریان اصلی وظایف سازمانی و اخلاقی باید مورد توجه قرار گیرند. از کتابداری که در مورد خودش رعایت اخلاق و انصاف نشود نمی‌توان توقع رعایت اخلاق داشت حق اخلاقی (معنوی)، شامل حق پدید آورنده برای مخالفت با هرگونه تحریف، تغییر شکل، ناقص کردن یا جرح و تعدیل در اثر است که ممکن است به افتخار یا شهرت او لطمه بزند. حق اخلاقی بدین معنی است که همیشه جامعه، پدید آورنده را به عنوان موجد یک اثر یا مبدع آن می‌شناسد و از او با این عنوان نام می‌برد و به هر حال او را مستحق چنین امتیازی می‌داند. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی به عنوان سازمانهایی که تمامی منابع فکری (از کتاب و آثار چاپی گرفته تا منابع الکترونیکی و پرونده‌های ثبت اختراع و پروژه‌های تحقیقاتی و پایان‌نامه‌های تحصیلی) در آنجا نگهداری شده و به مراجعین ارائه می‌گردد. موظف هستند که توجهی زیاد داشته باشند. مثلاً در جلوگیری از نسخه‌برداری منابعی چون پایان‌نامه‌ها و پرونده‌های پژوهشی نهایت دقت را کرده؛ همچنین خود این مراکز از تکثیر و کپی‌برداری از منابعی که باید از طریق خرید، آنها را تهیه نمایند، جداً بپرهیزند.

بیشتر بخوانید: جایگاه کتابخانه ها و کتابداران در عصر دیجیتال

 

د) در قبال مراجعین

1. سازماندهی مناسب منابع: سازماندهی یکی از وظایف کتابخانه‌ها جهت گسترش امر پژوهش، سازماندهی اطلاعات فراهم آوری شده است به نحوی که منابع دسترس‌پذیر گردند. کار سازماندهی منابع اطلاعاتی از طریق فهرست‌نویسی، رده‌بندی، نمایه‌سازی و خدمات چکیده نویسی میسر می‌گردد. به این نکته باید توجه داشت که اگر کتابخانه‌ای منابع غنی در اختیار داشته باشد اما سازماندهی مناسبی نداشته باشد کتابخانه کارایی مفیدی نخواهد داشت و در اینجاست که کتابدار باید با سازماندهی مناسب و به موقع منابع اطلاعاتی، آنها را از شکل مالکیت منابع و اطلاعات در کتابخانه به شکل دسترس‌پذیری به اطلاعات تغییر دهد و امکان دسترسی به عموم منابع را برای کاربران فراهم آورد. بی‌توجهی به امور سازماندهی و سهل‌انگاری در انجام آنان باعث می‌شود که پرارزش‌ترین کتابها که حتی شاید برای تهیه آن پول بسیاری پرداخت شده و به سختی خریداری شده، برای همیشه از دید مراجع دور و ناشناخته بماند خصوصاً در کتابخانه‌هایی که با مخازن بسته اداره می‌گردند یقیناً فهرست‌نویسان کتابخانه ملی که وظیفه‌ی فهرست‌نویسی پیش از انتشار (فیپا) را دارند بیش از دیگران باید پایبند اخلاق در این زمینه باشند.
2. تهیه مناسب‌ترین منابع: تهیه منابع باید با توجه به نوع نیاز توانایی، علائق و سلائق مراجعین در خصوص موضوعات کتاب، سطح و بار علمی مراجعین، شیوه نگارش، زبان و حتی نوع خط و تصاویر صورت گیرد.
3. تسهیل در دسترسی: از آنجایی که موارد دیگری غیر از سازماندهی منابع در دسترسی مؤثر هستند، به گونه‌ای مجزا به آن پرداخته شده است. دسترس‌پذیری مؤثر هستند، به گونه‌ای مجزا به آن پرداخته شده است. دسترس‌پذیری یعنی اینکه کتابخانه شرایط و امکاناتی فراهم آورد که منابع اطلاعاتی موجود به راحتی برای مراجعین قابل شناسایی و دسترسی باشد. به عنوان مثال استفاده از سیستم مخزن باز، چیدمان دقیق کتاب در قفسه‌ها و راهنمای بین قفسه‌ها گرفته (دسترسی پذیری فیزیکی) تا استفاده از نرم‌افزارهای ذخیره اطلاعات، وب‌سایت‌های کتابخانه‌ای، بانکهای اطلاعاتی پیوسته (36) و همچنین به کارگیری تکنولوژیهای رایج کتابخانه‌ای که امکان دسترسی به منابع را راحت‌تر می‌کند و یا ارائه خدماتی چون امانت بین کتابخانه‌ای؛ همگی می‌توانند دستیابی به اطلاعات مورد نیاز که اصلی‌ترین حق استفاده کننده است، می‌بایستی به عنوان یکی از مسئولیتهای مهم اخلاقی کتابخانه موردنظر قرار گیرد. تحقیقات حوزه کتابداری بیانگر این واقعیت است که میزان دسترس‌پذیری منابع، در افزایش میزان استفاده تأثیر مثبت دارد.
4. پاسخ محترمانه: حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: باید بهترین امور نزد حق، متوسط‌ترین آنها در حق و فراگیرترین آنها در عدالت و جامع‌ترین آنها در رضایت مردم باشد. احترام به ارباب رجوع جزء اساسی‌ترین سیاستها و مسئولیتهای اخلاقی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی است. در اینجا علاوه بر احترام ظاهری و برخورد مناسب با ایشان، منظور اصلی در اینجا علاوه بر احترام ظاهری و برخورد مناسب با ایشان، منظور اصلی برخورد سازمان و نوع عملکرد آن به گونه‌ای است که ارباب رجوع به نحوی شایسته و محترمانه پاسخ خویش را دریافت نماید. به عبارتی در کتابخانه‌ها تمامی امور باید در جهت اجرا و با توجه به رعایت تکریم مراجع باشد. تجهیز منابع، اتوماسیون، بهره‌گیری از تکنولوژی روز، ارائه خدمات، حفظ ظاهری و باطنی شاداب و آراستگی کارکنان همگی باید بر مبنای احترام به مراجعین باشد.
5. رعایت حریم خصوصی: توجه و حفظ حریم خصوصی یکی از حقوق اساسی بشر و مرتبط با توجه به مقام والای انسانهاست. دین و فرهنگ ما نیز حریم خصوصی افراد را محترم و واجب دانسته است. در جامعه اسلامی حفظ حریم و آبروی افراد لازم است و تا آن زمان که ضرورتی ایجاب نکند کسی حق ندارد با آشکار کردن اسرار پنهان مردم، اسباب هتک آبرو و لکه‌دار شدن شخصیت اجتماعی آنان را فراهم کند. قرآن کریم ما را از تجسس در احوال شخصی منع کرده (37) و وارد شدن به حریم و خانه دیگران را مگر با اجازه ایشان کاری نادرست می‌داند. (38) پروفسور لیسانیوتن استاد کرسی اخلاق عملی در دانشگاه فیرفیلد می‌گوید: «مقوله حریم خصوصی هیچ سابقه‌ای در رشته فلسفه ندارد. برای پی بردن به بنیانهای فلسفی این مقوله باید به شرافت بشری و منابع و مآخذ مربوط به مالکیت شخصی مراجعه کرد و گرچه عجیب به نظر می‌رسد اما مالکیت افراد بر شرافت و حیثیت خود بهترین معرف حریم خصوصی محسوب می‌شود». جان لاک در بحث پیرامون این موضوع می‌گوید: هر انسانی در درون خود یک قلمرو شخصی دارد و هیچ کس غیر از خود شخص هیچ حقی برای ورود به این قلمرو ندارد. تجزیه و تحلیل جان لاک به رغم کوتاه بودن آن نشان می‌دهد که حریم شخصی که تعبیر مناسب‌تری برای آن یافت نمی‌شود میزان احساس امنیتی است که ما از کنترل و مالکیت خود بر آن فضای خصوصی داریم. انسان‌شناسان و دانشمندان علوم اجتماعی به ما می‌گویند که نیاز به حریم خصوصی امری بسیار ریشه‌دار و یک نیاز فطری و مسئله‌ای است که تنها به انسان محدود نمی‌شود. (39) مراجعین کتابخانه‌ها افرادی متفاوت با حریم‌های متفاوت شخصی، سیاسی، دینی، تحقیقاتی و خانوادگی و غیره هستند که می‌بایستی به رعایت حریم خصوصی در مورد ایشان توجه کافی شود و بدون اجازه و خواست ایشان در هیچ کدام از آنها وارد نشود.
6. رعایت رازداری: رازداری از خصلت‌های اخلاقی است و جزء اوصاف مؤمنین کامل، نشانه کمال عقل و به عنوان منبع خیرات شناخته شده است، انسان رازدار، وفادار و امین است و با حفظ اسرار، موقعیت خود را حفظ کرده و آبرو و ناموس دیگران را نیز محترم می‌شمارد. از این‌رو، اسلام حفظ اسرار و رازداری را مورد تأکید قرار داده است، امیر مؤمنان (علیه السلام) می‌فرماید: «خیر دنیا و آخرت در پنهان داشتن راز است». (40) مراجعین به کتابخانه‌ها از قشرها و طبقات مختلف جامعه و دارای اسرار شخصی، علمی، پژوهشی متفاوتند که بنابر ضرورت ناگزیرند که آنها را در اختیار این مراکز قرار دهند و یا ناخواسته کارکنان کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از آنها مطلع می‌شوند (به عنوان مثال شخصی برای رفع مشکل خانوادگی یا بیماری لاعلاج جسمی‌اش به جستجوی کتاب و منابعی خاص می‌گردد) بنابراین حفظ اسرار و رعایت رازداری یکی از مهم‌ترین مسئولیتهای اخلاقی در این سازمانها است و باید به محرمانگی در اموری چون، جستجوی منابع، علائق مطالعاتی، نوع پژوهش، اسرار خانوادگی، اقتصادی، سیاسی و مذهبی مورد توجه دقیق قرار گیرد.
7. عدم تبعیض: یکی از امتیازات برجسته دین اسلام مبارزه با تبعیض نژادی است. همه در برابر قانونهای اجتماعی برابرند. دلیل جهانی و جاودانه بودن دین اسلام عدم تبعیض است. گستره خدمات به عنوان اصل اساسی در وظایف کتابخانه‌‎ها به عنوان محور شاخص کار بسیار پراهمیت است. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی باید بدون استثنا هرگونه قومیت، جنسیت، سن، میزان تحصیلات، میزان دارایی، دین، نژاد، زبان، ملیت، رنگ، عقیده‌های سیاسی و حزبی، معلولیت و نارساییهای فیزیکی و ذهنی به مراجعین به عنوان صاحبان حقوق ارائه خدمات نماید. به عنوان مثال، کتابخانه‌ها باید مراقب باشند تا در ارائه خدمات و رسیدگی به تقاضاهای مراجعین و اتخاذ تصمیمات، اصل برابری را مراعات نماید. باید با اعضاء به شیوه یکسان رفتار کند. باید تصمیمات نابرابر در مقابل اعضا مختلف بر پایه عدالت و قابل توجیه باشد. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نباید در اجرای وظایف حرفه‌ای خود به ضرر هیچ شخص، گروه، ارگان و سازمانی، خودسرانه عمل نماید و باید حقوق، تکالیف و منابع مشروع سایرین را کاملاً مراعات نماید.
8. تنظیم ساعات کاری براساس نوع نیاز کاربران و مراجعین: هدف از تشکیل کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران و مراجعین است. بنابراین ارائه خدمات و تنظیم ساعات کاری براساس شرایط اکثر مراجعین در زمره مسئولیتهای اخلاقی این سازمان بوده و حق مسلم مراجعین است.
9. توجه به نوع کتابخانه و نوع مراجعین و ارائه خدمات مناسب به ایشان: پر واضح است که خدمات و امکانات یک کتابخانه کودک با یک کتابخانه تخصصی بسیار متفاوت است. این تفاوت از اندازه و حتی رنگ تجهیزات کتابخانه‌ای شروع شده تا نوع برخورد و حتی لباس پوشیدن کتابداران را شامل می‌گردد.
10. آموزش و اطلاع‌رسانی مناسب مراجعین نسبت به امکانات کتابخانه و نحوه استفاده از آنها شامل: راهنمایی ایشان برای چگونگی جستجو در منابع، راهنمایی ایشان به بخشها و امکانات مختلف کتابخانه، تهیه راهنما، بروشور آموزشی، تازه‌های کتابخانه، نصب تابلوهای راهنما.

ه) در قبال کتابداران و کارکنان

کتابداران و کارکنان کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از عالی‌ترین سطح (مدیران و کارشناسان ارشد و متخصصان گرفته تا کتابداران و کمک کتابداران و نیروهای خدماتی) به عنوان نیروی انسانی، یعنی مجریان اصلی وظایف سازمانی و اخلاقی باید مورد توجه قرار گیرند. از کتابداری که در مورد خودش رعایت اخلاق و انصاف نشود نمی‌توان توقع رعایت اخلاق داشت:
1. استخدام و به کارگیری نیروی متخصص در زمینه کتابداری کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نهادهای خدمت محورند، بنابراین بحث نیروی انسانی در آنها بسیار مهم است. مسئله به کارگیری نیروی متخصص از دو جنبه اخلاقی حائز اهمیت هستند، اول اعتلای کیفی و کمی خدمات کتابخانه‌ای مستلزم برخورداری این مراکز از نیروی انسانی مناسب و کارآمد است و دوم اینکه در شرایطی که فارغ التحصیل و متخصصان این رشته، متقاضی کار در این مراکزند. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی وظیفه دارند که آنان را به کار گرفته و تا حد توان از گرفتن نیروهای غیرمتخصص خودداری نمایند. شایان ذکر است که پژوهشهای علمی یکی از جدی‌ترین آسیبها و چالشهای کتابخانه‌های کشور را کمبود کتابداران و اطلاع‌رسانان متخصص و یا پایین بودن مدارک کتابداران بیان کرده است. (41) از جمله رهنمودهای کیفی استانداردهای نیروی انسانی کتابخانه‌های دانشگاهی این است که کتابداران کتابخانه‌ها باید افرادی کارآمد و دارای دانشنامه تخصصی کتابداری و اطلاع‌رسانی از دانشگاه‌های معتبر داخل یا خارج باشند. (42)
2. استخدام و به کارگیری نیروی کافی: جذب نیرو در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از لحاظ تعداد و تخصص مبحث مهمی است که در سطح جهانی و همچنین توسط کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به آن توجه شده است. استانداردهایی نیز برای انواع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی تعیین شده است؛ این توجهات اول به خاطر کمیت و کیفیت ارائه خدمات به مشتری و دوم میزان حجم کاری است که به عهده کارکنان این مراکز قرار می‎‌گیرد و از نظر اخلاق در حق ایشان اجحاف می‌شود.
3. عدم تبعیض و رعایت انصاف، پرهیز از هرگونه پارتی‌بازی و اجرای عدالت و شایسته‌سالاری در مواردی چون؛ تقسیم کار، حقوق، مزایا، استخدام، شرکت دادن آنان در سمینار، کلاس و امثالهم.
4. آگاه کردن ایشان از تمامی حقوق خود: کارکنان یک سازمان حق دارند که از تمامی حقوقشان مطلع باشند. بنابراین کتابخانه‌‎ها و مراکز اطلاع‌رسانی موظفند که به طرق مختلف کارکنان را حقوق مادی، اخلاقی و سازمانی مطلع سازند چرا که آنان به عنوان انسانهایی آزاد و مختار حق دارند از حقوقشان مطلع باشند، بر روی آنها تأمل و تفکر کنند، قضاوت کرده و تصمیم‌گیری کنند و در پی دریافت و احقاق حقوقشان تلاش نمایند.
5. حفظ و توجه به ارزشهای انسانی (انسان‌دوستی، احترام به همه افراد بدون توجه به موقعیت اجتماعی، مذهب، ملیت).
6. سعی در روزآمد کردن اطلاعات و تواناییهای کارکنان: ارائه کلاسهای ضمن خدمت، ایجاد زمینه ادامه تحصیل، ایجاد دوره‌های آموزشی، شرکت دادن ایشان در سمینارها، کنفرانسها، کتابخانه باید برنامه مدون و مشخصی برای آشنا کردن کارمندان تازه وارد، اعم از متخصص و غیرمتخصص، با برنامه‌ها و فعالیتهای خود داشته باشد.

مدیریت اخلاق در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی

شئون مختلف سازمان مدیریتهای گوناگونی را به میان آورده است، که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نیز از این امر مستثنی نیستند: مدیریت منابع انسانی، مدیریت ارائه خدمات و اطلاعات، مدیریت پردازش اطلاعات، مدیریت خرید و منابع اطلاعاتی و امثال آنها. اخلاقیات سازمان به بخشی و شأنی از سازمان محدود نیست بلکه همه شئون سازمان را فرا می‌گیرد. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی اخلاقی صرفاً در مواجهه با مراجعین اخلاقی نیستند بلکه اخلاقی بودن بر همه فعالیتها و همه ارکان آن سازمان (اعم از ساختار، شرح وظایف، منابع انسانی و حتی فناوری) پرتو می‌افکند و آنها را متمایز می‌سازد. سازمانهای پیشگام در اخلاق، برای تحقق اخلاقیات سازمان، مدیریت اخلاق (43) را به عنوان بخشی راهبردی در سازمان تعریف کرده‌اند. تخصیص بخش خاصی از نظام مدیریتی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، جایگاه سازمانی اخلاق حرفه‌ای را نشان می‌دهد. به میان آمدن مفهوم مدیریت در اینجا نشانگر این نکته است که ترویج اخلاق در کتابخانه‌ها محتاج فعالیت نظام‌‎مند، برنامه و مشارکت گروهی است. امکان استفاده بهینه از افراد، سامان بخشیدن به اخلاقیات در کتابخانه، امکان ارزیابی مستمر اخلاقیات، ضرورت ایجاد مدیریت اخلاق را نشان می‌دهد.

الف) تدابیر ساختاری در مدیریت اخلاق در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی

رسیدن به کتابخانه‌های اخلاقی و مراکز اطلاع‌رسانی اخلاق‌مدار با رویکرد ساختاری به راهکارهای گوناگونی نیازمند است که نظام اخلاقی را در این سازمانها تقویت کرده و ارزشهای معنوی و اخلاقی را در آنها نهادینه سازد که می‌توان موارد زیر را نام برد. (44)
1- حمایت مدیر عالی کتابخانه از برنامه‌های اخلاقی: ارائه و اجرای برنامه‌های اخلاق بدون حمایت مدیر عالی میسر نیست. مدیرعالی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی بنابر نوع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و چارت سازمانی‌شان متفاوتند. به عنوان مثال در اجرای برنامه اخلاق در کتابخانه مرکزی یک دانشگاه حمایت رئیس کتابخانه، معاونت پژوهشی و حتی ریاست دانشگاه ضروری است.
2- تعیین سیاستهای اجرایی بر پایه چشم‌انداز و برنامه‌های راهبردی کتابخانه، تدوین آیین‌نامه و دستورالعمل اخلاقی برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از ضروریات است. آیین‌نامه اخلاقی دربرگیرنده مفادی از جمله اهداف برنامه‌های اخلاقی، ارکان تصمیم‌گیری، اجرا و نظارت بر برنامه‌های اخلاقی، تعیین مکانیزم تشویق و تنبیه، تنبیه امور اخلاقی است. (45)
3- ایجاد کمیته‌ی مدیریت اخلاق در کتابخانه‌ها تشکیل شود و بهتر است مدیر عالی سازمان، ریاست این کمیته را برعهده داشته باشند. این کمیته مسئول مستقیم حل معضلات اخلاقی بر مبنای سند جامع اخلاقی سازمان و به وسیله تفسیر خط مشی‌ها و رویه‌هاست. (46)

ب) کارکردهای مدیریت اخلاق

مدیریت، به نحو عام و صرف‌نظر از اینکه به ارائه خدمات، پردازش اطلاعات، تهیه و سفارش منابع، امور مالی، منابع انسانی و مانند آنها متعلق است، عملکرد کم و بیش معینی دارد. عملکرد را با توجه به تحلیل ابعاد اصلی مدیریت در پنج محور برنامه‌ریزی، سازماندهی، کارگزینی، اثرگذاری و کنترل می‌توان خلاصه کرد. (47) مدیریت اخلاق براساس اهداف کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و برای تحقق مسئولیتهای اخلاقی در این سازمانها وظایفی را پیش روی خود می‌نهد. (48)
1- تدوین سند جامع اخلاقی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی: سازمان محتاج بیانیه‌های اخلاق از گوناگونی و تنوع فراوانی برخوردارند، جامع‌ترین آنها را سند اخلاقی می‌نامند. سند جامع اخلاقی شامل اصول راهبردی اخلاقی یا اصول ارزشها و خط مشی‌های اخلاقی سازمان در قبال حقوق عناصر محیط درونی و بیرونی (منشور اخلاقی سازمان) و عهدنامه‌های اخلاقی منابع انسانی است.
2- تدوین برنامه‌های عملیاتی اخلاق در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی: اخلاقیات سازمان از طریق برنامه‌های بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه مدت تحقق می‌یابند. این برنامه‌های عملیاتی براساس رخنه سنجی بین وضعیت مطلوب و وضعیت موجود تدوین می‌شوند. وضعیت موجود تعیّن و حد و مرز مشخص دارد که از طریق تحلیل مناسبات درون سازمانی و بیرون سازمانی و براساس معیارها و منطق ارزیابی به دست می‌آید. برنامه‌های تحقق اخلاقیات در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی شامل آموزشهای مستقیم، آموزش به طریق عمل و نیز مشاوره، ممیزی، ارزیابی و امثال آنها می‌شود. این برنامه‌ها با برخی نظامهای حرفه‌ای در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، مانند نظام جامع ارزیابی و نظام ارتقاء ارتباط می‌یابد. ممیزی اخلاقی فرایند تصمیم‌سازی در سازمان یکی از مهم‌ترین برنامه‌های عملیاتی در تحقق اخلاق سازمانی است.
3- سازماندهی همه فعالیتهای معطوف به اخلاق سازمان در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی: تأمین منابع انسانی مناسب، ابزار و منابع مالی و تعیین روابط بین این عوامل و سازماندهی آنها به منظور تحقق برنامه اخلاقی سازمان از عمده‌ترین وظایف مدیریت اخلاق است.
4- به کارگیری نیروی انسانی متخصص: تحقق اخلاق در سازمان محتاج منابع انسانی خاصی مانند کارشناس اخلاق، مشاور مسائل اخلاقی و امثال آنان است. مدیریت اخلاق باید افراد مناسب را شناسایی و آنان را به نحو مناسب به کار گیرد. سپردن زمام اخلاق سازمان به دست افراد ناشایست خود اقدام غیراخلاقی است.
5. نظارت و ارزیابی: برنامه‌های عملیاتی تحقق اخلاقیات سازمان و حیث اجرا محدود به بخش مدیریت خاصی از این سازمانها نیست بلکه همه‌ی بخشها در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در اجرای آن مسئولیت دارند. اساساً مشارکت‌طلبی در همه شئون حرفه‌ای یک الزام اخلاقی است. در مدیریت اخلاق این امر اهمیت بیشتری دارد زیرا مشارکت عمومی در سازمان شرط تدوین موفق سند اخلاقی، برنامه‌های کارآمد و اجرای آنهاست. ارزیابی مستمر، مسئولیت‌‎پذیری بخشهای مختلف در سازمان، معرفی پیشگامان اخلاق و اعلام نرخ رشد اخلاقی سازمان از مهم‌ترین وظایف مدیریت اخلاق است. بازنگری در برنامه‌های ترویج اخلاق حاصل تحلیل وضعیت رشد اخلاقی سازمان است.

تدوین بیانیه‌های اخلاقی برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی

اخلاق سازمان ریشه در جهان‌بینی آن دارد و تلقی اخلاقی از سازمان و نگاه اخلاقی به محیط درونی و بیرونی بخشی از جهان‌بینی سازمان است. اهمیت اخلاق سازمانی تا جایی است که می‌بینیم اغلب سازمان‌ها سعی می‌کنند این بخش مهم از جهان‌بینی سازمانی را به صورت مکتوب در معرض دید منابع انسانی، مشتریان و سایر ذی‌نفعان قرار دهند. اخلاقیات سازمان در بیانیه یا نوشتار رسمی و راهبردی منتشر می‌شود. جامع‌ترین بیانیه اخلاقی سازمان را سند اخلاقی می‌نامیم. سند اخلاقی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی باید شامل این بخشها باشد؛
الف) یک بخش مقدمه‌ای که اصول اخلاقی را در برمی‌گیرد یا به عبارتی اصول ارزشی مشترک که در هر دو بخش سند اخلاقی (منشور و عهدنامه) حضور دارد. به عنوان مثال: احترام، صداقت، امانتداری و رازداری و موارد مشابه این اصول را می‌توان به صورت فهرست در مقدمه قرار داد. این اصول در واقع کلید واژه‌های سند اخلاقی است و آمدن آنها در آغاز سند نقش شعاری، تزیینی و ارائه فهرست اخلاقیات در سازمان دارد.
ب) بخش دوم شامل منشور اخلاقی سازمان کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی است که مسئولیت‌های اخلاقی سازمان را شامل می‌گردد.
ج) بخش بعدی عهدنامه اخلاقی کتابداران و دیگر کارکنان کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی است.
د) از آنجایی که سند جامع اخلاقی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، دارای مفاهیم گوناگون اخلاقی است. بنابراین تعریف عملیاتی، تحلیل مفهومی و بیان سنجه‌ها و نشانگرهای آنها می‌تواند در پایان سند به عنوان بخش دیگر و یا پیوست آن در نظر گرفته شود.

کلام آخر

کتابخانه‌ها باید به مانند هر سازمان دیگر صرفاً به دلیل بصیرت و گرایش انسانی به اخلاق پایبند باشند. گرچه پایبندی به اخلاق در سازمانها سبب سودآوری و برتریهای رقابتی می‌گردد اما این تنها مزیتهای راهبردی و فواید اخلاقی است، نه هدف اصلی و نهایی. چرا که پایبندی به اخلاق به شرط سود سبب ابزارانگاری در اخلاق شده و موجب تهی شدن اخلاق می‌گردد.

نتیجه

در این نوشتار کتابداری و اطلاع‌رسانی به عنوان یک حرفه معرفی شد و جایگاه و اهمیت اخلاق در این حرفه کاملاً مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت؛ همچنین عنوان شد که منظور و هدف این پژوهش در اخلاق حرفه‌ای، رهیافت مدیریت استراتژیک است نه رهیافت مدیریت منابع انسانی، زیرا که سازمانها خود به دلیل تأثیرات فراوانشان بر فرد و جامعه از مسئولیتهای اخلاقی برخوردارند و اگر سازمان خلاقی نباشد اخلاقی بودن کارکنان در آن اگرچه شدنی اما دشوار است. در تحقیق حاضر، اخلاق حرفه‌ای در واقع اخلاقی بودن کتابخانه‌ها و مراکز و سازمانهای اطلاع‌رسانی را مورد بررسی قرار داده بود. چرا که اخلاق حرفه‌ای چیزی متفاوت از رفتار سازمانی و منابع انسانی است و کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی خود مسئولیت اخلاقی دارند. مسئولیت اخلاقی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی یعنی تعهد و التزام آنها در قبال حقوق تمامی اجزاء در محیط کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی. محیط کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی یعنی تمامی عواملی که کتابخانه در آن تأثیر و تأثر دارد.
بنابراین مبانی مسئولیت‌های اخلاقی کتابخانه‌ها باید به نحو سامان‌مند تدوین گردد و این مبانی باید فراگیر باشند و فراگیری آنها بدین معنی است که اولاً مسئولیتهای اخلاقی نسبت به سایر مسئولیتها فراگیری بیشتری دارد و فراتر از پایبندی به قانون و مقررات است و مهمتر اینکه باید نسبت به همه عناصر محیط فراگیر باشد. این عناصر در کتابخانه‌ها عبارتند از: جامعه، حرفه، صاحبان فکر و پدید آورندگان آثار اطلاعاتی، مراجعین، کتابداران و کارکنان که بخشهای پیشین مسئولیت اخلاقی کتابخانه در مقابل هر کدام از این عناصر مورد تحلیل قرار گرفت و در نهایت مدیریت اخلاق در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی بنا به ضرورت آن مورد بررسی قرار گرفت. اما در کلام آخر شایان ذکر است که کتابخانه‌ها باید به مانند هر سازمان دیگر صرفاً به دلیل بصیرت و گرایش انسانی به اخلاق پایبند باشند. گرچه پایبندی به اخلاق در سازمانها سبب سودآوری و برتریهای رقابتی می‌گردد اما این تنها مزیتهای راهبردی و فواید اخلاقی است، نه هدف اصلی و نهایی. چرا که پایبندی به اخلاق به شرط سود سبب ابزارانگاری در اخلاق شده و موجب تهی شدن اخلاق می‌گردد.

نمایش پی نوشت ها:
1- ناصر مکارم شیرازی، زندگی در پرتو اخلاق، (قم، نسل جوان، 1377)، صص 23-24.
2- همان.
3- «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا وَ قَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»، شمس/9-10.
4- احد فرامرز قراملکی، درآمدی بر اخلاق حرفه‌ای، (تهران، سرآمد، 1387).
5- applied ethics
6- practical ethics
7- Buchanan, E.A, Ethics in Library and information science, Journal of Information Ethics, Vol.13 No.1,2005
8- reductionalism
9- Corporate ethical responsibility
10- به نقل از احد فرامرز قراملکی، پیشین.
11- librarianship
12- library science
13- Information
14- Library & Information Science
15- profession
16- work
17- job
18- occupation
19- paid occupation
20- service-orientated
21- a value-based service ideal
22- chadwick, Ruth, professional Ethics, In Routledge Encyclopedia of philosophy, 1998
23- علی مزینانی، کتابخانه و کتابداری، (تهران، سمت، 1385)
24- ریچارد رابین، مبانی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، ترجمه مهدی خادمیان، (مشهد، کتابخانه رایانه‌ای، 1383)، صص2-5.
25- froehlich
26- remifications
27- مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، (تهران، صدرا، 1372)، ص7.
28- همان، 94-95.
29- جمعه/2، آل عمران/164؛ بقره/15، 129.
30- جمعه.
31- مهری پریرخ، آموزش سواد اطلاعاتی، (تهران، کتابدار، 1386)، ص15.
32- intellectual property
33- محمد مشیریان، حق مؤلف و حقوق تألیفی، (چاپخانه موسوی، 1339)، ص17.
34- همان، ص165.
35- استفتاءهای ایشان در رساله‌های چاپی و اینترنتی.
36- online
37- سوره حجرات.
38- سوره نور.
39- کارل هوسمن، بحران وجدان، ترجمه داود حیدری، (تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1375)، صص147-148.
40- جُمعَ خَیرُ الدُّنیا وَ الاخرة فی کتمانِ السِّرَّ.
41- فردین کولائیان، آسیب‌شناسی کتابخانه‌های عمومی ایران از دیدگاه پژوهشگران ایرانی، (مجله الکترونیک کتابدار، 1380)
42- شیرین تعاونی، استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران، (تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1380)، ص7.
43- ethics management
44- سیدمهدی الوانی و محمدحسین رحمتی، «فرآیند تدوین منشور اخلاقی برای سازمان»، فرهنگ مدیریت، سال پنجم، شماره15، صص51-52.
45- احد فرامرز قراملکی، اخلاق سازمانی، (تهران، سرآمد، 1388)، ص128.
46- همان.
47- نسرین جزنی، مدیریت منابع انسانی، (تهران، نشر نی، 1378)، ص25.
48- احد فرامرز قراملکی، اخلاق سازمانی، صص 130-131.

نمایش منبع ها:
آزاد، اسدالله، اخلاق حرفه‌ای، دایرةالمعارف کتابخانه‌ای و رسانه، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1381.
الوانی، سیدمهدی و محمدحسین رحمتی، فرایند تدوین منشور اخلاقی برای سازمان، فرهنگ مدیریت، سال پنجم، شماره پانزدهم، 1386.
پریرخ، مهری، آموزش سواد اطلاعاتی، تهران، کتابدار، 1386.
تعاونی، شیرین، استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1380.
جزنی، نسرین، مدیریت منابع انسانی، تهران، نشر نی، 1378.
رابین، ریچارد، مبانی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، ترجمه مهدی خادمیان، ویراستار محمدحسین دیانی، مشهد، کتابخانه رایانه‌ای، 1383.
فرامرز قراملکی، احد، اخلاق سازمانی، تهران، سرآمد، 1388.
فرامرز قراملکی، احد، درآمدی بر اخلاق حرفه‌ای، تهران، مؤسسه مطالعات بهره‌وری و منابع انسانی، انتشارات سرآمد، 1387.
کولائیان، فردین «آسیب‌شناسی کتابخانه‌های عمومی ایران از دیدگاه پژوهشگران ایرانی»، مجله الکترونیک کتابدار، 1380.
مزینانی، علی، کتابخانه و کتابداری، تهران، سمت، 1385.
مشیریان، محمد، حق مؤلف و حقوق تألیفی، چاپخانه موسوی، 1339.
مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، صدرا، 1372.
مکارم شیرازی، ناصر، زندگی در پرتو اخلاق، قم، نسل جوان، 1377.
هوسمن، کارل، بحران وجدان، ترجمه داود حیدری، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1375.
Buchanan, E.A, Case studies in Library and information science Ethics, Katherine Henderson, McFarland company Inc, 2009.
Buchanan, E.A, Ethics in Library and information science, Journal of Information Ethics, Vol.13 No.1, 2005
Capurro, Rafael, Moral issues in information science, Journal of Information Science, 1985.
Chadwich, Ruth, Professional Ethics, In Routledge Encyclopedia of philosophy, 1998.
Froehlich, Thomas. J, Intellectual Freedom, Ethical Deliberation and Codes of Ethics, IFLA Journal, 2000.
Hauptmen, Robert, Ethical concerns in librarianship: An overview, In Information Ethics, ed. By Anne Mintz, pp14-Jefferson: Mc Farland.
Samek, Toni, Lobrarianship and Human Rights: A twenty-first century guide, Chandos Publishing, Oxford, Englans,2007

منبع مقاله :
فرامرز قراملکی، احد، (1389) اخلاق کاربردی در ایران و اسلام، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ اول