نویسنده: جمعی از نویسندگان

یک. دین‌داری

از جمله عوامل مؤثر در استحکام خانواده، اعتقادات دینی و رفتارهای منطبق بر شاخص‌های دینی است. پژوهش‌های بسیاری، تأثیر دین‌داری را بر سلامت روابط اعضای خانواده و استحکام آن اثبات کرده‌اند.

برای مطالعه بیشتر

گروهی از اساتید دانشگاه ایالتی کانزاس در پی پژوهش‌های خود به این نتنیجه رسیده‌اند که: «تعهد به خانواده، اغلب با عامل تعهد دینی التزام دارد». (1) اسلام بر اساس جهان‌بینی خود، سعادت اخروی را هدف غایی و نیز ارزش‌های اخلاقی و معنوی را ارزش‌های برتر می‌داند و برای سوق دادن خانواده‌ها به این ارزش‌ها می‌کوشد. افرادی که با چنین نگرشی پرورش می‌یابند، هیچ‌گاه از ناکامی در کسب ارزش‌های دنیوی، مانند آسایش مادی، آزادی، استقلال و ارضای عاطفی و جنسی، احساس شکست نمی‌کنند. در د ه‌های 1970 و 1980 پروفسور «نیک استینت» (2) از دانشگاه «آلاباما» و پروفسور «جان دی‌فرین» (3) از دانشگاه «نبراسکا» در زمینه کشف رابطه بین دین و پایداری خانواده تحقیقاتی انجام دادند و دریافتند که 84 درصد از افراد مورد مطالعه، دین را عامل مهمی برای تقویت و استحکام خانواده در نظر می‌گیرند. علاوه بر آن، یافته‌های یک مطالعه ملی در سال 1992 از 2300 مرد (از 20 تا 39 سال) نشان داد افرادی که همسران خود را کتک می‌زنند، فاقد اعتقادات دینی هستند. (4)
پروفسور «الن برگین»، (5) استاد روان‌شناسی دانشگاه «بریگام یانگ» که موفق به دریافت جایزه از انجمن روان شناسی آمریکا شد، معتقد است: «برخی از این تأثیرات دین، اثری معادل انرژی هسته‌ای بر روان انسان‌ها دارند. شواهد قابل ملاحظه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد مشارکت دینی باعث کاهش مسائلی مانند بی‌بندوباری جنسی، اعمال انحرافی و بزهکارانه، حاملگی در سنین پائین، تجاوز به عنف، طلاق، نارضایتی از ازدواج، خودکشی و اعتیاد به مواد مخدر و الکل می‌شود و عزت نفس، انسجام خانوادگی و سلامت عمومی را افزایش می‌دهد.» در حال حاضر، اندیشمندان اجتماعی در حال تئوریزه کردن قدرت مداوم دین برای حمایت از خانواده در قبال نیروهایی هستند که باعث از هم گسیختگی آن می‌شوند. (6)
مطالعات پردامنه پروفسور «رانالد جارل» (7) در دپارتمان آموزشی دانشگاه ایالتی «آریزونا» نشان دهنده قدرت اعتقاد و عمل دینی در ایجاد روحیه خوش‌بینانه در میان فرزندان در معرض خطر و در حال رشد است.
مطالعات انجام شده در میان دانشجویان نشان داد که شدیدترین بدبینی‌ها در میان دانشجویانی است که کمترین حضور را در مراسم‌های دینی دارند. دانشجویانی که هفته‌ای یک بار یا بیشتر در مراسم‌های دینی شرکت می‌کردند، در مورد آینده خود خوش‌بین‌تر بودند، روابط بهتری با والدین خود داشتند، دارای اهدافی جدی و واقعی برای آینده خود بودند و دنیا را مکانی صمیمانه در نظر می‌گرفتند که به موفقیت آنها کمک می‌کند و نه مکانی خشن که نیروهایی قوی را علیه آنها آرایش داده است. (8)
در مورد چگونگی تأثیرگذاری دین‌داری بر استحکام خانواده می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
1. ایمان مذهبی در معنادار کردن زندگی و کاستن از رنج‌های آن نقش دارد. به جرئت می‌توان ادعا کرد که مهم‌ترین مانع دستیابی همسران به محبت و خشنودی زناشویی، مشکل عمومی «بحران معنا» است. در نتیجه، بسیاری از زنان و مردانی که از ارزش‌های دینی فاصله گرفته‌اند، با احساس تناقض بین آزادی شخصی و امنیت عاطفی، استقلال و مسئولیت و نیز تنها برای خود بودن و برای دیگران بودن روبه رو شده‌اند (9) و این مسئله در موارد بی‌شماری آنان را به رویارویی و خصومت با یکدیگر کشانده است. به نظر می‌رسد مشکل بحران معنا، جز با تعریف مجدد معنا و تعیین اهداف زندگی با تکیه بر تعالیم دینی برطرف نخواهد شد.
اسلام بر اساس جهان‌بینی خود، سعادت اخروی را هدف غایی و نیز ارزش‌های اخلاقی و معنوی را ارزش‌های برتر می‌داند و برای سوق دادن خانواده‌ها به این ارزش‌ها می‌کوشد. افرادی که با چنین نگرشی پرورش می‌یابند، هیچ‌گاه از ناکامی در کسب ارزش‌های دنیوی، مانند آسایش مادی، آزادی، استقلال و ارضای عاطفی و جنسی، احساس شکست نمی‌کنند. در نتیجه می‌توان این امر را پیش‌شرط شکل‌گیری محبت و صمیمیت متقابل بین زن و شوهر در سطح خانواده دانست.
2. یکی دیگر از بارزترین آثار فردی دین‌داری، تقویت بردباری است. افراد دین دار ضمن آنکه از کوشش در جهت تأمین نیازهای مادی معقول و ایجاد یک زندگی خانوادگی سعادتمند فروگذار نمی‌کنند، در صورت برخورد با مشکلاتی از قبیل فقر و ناسازگاری‌های خانوادگی دچار یأس نمی‌شوند؛ بلکه دل به وعده‌های الهی روشن می‌دارند و با حلاوت ایمان و یاد خدا، تلخی‌های زندگی را به شیرینی مبدل می‌سازند. (10)
3. وقتی اعضای خانواده متدین باشند، همگی در باید و نبایدهای زندگی خانوادگی، سرسپرده دستورات الهی هستند. از این رو در مورد حقوق، وظایف و محدوده انتظارات خویش یکپارچه هستند و گرفتار اختلاف نظر نمی‌شوند. این هماهنگی و توافق بین اعضای خانواده، مایه آرامش و عمیق شدن محبت بین آنها خواهد بود.
4. افراد متدین در خلوت و آشکار، خدا را ناظر بر رفتار خویش می‌دانند و از آنچه او را ناخشنود می‌سازد، می‌پرهیزند. حال از آنجا که دین بر خوش‌رفتاری با همسر و فرزندان دستور اکید دارد، می‌کوشند تا آنها را خشنود سازند و از این رهگذر، خشنودی خدا را به دست آورند. امام حسن (علیه السلام) می‌فرماید:
دخترت را به ازدواج پسری باتقوا درآور؛ زیرا اگر او را دوست داشته باشد، به او احترام می‌گذارد و اگر از او متنفر شود، به او ظلم نمی‌کند. (11)
5. در موارد فراوانی، پرهیز از محرمات الهی به استحکام خانواده می‌انجامد. در اسلام غیبت حرام است؛ لذا اعضای خانواده حرمت همدیگر را در غیاب هم پاس می‌دارند. تهمت نیز حرام است؛ بنابراین افراد خانواده در معرض از بین رفتن احترام خود و نفرت از یکدیگر قرار نمی‌گیرند. سخن‌چینی حرام است؛ در نتیجه اختلافات خانوادگی تشدید نمی‌شود. نسبت ناروای بی‌عفتی به زنان پاک‌دامن حرام است؛ در نتیجه روابط عاطفی همسران خصمانه نمی‌شود. شراب‌خواری حرام است؛ لذا همسر و فرزندان از برخی خشونت‌ها و بدرفتاری‌ها در امان می‌مانند. دروغ‌گویی حرام است؛ بنابراین اعضا خانواده به یکدیگر اعتماد دارند. آزار والدین و ناخشنود ساختن آنها حرام است؛ در نتیجه حمایت عاطفی متقابل والدین و فرزندان، روابط آنان را گرم و صمیمی می‌سازد. مشاهده فیلم‌ها و شنیدن موسیقی‌های محرک قوای جنسی حرام است؛ در نتیجه سطح توقعات جنسی به صورت غیرمتعارف افزایش نمی‌یابد و همسران از روابط جنسی خویش لذت می‌برند. نمونه‌های فراوان دیگری نیز می‌توان اضافه کرد که همگی نشان دهنده تأثیر رعایت حلال و حرام الهی در استحکام روابط اعضای خانواده است.
6. دین بر رعایت فضایل اخلاقی مانند صداقت، وفاداری، احترام، محبت، تواضع، صبر و گذشت تأکید کرده است که این امور از عوامل بسیار تأثیرگذار در استحکام روابط اعضای خانواده هستند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته انجام می‌دهند، خداوند رحمان در دل‌ها نسبت به آنان محبت قرار می‌دهد.» (12) افرادی که به فضایل اخلاقی آراسته‌اند، محبوب دیگران می‌شوند. به یقین مهم‌ترین عامل مؤثر در استحکام خانواده، محبت میان اعضای آن است.
7. از میان دیگر آثار دین‌داری بر استحکام خانواده می‌توان به تأثیر دین بر خلاقیت فرد در مواجهه با مسائل زندگی خانوادگی اشاره کرد؛ چرا که خلاقیت یعنی توان انطباق با وضعیت‌های گوناگون و دین هم تعبیری وحدت‌گرا از تحولات ارائه کرده است و با تقویت نیروی حیات، فرد را به رویارویی مؤثر با محدودیت‌های موروثی و محیطی تشویق می‌کند. (13)

بیشتر بخوانید: چیستی آموزش مهارت های زندگی

نکته مهم در این زمینه آن است که مقصود از دین‌داری، داشتن اعتقادات و بروز رفتارهای منطبق با آیات و روایات است، نه آن نحوه از دین‌داری که با گزینش بخشی از دین و رها کردن بخشی دیگر، به نام دین عمل می‌شود؛ چرا که گاه افراد هم زمان با عمل به برخی رفتارهای دینی همچون اصرار بر نمازهای مستحب یا رعایت ظواهر مذهبی یا شرکت در مراسم‌های دسته‌جمعی دعا یا پافشاری بر اذکار پرشمار، بخشی از دین را که بر خوش ‌رفتاری با همسر سفارش کرده، ظلم به همسر و فرزند را گناهی بزرگ معرفی کرده، از نگاه آلوده به نامحرم برحذر داشته، بر رعایت حجاب در مقابل نامحرم تأکید ورزیده و ...، رها می‌کنند و مطابق میل خویش گزینشی عمل می‌کنند. چنین افرادی متدین واقعی نیستند و نباید ظهور و بروز آثار دین‌داری را بر استحکام روابط خانوادگی ایشان انتظار داشت.

دو. همدلی

واژه انسان از «انس» گرفته شده است؛ چرا که او از آغاز حیات به انس با دیگران نیاز دارد. از سوی دیگر، گستردگی روابط اجتماعی و مقطعی بودن بسیاری از این رابطه‌ها و ورود پردامنه فضای مجازی در زندگی روزمره انسان‌ها، بیگانگی بین آنها را گسترش داده است. از این رو افراد برای یافتن مونسی که آنان را درک کند و یار صمیمی آنها باشد، احساس نیاز شدید می‌کنند و بهترین مونس در این شرایط، همسرِ همدل است.
همدلی (14) به معنای توانمندی درک همسر و برخورد مناسب با اوست؛ هر چند لازمه آن تأیید نظرهای او نیست. همدلی در حقیقت همیاری با همسر برای گذراندن موفق یک مرحله است.
در روایات بر لزوم همدلی همسران تأکید شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شفقت زن نسبت به شوهر (15) و لطف به او (16) را ارزشی اخلاقی برای زنان برشمرده است. همچنین فرموده است: «بهترین مردان کسی است که پناه همسرش باشد تا همسرش به دیگری پناه نبرد.» (17) امام سجاد (علیه السلام) نیز همسر را مایه آرامش و انس معرفی نموده و حق همسر را مصاحبت نیکو با او دانسته است. (18) علاوه بر آن، زن یا شوهر خوب کسی است که اهل وفاق و همدلی با همسر خویش باشد. (19)
همدلی با همسر، آثار مثبت فراوانی برای فرد دارد و پاداش‌های موعود الهی آن در روایات عبارتند از: خشنودی خداوند، یاری خداوند در دنیا، ورود به بهشت، پیشگیری از قضاوت‌های عجولانه، جلب اعتماد همسر، شناخت بهتر او، امنیت روانی و آرامش هر دو و ایجاد صمیمیت بیشتر با همسر.
همسری که با او همدلی شده نیز از فواید بسیار بهره‌مند خواهد شد؛ از جمله اینکه: اعتماد به نفس او افزایش می‌یابد، در مواجهه با مشکلات توانمندتر است و روابط او با همسرش بهبود می‌یابد. (20)

سه. ارضای نیازهای جنسی

از جمله اهداف مهم ازدواج، ارضای نیازهای جنسی است. بنابراین همسران باید در مقابل نیاز جنسی یکدیگر احساس مسئولیت نمایند و از همسر خویش لذت‌بخش‌ترین بهره جنسی را ببرند.
ارضای صحیح نیازهای جنسی علاوه بر آنکه زندگی را شیرین و لذت‌بخش می‌سازد، به سلامت جسم نیز کمک می‌کند و نقشی اساسی در رشد بهنجار شخصیت و آرامش روان انسان دارد. عدم توجه به نیازهای جنسی همسر به روابط زن و شوهر آسیب می‌رساند و آنها را دچار عصبانیت و دلسردی نسبت به خانواده می‌کند و به تدریج موجب بروز رفتارهای پرخاشگرانه و در نهایت افسردگی می‌شود. (21) از دیگر آثار مهم ارضای صحیح نیازهای جنسی، کمک به حفظ ایمان از دستبرد شیطان است؛ چرا که فشار غریزه جنسی، عامل مهمی در ارتکاب انواع گناهان می‌باشد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به ابوذر فرمود:
فردی که با همسرش ارتباط زناشویی برقرار می‌کند، خداوند به او اجر و ثواب می‌دهد و همان‌طور که وقتی حرامی را مرتکب شوی، مجازات می‌شوی، وقتی حلالی را نیز به جا آوری، اجر خواهی برد؛ چرا که به واسطه انجام این حلال از حرام الهی در امان خواهی ماند. (22)
نیاز جنسی همسران به یکدیگر منحصر در رابطه زناشویی نیست و شامل همه بهره‌های دیداری، شنیداری و رفتاری می‌گردد. هر چند معمولاً این بهره‌ها به همبستری و ارتباط زناشویی منتهی خواهد شد. هر یک از زن و شوهر موظف هستند به نیازهای متنوع یکدیگر پاسخی مناسب بدهند. در متون روایی به این امر اشاره شده است؛ از جمله امام صادق (علیه السلام) فرمود:
در روابط میان زن و شوهر، مرد به سه چیز نیاز دارد: ... آراستگی ظاهری در مقابل دیدگان زن، برای به دست آوردن قلب او ... و زن نیز به سه چیز نیاز دارد: ... ظاهر آراسته در برابر دیدگان شوهر. (23)
نکته قابل توجه درباره نیاز جنسی همسران این است که غریزه جنسی مردان و زنان با یکدیگر تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای دارد. مردان نسبت به محرک‌های جنسی سریع‌تر تحریک می‌شوند، در مقابلِ نیاز جنسی خود مقاومت کمتری دارند و هنگام عدم ارضای جنسی خود آسیب‌پذیرتر هستند.
به دلیل تفاوت‌های جنسیتی، تمکین جنسی برای زن واجب است و هرگاه شوهر از همسر خود طلب رابطه جنسی نماید، بر زن واجب است که نیاز شوهر خود را برآورده سازد؛ مگر آنکه عذرشرعی یا عقلی داشته باشد.
تمکین زن سبب رضایت‌مندی شوهر می‌شود و او را محبوب همسر خود قرار می‌دهد. از این رو زنان باید نسبت به تقاضای جنسی همسر خود حساس باشند و نیاز او را در این زمینه با نگاه‌های جذاب، کلام پراحساس و رفتار مطلوب خویش برآورده سازند وبا کوتاهی در این امر، زمینه حضور زن دیگری را در ذهن شوهر خود فراهم نکنند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «بهترین زنان شما کسی است که در خلوت با شوهر، لباس حیا از تن برمی‌کَنَد». (24)
البته مردان و زنان باید پیام‌های جنسی همسر خود را - حتی اگر مستقیم نباشد - دریابند و زندگی زناشویی خود را با پاسخ مطلوب به این پیام‌ها، جذاب و دلنشین سازند.
یکی دیگر از تفاوت‌های همسران آن است که مردان در روابط جنسی با همسر خود معمولاً به سرعت به اوج لذت‌جنسی می‌رسند، حال آنکه رسیدن به این مرحله در زنان نیازمند مدت زمان بیشتری است. از این رو بسیاری از زنان از رابطه زناشویی لذت کامل نمی‌برند.
اطلاعات اندک مردان و زنان و نیز حیای زنانه گاه سبب می‌شود این نارضایتی زنان تا سال‌های طولانی ادامه یابد و به مرور زمان به سردمزاجی آنها بینجامد. معمولاً مردان اگر شاهد هیجانات جنسی همسر خود نباشند، از این رابطه احساس رضایت کافی نخواهند داشت.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «مردی که هنگام رابطه زناشویی با همسرش بدون آنکه زن به اوج لذت جنسی برسد، بهره جنسی خویش را ببرد، جفاکار است.» (25) از این رو هر یک از زوجین باید اطلاعات لازم در زمینه چگونگی رضایت جنسی از یکدیگر را کسب کنند و به آن عمل نمایند.

نکاتی درباره روابط جنسی زن و شوهر

1. پس از هر بار رابطه جنسی کامل، واجب است زن و شوهر غسل جنابت نمایند. (26)
2. رابطه زناشویی در دوران خون‌ریزی ماهیانه زنان، در حال روزه و احرام سفر حج حرام است و علاوه بر گناه، سبب وجوب کفاره هم می‌شود. رابطه زناشویی در ایام خون‌ریزی ماهیانه زنان، عوارض منفی جسمانی و روانی برای آنها در پی خواهد داشت.
3. مصرف داروهای محرک جنسی، بدون مشورت با پزشک معمولاً تا زمان کوتاهی اثر مثبت دارد؛ ولی در درازمدت سبب بروز پیامدهای منفی بر توانایی جنسی می‌شود.
4. برخی از افراد به دلایل گوناگون دچار ناتوانی‌های جنسی و سردمزاجی هستند و قادر به ارضای مطلوب نیازهای جنسی همسر خود نیستند. این وضعیت در درازمدت آسیب‌زا است و هر یک از زوجین باید با شناخت، شجاعت و صداقت به این مشکل توجه کنند و از طریق مشورت با افراد متخصص، مانند روان‌پزشک، روان‌شناس، متخصص غدد، متخصص زنان، متخصص کلیه و مجاری ادرار، و مشاور خانواده، به حل و فصل آن بپردازند. سردمزاجی یکی از شایع‌ترین اختلال‌ها در فرآیند فعالیت غدد جنسی است و اغلب جنبه روانی دارد. (27)

چهار. مدیریت اقتصادی خانواده

نیاز به خوراک، پوشاک، مسکن و آنچه سلامت و امنیت جسمانی و روانی فرد را تأمین می‌کند، از نیازهای اساسی انسان است. از این رو پس از تشکیل خانواده، اعضای آن نیازمند برنامه‌ریزی صحیح برای تأمین این نیازها هستند. قوانین اسلامی و ملی، مسئولیت تأمین مخارج زندگی را بر دوش شوهر نهاده است. بنابراین مردان باید در جهت کسب درآمد و نیز مدیریت صحیح اقتصاد خانواده بکوشند. زنان نیز باید تلاش اقتصادی همسر خود را پاس بدارند و با شغل او سازگاری داشته باشند؛ چرا که به دست آوردن شغل مناسب برای تأمین مخارج خانواده و حفظ آن دشوار است. حمایت زن از شوهر در امر اشتغال در تقویت توانایی‌های او تأثیر بسزایی خواهد داشت. در غیر این صورت، انگیزه مرد کاهش می‌یابد و چه بسا به دلیل علاقه به همسر خود، به مشاغل ناهمخوان با تخصص خود یا شغل‌های نامشروع روی آورد که در هر صورت اقتصاد خانواده آسیب می‌بیند.
زنان با مدیریت مصرف در خانواده و نیز آموزش شیوه مصرف صحیح به فرزندان، سهم مهمی در ایجاد آرامش و آسایش خانواده دارند.

پنج. محبت به اعضای خانواده

هر چند با خواندن صیغه عقد و به وجود آمدن محرمیت، خانواده تشکیل می‌شود، ماهیت اساسی خانواده پیوند و ارتباط روحی است. از این رو عامل بنیادین پایداری و رضایت، عواطف است، نه امور دیگر. اگر میان دو روح و جان، عواطف مثبت و خوشایند وجود داشته باشد، پایداری و رضایت‌مندی رابطه تضمین می‌گردد. انسان‌ها از داشتن رابطه مثبت و خوشایند با دیگران، هم احساس رضایت می‌کنند و هم مایل به تداوم آن هستند و بسته به میزان عاطفه مثبت و خوشایند، پایداری و رضایت‌مندی از رابطه نیز متفاوت خواهد بود. (28)
از این رو مهم‌ترین عامل پیوند یک دختر و پسر، علاقه آن دو به یکدیگر است. خداوند نیز وعده داده است که پس از ازدواج، مهر و محبت بین آن دو ایجاد خواهد شد. (29) به طور معمول، مشخص کردن انتظارها در روابط، باعث معین شدن وظایف و حدود روابط افراد می‌شود. در خانواده‌هایی که انتظارهای متقابل زن و شوهر روشن نیست، روابط آنان آسیب‌پذیر است و دقیقاً نمی‌دانند چه وظایفی نسبت به یکدیگر به عهده دارند. برای تعمیق این رابطه عاطفی، اعضای خانواده باید از ابراز محبت به یکدیگر دریغ نکنند و همدیگر را از عواطف لطیف خویش سیراب سازند. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «زن در روابط میان خود و شوهر همدلش، از سه خصلت بی‌نیاز نیست که عبارتند از: ... اظهار عشق به شوهر با دلربایی.» (30) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز به مردان تذکر می‌دهد: «اینکه مرد به همسرش بگوید «دوستت دارم»، هرگز از قلب زن بیرون نمی‌رود» (31) تا آنها در طول زندگی مشترک از تکرار این سخن دریغ نکنند.
ابراز محبت به فرزندان نیز بسیار مهم است. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «بدون تردید، خداوند به دلیل محبت زیاد بنده به فرزندش به او رحم می‌کند.» (32) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز فرمود:
هر کس فرزندش را ببوسد، خداوند برای او حسنه می‌نویسد و کسی که او را شاد کند، خداوند در روز قیامت او را شاد می‌سازد. (33)
ابراز محبت اعضای خانواده به یکدیگر آثار فراوانی در پی دارد؛ از جمله:
1. دلگرمی همه اعضا به خانه و خانواده، حاکمیت عشق و دلدادگی به هم و دل در گرو غیر نسپردن.
2. بهره‌مندی فرزندان از چتر حمایتی خانوادگی و نشاط و شادابی حاکم بر آن.
3. دلگرمی به کسب و کار و فعالیت‌های مربوط به معاش.
4. شکوفایی استعدادها و توانمندی‌های خدادادی اعضای خانواده به طور درست و کامل.
5. لذت بردن از زندگی و ارتباط با دیگران. (34)

شش. مشخص و متعادل نمودن انتظارها

به طور معمول، مشخص کردن انتظارها در روابط، باعث معین شدن وظایف و حدود روابط افراد می‌شود. در خانواده‌هایی که انتظارهای متقابل زن و شوهر روشن نیست، روابط آنان آسیب‌پذیر است و دقیقاً نمی‌دانند چه وظایفی نسبت به یکدیگر به عهده دارند.
ابهام، افراط و تعارض در انتظارها موجب می‌شود فضایی نامساعد و کینه جویانه به وجود آید. گاهی اوقات داشتن توقعات بیش از حد از همسر، سلامت خانواده را در معرض تهدید قرار می‌دهد. (35)

هفت. مشورت و کسب توافق در خانواده

گاهی تصمیم‌گیری مطابق با قوانین و اصول عقلی و شرعی آسان است و گاهی خانواده با رفتارها و تصمیم‌هایی روبه‌رو می‌شود که تطبیق آنها با موازین عقلی و شرعی دشوار است. خانواده در این موارد - مانند هر گروه یا نهاد دیگر - می‌تواند به شیوه‌های گوناگونی تصمیم‌گیری کند. با توجه به آموزه‌های اسلام به نظر می‌رسد استفاده از پیشنهادهای دیگران و گزینش مناسب‌ترین راه حل، بهترین شیوه است. قرآن یکی از اوصاف مؤمنان را مشورت در همه امور زندگی اعلام می‌کند. جمع‌آوری دیدگاه‌های گوناگون و گزینش بهترین رأی معمولاً به تصمیم مناسب‌تری می‌انجامد که مورد تأیید و حمایت دیگران نیز هست. (36)

هشت. رازداری

روابط زن و شوهر از تمامی روابط انسانی، صمیمانه‌تر نزدیک‌تر است. آنها شب و روز در جامعه، خانه و حتی در بستر، کنار هم هستند و از احوال و رفتار یکدیگر مطلع‌اند. صمیمیت مطلوب همسران اقتضا می‌کند که هر یک از آنان حافظ اسرار همسر خود و مسائل خانوادگی باشد؛ چرا که خداوند زن و شوهر را لباس یکدیگر معرفی کرده است: «هُنَّ لِبَاسٌ لَکُم وَ أنتُم لِبَاسٌ لَهُنَّ؛ (37) آنها پوشش شمایند و شما پوشش آنها هستید».
لباس پوشاننده عیوب و زینت دهنده بدن است (38) و همان‌گونه که لباس بدون حائل و واسطه به بدن می‌چسبد، همسران نیز باید دیگران را در روابط خود راه ندهند و محرم اسرار یکدیگر باشند. افشای اسرار خانوادگی، سبب خواری خانواده در منظر دیگران خواهد شد.

بیشتر بخوانید: ایثار و محبت در زندگی زناشویی

نه. عفو و گذشت

گذشت و عفو، شرط اصلی استمرار و استحکام پیوند زناشویی و بقای خانواده است. از این رو همسران باید از خطاهای یکدیگر بگذرند و کاستی‌های همدیگر را صبورانه تحمل کنند. (39)

نمایش پی نوشت ها:
1. بنگرید به: بلالی، رابطه مذهب و خانواده در غرب، مطالعات راهبردی زنان.
2. Nick Stinct.
3. John DeFrain.
4. همان.
5. Allan Bergin.
6. بنگرید به: بلالی، رابطه مذهب و خانواده در غرب.
7. Ranald Jarrell.
8. همان.
9. هلر، زنان، جامعه مدنی و دولت، ص 60.
10. بنگرید به: بستان، «تأملاتی بر جامعه شناسی خانواده»، آسیب شناسی خانواده، ص 132-130.
11. زوّجها من رجل تقّی فانّه إن أحبّها أکرمها و إن أبغضها لم یظلمها. (طبرسی، مکارم اخلاق، ص 204).
12. بقره (2): 96.
13. مهدوی کنی، دین و سبک زندگی، ص 220.
14. همدلی به معنای وفاق و یکدلی است. (دهخدا، لغت نامه)
15. للرجال علی المرأة أن ... تشفقه. (نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 244).
16. خیر نسائکم ... الطفهّن بأزواجهّن. (حرعاملی، وسائل الشیعة، ج 20، ص 3 و 8).
17. ... لا یلجی عیاله إلی غیره. (همان، ج 15، ص 198).
18. ... جعلنا سکناً و مستراحاً و أنساً ... یعلم أن ذلک نعمة منه علیه و وجب أن یحسن صحبته نعمة الله ... . (نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 11، ص 160).
19. امام صادق (علیه السلام): لا غنی بالزوج عن ... الموافقة. (مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 237). پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم): ما استقاد رجل بعد الایمان بالله أفضل من زوجة موافقة. (نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 162) امام صادق (علیه السلام): الأنس فی ثلاث، فی الزوجة الموافقة و ... . (مجلسی، بحارالانوار، ج 75، ص 231).
20. بنگرید به: علوی، مهارت‌های زندگی با نگاه دینی، ص 97-49.
21. بنگرید به: سالاری فر، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص 136.
22. حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 20، ص 109.
23. لا غنی بالزّوج عن ثلاثة أشیاء فیما بینه و بین زوجته و هی: ... و استعماله استمالة قلبها بالهیئة الحسنة فی عینها ... و لا غنی بالزّوجة فیما بینها و بین زوجها الموافق لها عن ثلاث خصال و هن ... الهیئة الحسنة لها فی عینه. (ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 323).
24. مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 239.
25. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 671؛ حرعاملی، وسائل الشیعة، ج 12، ص 144.
26. در صورتی که به آب دسترسی نباشد، تیمم بدل از غسل واجب است.
27. ایزدی، بحران‌های زندگی زن.
28. پسندیده، «سبب شناسی آسیب‌های خانواده با تکیه بر منابع اسلامی»، مجموعه مقالات سومین نشست اندیشه‌های راهبردی، ج 2، ص 571.
29. وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً. (روم (30): 21).
30. لا غنی بالزوّجة فیما بینها و بین زوجها الموافق لها عن ثلاث خصال و هن ... و اظهار العشق له بالخلابة. (مجلسی، بحارالانوار، ج 5، ص 237).
31. قول الرّجل للمرأة «انّی احبّک» لا یذهب من قلبها ابداً. (کلینی، اصول الکافی، ج 5، ص 569).
32. ان الله یرحم العبد لشدّة حبّه لولده. (همان، ج 6، ص 50؛ صدوق، من لا یحضره فقیه، ج 3، ص 482).
33. من قَبَّل ولده کتب الله له حسنة و من فرّحه فرّحه الله یوم القیامة. (کلینی، اصول الکافی، ج 6، ص 49)
34. طوسی، همسران شایسته، ص 250.
35. قایمی، خانواده و مسائل همسران جوان.
36. سالاری‌فر، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص 148.
37. بقره (2): 187.
38. بنگرید به: جوادی آملی، تسنیم، ج 9، ص 460.
39. به‌پژوه، ازدواج موفق و خانواده سالم، چگونه؟، ص 46.