ابوعبدالله صفار از مشایخ و استادان بنام بسیاری بهره گرفت. ابوعبدالله محمدبن عمر رشید فهری، (6) جهانگرد و محدث مشهور و نویسنده ملء العیبه، (7) ابوالحسن قرطبی، ابوعبدالله بن جابر وادی آشی، ابوعلی بن ابی احوص جیانی، مؤلف الترشید فی التجوید، ابوعمر عبدالرحمن بن حوط الله انصاری حارثی، ابوجعفر احمدبن ابراهیم عاصمی جیانی را در شمار مشهورترین مشایخ وی ذکر کرده‌اند. (8)
نتیجه بهره‌گیری از این مشایخ در آثار بسیاری که در زمینه‌های مختلف قرائت و تجوید تألیف کرد، دیده می‌شود؛ با این همه، عمده شرح حال‌نگاران وی از ذکر اسامی او به تفکیک، خودداری کرده و به اشاره کلی به نوشته‌های وی در علوم قرائت بسنده کرده‌اند. مشهورترین این آثار به شرح زیر است:
1. الزهر الیانع فی مقرأ الإمام نافع: (9) چنانکه از نام کتاب مستفاد می‌شود نویسنده فقط به قرائت نافع و به شیوه معمول مغربیان، قرائت نافع را براساس هر دو روایت ورش و قالون بررسی کرده است. روایت صفار از قرائت نافع بعدها از سوی شاگردش ابوعبدالله قیسی و ابوالقاسم سراج به ابوعبدالله غازی و نسل‌های آتی رسید. (10)
2. اسفار الفجر الطالع فی اختصار الزهر الیانع فی قراءة نافع: در حقیقت مختصر کتاب نخست است که به دست نویسنده صورت گرفته و از بازتاب گسترده آن در مشیخه‌های بعدی می‌توان دانست که بیشتر از اصل کتاب؛ یعنی الزهر الیانع در بین مغربیان کاربرد داشته است.
3. القانون الکلی فی مقرأ السنی: (11) این کتاب نیز به قرائت نافع اختصاص دارد؛ اما برخلاف معمول، تنها به دو روایت ورش و قالون بسنده نکرده، بلکه چهار روایت دیگر قرائت نافع را از طریق دهگانه آن ذکر کرده است. به نظر می‌رسد عنوان کتاب ملهم از کتاب القانون فی روایة ورش و قالون ابوالحسن بن بری باشد. (12)
4. تحفة الألیف فی نظم ما تضمنه التعریف: مؤلف در این اثر کوشیده تا کتاب التعریف فی اختلاف اصحاب نافع ابوعمرو دانی را بر وزن قصیده شاطبیه و در 196 بیت به نظم در آورد. (13) مهم‌ترین دستاورد صفار در این اثر، ذکر روایات چهارگانه قرائت نافع (14) و طرق دهگانه آن است که در تاریخ قرائت مغرب اصطلاحاً «العشر الصغیر» گفته می‌شد. (15) نویسنده برای جلوگیری از تکرار، برای هر یک از این قراءات دهگانه اختصاراتی در نظر گرفته تا مبیّن طرق روایت آن باشد. (16) این کتاب از یک سو به علت جامعیت در بیان مسائل مورد اختلاف و اتفاق طرق گوناگون روایت‌های نافع و موجز بودن بیان احکام آنها در قیاس با نوشته‌های مشابه از سوی دیگر، در نظام آموزشی مغرب نقشی در خور ایفا کرد و در بین طلاب قرائت، مقبول واقع شد و به سرعت رواج یافت. (17)
صفار کتاب‌های دیگری چون تخریج الخلاف بین ابی نشیط و الحلوانی، جواب الخل الاود فی کیفیه اداء المد، کتاب الجمان النضید فی معرفة الاتقان و التجوید در موضوع قرائت و بیان اختلاف دیدگاهها و نیز ذکر مخارج الحروف و صفاتها تألیف کرد که به علت جلوگیری از تطویل تنها به ذکر اسامی آنها بسنده می‌کنیم. (18)
نمایش پی نوشت ها:
1- برای آگاهی بیشتر درباره‌ی وی نک: ولد اباه، صص 513-524.
2- در این پژوهش به تفصیل از احوال، آثار و مشایخ وی سخن خواهد رفت (نک: بخش روایت).
3- حمیتو، ج3، ص304-306.
4- ابن خلدون، التعریف، ج7، ص534.
5- تنبکتی، نیل الابتهاج، صص 427-428.
6- ابن خلدون، همان جا.
7- برای بررسی این اثر نک: کراچکوفسکی، ص298.
8- حمیتو، ج3، صص 307-311.
9- از این کتاب تنها یک نسخه منحصر به فرد در کتابخانه قرویین فاس به شماره 1039 موجود است (حمیتو، ج3، ص318).
10- همو، ج3، ص317.
11- اصطلاح مقرأ السنی اشاره به این گفتار امام مالک دارد که: قراءة نافع سنة.
12- حمیتو، ج3، ص320.
13- ابن صفار، تحفة الالیف، در موسوعة حمیتو، ج3، ص354.
14- مراد نویسنده از روایات چهارگانه در اینجا روایت ورش، قالون، اسماعیل بن جعفر انصاری و اسحاق المسیبی است (حمیتو، ج3، ص322).
15- همو، ج3، ص353.
16- به عنوان نمونه در کلمه «جیتص» ج یعنی ورش؛ ی یعنی یوسف ازرق و ت یعنی تقی عبدالصمد و ص یعنی محمدبن عبدالرحیم اصفهانی و یا در «بمحق» ب: دال بر قانون و م. دال بر محمدبن هارون مروزی و ح: دال بر احمدبن یزیدی حلوانی و ق: به معنی قاضی اسماعیل بن اسحاق بود (حمیتو، ج3، ص365).
17- همو، ج3، ص366.
18- برای بررسی بیشتر این آثار نک: ابن غازی، ص100؛ حمیتو، ج3، ص326 و پس از آن.
فرهمند، یونس؛ (1394)، مرینیان: سیاست، جامعه و فرهنگ در مغرب سده‌های میانه، تهران: پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام، چاپ اول.
