تاثیر آیین مهر در ادیان دیگر

نمودهایی از آیین مهرپرستی در ادیان و فرهنگ‌های سایر ملل
 

چکیده
آیین مهر یکی از قوی‌ترین ادیان بشری بوده که تاکنون شناخته شده است. قدرت نفوذ دین مهری به قدری زیاد بوده که پس از ظهور هر دین جدید، با وجود مبارزه و مقاومتی که دین از خود نشان می‌داد، آیین مهر بر آن تأثیر می‌گذاشت؛ از جمله این تأثیرگذاری‌ها، علاوه بر مسیحیت که بسیار پررنگ‌تر نسبت به ادیان دیگر می‌باشد، ردپای آن را می‌توان در ادیانی همچون زرتشتی، مانوی و حتی عرفان اسلامی هم مشاهده کرد.

تعداد کلمات 1536/ تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه

 از آن‌جا که آیین مهر در سراسر جهان باستان، از خاور دور تا شمال آفریقا، از اروپا تا ایران رواج داشت، در اروپا کلیسا به ویران کردن آثار و معابد میترایی پرداخت. معابد به کلیسا تبدیل شد، ولی آیین مهر تحت عنوان مسیحیت، تجدید حیات نمود. در مانویت هم به وجود ایزد میثره در ایزد‌کده مانوی، می‌توان اشاره کرد.
بسیاری از بنیادهای باور‌شناختی، بسیاری از نهادهایی که در آیین و فرهنگ ترسایان می‌یابیم، از آیین و فرهنگ مهر گرفته شده است. از جمله این تاثیرگزاری‌ها در مسیحیت و زرتشت بوده که می‌توان به چنین مواردی اشاره کرد:
1. زاد‌روز عیسی در واقع زاد‌روز مهر بوده است. جشن مقدس تولد میترا، 25 دسامبر، در تاریک‌ترین شب سال و در تاریک‌ترین غار، نشانه تولد نور و پیدایش امید و نشانه زایش دوباره طبیعت است. جشن مقدس عیسی نیز درست در همین شب در زمان انقلاب خورشیدی زمستانی است که به تولد عیسی مسیح و کریسمس امروزی تبدیل شده است[1].
2. مراسم عشای ربانی و یا وداع یاران در مسیحیت، همان مراسم کشتن گاو مقدس و عروج میترا است. مراسم صرف نان و شراب در آیین میترایی، اوستایی و ودایی هم آمده است. در حقیقت نوشیدن شراب (هئومه) در آیین مهری، از اهمیت والایی برخوردار بوده است. مراسم دعا و نیایش مهر همراه با هوم و برسم برگزار می‌شد.
 در خرده اوستا، مهر نیایش، فقره 15 به این مورد اشاره می‌کند: « ما مهر دارنده دشت های فراخ را می‌ستاییم. با هوم آمیخته به شیر، با برسم، با زبان خرد، با پندار و گفتار و کردار، با آب زور و با کلام راست گفته شده.»
3. تثلیث مسیحیت از تثلیث مهری سرچشمه می‌گیرد. در واقع، «مشی و مشیانه دو نفر مخلوق اولیه که در طرفین میترا قرار دارند» که عیناً در مسیحیت «پدر، پسر و روح القدس » موجود است و قابل مشاهده است. در متون اوستایی هم به نوعی می‌توان این تثلیث را دریافت. همکاری میترا، سروش و رشن بر سر پل چینود، نمونه این تثلیث می‌باشد.
4. نواختن ناقوس در کلیساها پس از انجام مراسم عبادی در دین مسیحیت و زرتشتی از تأثیرات آیین مهری است . در آیین مهر، هنگامی که سرودهای دینی در مهرابه‌ها خوانده می‌شد، در پایان سرود‌خوانی زنگ زده و صدای ناقوس بلند می‌شد. ترتولیان می‌گوید: «اوج مراسم مذهبی هنگام صرف نان و شراب مقدس بود و برای نشان اوج تشریفات در چنین هنگامی، زنگ می‌نواختند. پس از نواختن زنگ و ناقوس، وارد دین مسیحیت می‌شد. هم چنین یکی از مراسم زرتشتی که در آتشکده‌ها انجام می‌گرفت، نواختن زنگ بود[2].از آن‌جا که آیین مهر در سراسر جهان باستان، از خاور دور تا شمال آفریقا، از اروپا تا ایران رواج داشت، در اروپا کلیسا به ویران کردن آثار و معابد میترایی پرداخت. معابد به کلیسا تبدیل شد، ولی آیین مهر تحت عنوان مسیحیت، تجدید حیات نمود. در مانویت هم به وجود ایزد میثره در ایزد‌کده مانوی، می‌توان اشاره کرد.
5. مراسم کستی بستن در دین زرتشتی و مراسم «confirmation» مسیحیان نیز از تاثیرات آیین مهر است. یک بچه عیسوی در سن پانزده سالگی، در کلیسا، در مقابل کشیش اعتراف به دین مسیح نموده، از دست وی افخارستیا «eukbaristis»  گرفته و می‌نوشد که آن عبارتست از نان و شراب که به منزله خون و گوشت روان عیسی پنداشته می‌شود. این نان و شراب، یادآور درون (درائون) نان مقدس و فشرده هوم زرتشتیان است.[3] کستی بستن زرتشتیان هم در طی مراسم خاصی صورت می‌گیرد که پسران وقتی به سن پانزده سالگی می‌رسند، بندی را به کمر می‌بندند.[4]
6. غسل تعمید که از نظر بندگان کیش میترا، شست‌و‌شوی انسان از گناهان مرتکب‌شده بود، اعتراف به گناهان و بخشش گناهان گناهکاران در میترائیسم، با همان شکل به مسیحیت منتقل شده است. فرانتس کومن اشاره می‌کند که « پیش از آن‌که بتواند به مهراب نزدیک شود، می‌بایست با شست‌و‌شوها و تازیانه خوردن‌های پی‌در‌پی، خود را پاکیزه گرداند.»[5]
7. نماد صلیب هم یک نشانه دیگر از این تاثیرگذاری‌هاست. میترائیست‌ها، صلیب را در دایره ( نماد قدیمی‌خورشید) رسم می‌کردند؛ « صلیب در دین مهر، نشانه اتفاق مردم چهار سوی جهان است»[6]. همچنین، نشانه گردش چرخ زمان و روند آن نیز هست. در مسیحیت، صلیب نشانه رنج و مقاومت شد.
8. تقدس آتش و آب از دیگر اعتقادات مهرپرستان بود. آتش والاترین نیروی طبیعت می‌باشد که در مهرابه‌ها، فروزان می‌شد و مهرپرستان می‌پنداشتند آتش و آب، برادر و خواهرند. بعدها تقدس آتش و آب به دین زرتشتی وارد شد.
 

9. مسیحیان روز یکشنبه را مقدس می‌دانند. آنان اسامی روزهای هفته را نیز از مهرپرستان اقتباس کرده‌اند. یکشنبه یعنی روز آفتاب و بنابر نظر ایرانیان، میترا خدای روشنایی و خورشید جلوه‌ای از آن است؛ از این رو یک‌شنبه‌ها را گرامی می‌داشتند. بعدها این سنت در میان مسیحیان رواج یافت و آنان نیز این روز را مقدس می‌دانند[7].
10. دوازده مقام میترایی ( دوازده فلک) یاور میترا، مشابه و مبین همان دوازده حواری مسیح است.
11. مأموریت میترا مبارزه با اهریمن است که وقتی در آخرین روز هستی برای داوری بشریت می‌آید، پیروزی نهایی نور و خوبی بر تاریکی و ظلم است که از نظر مسیحیان، این وظیفه عیسی است[8].
مسیحیان با توجه به تعصبات مذهبی بین هواداران، با تکیه بر اعتقادات، خود را از دیگر ادیان دور کرده و برخلاف یهودیت سعی نکردند خود را از عناصری تحت نام بت پرستی و خرافات دیگر، ایزوله کند و با این همه، سرشار از تأثیرات میترائیسم باقی مانده است[9].
اما در مانویت هم می‌توان به تاثیر آیین مهر اشاراتی کرد. با توجه به اینکه مانی از از عقاید دین‌های مختلف برای تبلیغ دین خود استفاده کرده است، در نتیجه ایزدان مانی از ایزدانی که در کیش‌های کهن بوده‌اند، تاثیر پذیرفته است که ایزد میثره یکی از آن‌هاست. میثره را با دو ایزد مانوی، همانند دانسته‌اند.در میان ایرانیان ساسانی، نام آن را برای ایزد « روح زنده » به‌کار می‌بردند.در واقع، روح زنده ایزد، جنگجوی بزرگی است که دیوان را نابود کرد. همچنان که میثره، فرمانروای دروغین را برمی‌اندازد، روح زنده هم بر شورشیان جهان تاخت.
جنبه دیگر میثره که قبلاً به آن هم اشاره کردیم، ایزد خورشید بودن است که در آیین مهر برجسته است.از طرف دیگر، روح زنده نیز در آغاز خورشید را ساخت و هم اینکه پس از آن، یکی از سه سریر درون خورشید را از آن خود کرد. با توجه به این موارد، این دو ایزد به قدر کافی وجوه اشتراک داشته‌اند تا یکسان‌انگاری صوری را میسر سازند. هرچند که نمی‌توان آن‌ها را کاملا یکسان دانست.
اما ایزد دیگر «رسول سوم » بوده است . او نیز همچون ایزدان نجات بخش، جنگجو و جنگاور و همیشه در نبرد با شر بود. وی نیز با خورشید مرتبط بود و باعث حرکت آن شده بود. شباهت‌های میان رسول سوم و میثره چنان قوی‌اند که هیئت‌های مانوی اعزامی به سرزمین پارت، نتوانستند آن‌ها را کنار بگذارند و رسول سوم، نزد پارت‌ها، خورشید ایزد شد.[10]
 در نهایت با توجه به مطالب گفته شده، مهر ایزد در دین مانی دارای دو خویشکاری اساسی، یعنی نجات‌بخشی و آفرینندگی است. نجات‌بخشی مهر ایزد منجر به رهایی هرمزد بَغ می‌شود. این رهایی، نمونه‌ای از آزادسازی آینده همه روان‌های بشری است. خویشکاری دوم، آفرینندگی برای نجات روح توسط «مهر ایزد» انجام می‌شود؛ زیرا بنابر اعتقادات دین مانی: «جهان مادی بد است و ایزد مهر هم نه به خاطر یک چیز خوب آن را خلق کرده است، بلکه به خاطر نجات روح، آن را آفریده است.»
اما نفوذ مهرپرستی در اروپا، فقط به مسیحیت خلاصه نمی‌شود. در اساطیر یونانی نیز نشانه‌های آیین مهری را می‌توان یافت. نمف‌ها، زنان جوانی بودند، پیرگونه و نیمه خدا که در واقع روحِ مزارع و کشتزارها بودند. میترا نیز روح مزارع و کشتزارها بود که وجودش با قربانی کردن گاو، با او یکی می‌شد و از خون گاو، گیاهان و مزارع رشد می‌کردند. طبق اساطیر یونانی، نمف‌ها در غارهای کوهستانی زندگی می‌کردند و کارشان رامش و آوازخوانی بود و همسران خدایان بودند. در هفت مقام آیین مهر نیز، مقام سوم «نمفوس» یا «کری فی اس» نام داشت که به معنای پوشیده‌رویان و همسران بود[11].
عرفان اسلامی هم بی‌تأثیر از این آیین نبوده است. سهروردی در مورد تأثیر آیین مهر در دادگاه حلب گفت: « من مهرپرست نیستم، ولی به اسرار گذشتگان و نیاکان اساطیری که پر از عرفان عملی، اخلاقی و آیینی است، توجه دارم؛ به‌ویژه به سیر‌و‌سلوک ایشان.[12]»
 وجود پیر طریقت برای سیر‌و‌سلوک در عرفان اسلامی،‌ یکی از مهمترین عوامل برای طی کردن مراتب عرفانی به‌شمار می‌آید. پیر طریقت، مانند معلم، سالک را راهنمایی می‌کند. از طرف دیگر، در مدارج هفت گانه آیین میترایی نیز، مقام پدر والاترین و برجسته‌ترین مقام است.
ورمازرن می‌گوید: « موبد و دانای بزرگ هموست، امور مربوط به مناسک و تشرف را راهبری می‌کند. هم‌چنین صلاحیت کامل در زمینه ستاره‌شناسی دارد.[13]»
می‌توان گفت که زیر‌ساخت و زمینه بنیادین فرهنگ ایرانی را در همه دوره‌ها، آیین و فرهنگ مهرپرستی ساخته است و هر چه بیشتر در این زمینه، به تحقیق و بررسی می‌پردازیم، بیشتر به این باور می‌رسیم که فرهنگ ایران باستان، برگرفته از آیین مهر است. از طرف دیگر، در فرهنگ ایران بعد از ورود اسلام، می‌توان از مهر نشانه‌هایی یافت؛ به‌ویژه در آیین‌های درویشی و مسلک صوفیانه، عقاید فلسفی و اندیشه‌های ادبی و هنری به ماندگاری خود ادامه داد. صوفیان تعالیم راز‌آمیز خود را از مهرپرستان اقتباس کرده‌اند[14].
 

نمایش پی نوشت ها:

[1] .پارسازاده، آیین مهر پرستی بن مایه ادیان، ص 175
[2] . احبابی، پیدایش و تحول مهرپرستی در دوران باستان، ص 33
[3] . احبابی، پیدایش و تحول مهرپرستی در دوران باستان، ص33
[4] . خرده اوستا، ص 72
[5] . کومن، دین مهری، ص44
[6] . یکتایی، میترائیسم و سوشیانس مهر، ص 96
[7] . احبابی، پیدایش و تحول مهرپرستی در دوران باستان، ص31 ـ 35
[8] . پارسازاده، آیین مهر پرستی بن مایه ادیان، ص 174
[9] . همان، ص 179
[10] .  عالیخانی،مهر در ایران و هند باستان، ص
[11] . سعادت، مقاله میترائیسم، ص 311
[12] . حضرت قل اف، آریاییها و تمدن آریایی، ص 334
[13] . ورمازرن، آیین میترا، ص 94
[14] . کزازی ، درآمدی بر شناخت اندیشه‌ها و آیین‌ها در شاهنامه و آیین و فرهنگ راز آمیز مهر، ص1-3

منابع:
- پارسازاده، عبدالعلی، آیین مهرپرستی بن مایه ادیان، انتشارات آرون، 1395
- احبابی، مهین، پیدایش و تحول مهرپرستی در دوران باستان،انتشارات اهورا قلم، بهار 1395
- کومن، فرانتس، دین مهری، ترجمه احمد آجودانی، نشر ثالث، تهران، 1386
- ورمازرن، مارتین، آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاده، نشر چشمه، تهران، 1380
- عالیخانی، بابک،مهر در ایران و هند باستان، مجموعه مقالات، مقاله میثره در ایزدکده مانوی، مری بویس، ترجمه عسگر بهرامی‌، انتشارات ققنوس،1384
- کزازی، میر جلال الدین، درآمدی بر شناخت اندیشه‌ها و آیین‌ها در شاهنامه و آیین و فرهنگ راز آمیز مهر، انجمن پارسایان، مقالات ادبی ـ انتشاراتی http:// www.parsian.fa5um.com2011
- حضرت قل اف، محمد قل، آریایی‌ها و تمدن آریایی،  به اهتمام آبتین ساسان فر، نشر اساطیر، 1387
- سعادت، محمد، میترائیسم، پژوهش در فرهنگ باستانی و شناخت اوستا، دومین همایش، 7تا 11 اکتبر، آمسفورد، هلند، به کوشش مسعود میرشاهی، چاپ اول، پاریس، 1997