قرآن برای جامعه

راه‌کارهای تقویت و توسعه فرهنگ‌سازی قرآنی در بخش‌ها و اقشار گوناگون
 

چکیده
از راه‌کارهای اساسی توسعه فرهنگ‌سازی قرآنی، تحقق واقعی شعار «لااله الا الله» و کاربردی نمودن معارف قرآن مجید با برنامه‌های عمومی در سطح کلی جامعه و زمینه رشد معارف قرآنی است. ایجاد احساس نیاز و انگیزه در یادگیری و در مقابل، احساس ضعف و نقص از عدم آشنایی در جامعه به منزله دو بال حرکت فرهنگ‌سازی قرآنی است. از متدهای قرآنی می‌توان در راستای این حرکت بهره برد و برای قشرهای گوناگون، برنامه‌های مناسب و خاص گروهی تدوین نمود.

تعداد کلمات 1644/ تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه

فرهنگ
فرهنگ مجموعه پیچیده‌ای است که در برگیرنده دانستنی‌ها، اعتقادات، هنرهای اخلاقیات، عادات، قوانین و هرگونه توانایی دیگری است که انسان به عنوان یک عضو از جامعه خود کسب می‌کند.[1]
در میان همه آنچه که فرهنگ خوانده می‌شود، باورها و اعتقادات نقش مهم‌تری دارند. این اعتقاد و باور قلبی است که به زندگی معنا و مفهوم می‌بخشد و انگیزه حرکت ایجاد می‌کند.
 

«انسان» در بارگاه خالق و ملیک مقتدر خود، از کرامت خاص برخوردار است.[2] معبود یگانه‌اش، با ظهور نام مبارک رب، علاوه بر هدایت تکوینی با مدیریت عقل و ابزار تفکر و اندیشه، هدایت تشریعی او را نیز با ارسال رسل و انزال کتب آسمانی رقم زده است.
سرآمد همه کتب آسمانی در صحیفه‌ای به نام قرآن مجید با فرهنگی پویا و غنی توسط پیامبر عظیم‌الشأن اسلام، محمد مصطفی، به انسان هدیه شده است.
نگاهی هرچند گذرا و سطحی به این صحیفه نور، نشان می‌دهد که همه آموزه‌های این پیام مقدس، معرفت معبود یگانه و حکایت عظمت و قدرت، جلال و جبروت و علم و حکمت اوست. همه‌جا، از آغاز تا انجام هر مطلب، سرانجام اسماء حسنای اوست که در لابه‌لای آیات نورافشانی می‌کند و جلوه‌ای از ذات اقدس الله به نمایش می‌گذارد؛ و آن‌جا این حقیقت اوج می‌گیرد که آیه خود با نامی از اسماء حسنای الهی آغاز شده و عشق و شور همراه با نور معرفت در دل‌ها می‌نشاند و البته که ذهن‌های محدود و بسته ما را کمتر توان درک عظمت این آیات است و این سخن را مجال شرح بیشتر نیست، این حکایتی است که به وسعت همه آیات قرآن شاهد مثال دارد.
در یک کلام قرآن جلوه ذات پاک الهی است[3] و این کلام با فطرت خداشناسی انسان[4] و نفخه روح الهی در وجود او[5] پیوندی ناگسستنی دارد. این هم‌نوایی و هم‌آهنگی است که این سخن بر جان پاک می‌نشاند و ثمراتی نیکو به بار می‌آورد. در نتیجه در مورد معنای فرهنگ‌سازی می‌توان گفت:
    • فرهنگ‌سازی قرآنی، یعنی بیداری و شکوفایی فطرت خداشناسی؛
    • فرهنگ‌سازی قرآنی، یعنی به ظهور رساندن صفات بالقوه الهی در وجود انسان؛
    • فرهنگ‌سازی قرآنی، یعنی درک باور حضور و ظهور الله در درون و بیرون؛
    • فرهنگ‌سازی قرآنی، یعنی تقویت باور توحید افعالی در اذهان؛
    • فرهنگ‌سازی قرآنی، یعنی ولایت الهی و باری او؛
    • و در یک کلام فرهنگ‌سازی قرآنی یعنی گسترش و تقویت باور توحیدی و تحقق عینی شعار «لا اله الاالله» در همه سطوح جامعه.
 

هجوم فرهنگی، جنگ‌نرم و اسلام‌ستیزی دشمنان، از چالش‌های اساسی این حرکت است. در سایه این هجوم امروز دشمن در بسیاری از خانه‌های ما، سنگرها و پایگاه‌های محکمی دارد. با ارائه فیلم‌ها و سریال‌ها و برنامه‌ریزی دقیق، اصول اعتقادی، پیوندهای خانوادگی، ارزش‌های اخلاقی را هدف قرار داده و به موفقیت‌هایی نیز نائل آمده است. دین‌گریزی، آمار طلاق، ازدواج‌سفید، گرایش‌های افراطی، رشد عرفان‌های کاذب، شیطان‌پرستی، تجمل‌گرایی، مصرف‌زدگی، بدحجابی و ضعف باورهای دینی و... نمودهای عینی این هجوم در سطح عمومی جامعه است؛ البته مشکلات اقتصادی نیز به آن دامن می‌زند.
 

خداوند نزول آیات را تقویت ایمان و شادی دل مؤمنان برشمرده است.[6]
اما متأسفانه در کشور ما قرآن، یعنی عزاداری؛ تا کنون نیز اقدامی در اصلاح آن انجام نگرفته است. در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها همراه با صحنه‌های اشک و ماتم، آیات قرآن پخش می‌شود. تأثیر منفی این پدیده بر روی جوانان و نوجوانان، قرآن‌گریزی را تداعی می‌کند. در صورتی که در کشور همسایه ما، پاکستان، در مراسم جشن عروسی، مدعوین سوره «الرحمن (عروس قرآن)» را تلاوت و به عروس و داماد هدیه می‌کنند.
 

در سال‌های اخیر شبهات فراوانی از سوی دشمنان دانا و دوستان نادان بر آیات الهی وارد شده و زمینه قرآن‌گریزی را فراهم نموده است. این شبهات باید توسط اندیشمندان قرآنی با استدلال‌های محکم و منطقی پاسخ داده شود و با آگاهی و هوشیاری، این ترفندهای باطل‌گرایانه خنثی و نابود گردد.
 

١. احساس نیاز
از مهم‌ترین عوامل حرکت‌آفرین، فرهنگ‌سازی و فرهنگ‌پذیری، احساس نیاز و انگیزه برای فراگیری و جذب و پذیرش قرآن مجید است. و زمانی این احساس شکوفا می‌گردد که اهمیت و عظمت و ارزش آیات الهی تبیین و نوعی شناخت و معرفت از این کتاب مقدس در سطح عمومی جامعه ایجاد و افزون گردد.
بالاترین وظیفه اتاق‌های فکر قرآنی کشور، ایجاد این احساس نیاز با طرح اهمیت، عظمت، والایی اعجاز و چشاندن شیرینی کلام الهی و درک نقص از عدم آشنایی با این معارف می‌باشد.
 

الگو و الگوسازی از بخش‌های مهم روان‌شناسی است که در قرآن مجید نیز مورد توجه خاص قرار گرفته است. خداوند با ارائه الگوها، شرایط هدایت و الگوپذیری را فراهم نموده است.
از پیامبر عظیم‌الشأن اسلام به عنوان «اسوة الحسنه»[7] یاد شده و سخن از فداکاری‌های بی‌دریغ[8] اوست.
طرح داستان و روش هدایتی تبلیغی حضرت ابراهیم با پرستندگان اجرام سماوی، از بهترین راه‌کارهای هدایتی است که ابتدا با هم‌نوایی و همراهی ظاهری این پدر توحید با مشرکان ندای «هذا ربی» سر می‌دهد و سپس از نیاز اساسی عشق به شور در عبادت سخن می‌گوید (أنی لا أحب الأفلین) و سرانجام با استدلال منطقی، آن‌ها را به خویشتنِ خویش باز می‌گرداند.[9]
و از زنان، حضرت مریم(سلام‌الله‌علیها) به عنوان الگوی فرمان‌بردار الهی[10] و حضرت آسیه[11] را می‌توان نام برد.
 

علاوه بر فرهنگ‌سازی عمومی در سطح جامعه، برای قشرهای خاصی باید تمهیدات ویژه‌ای اندیشید و به اهداف عالی تحقق فرهنگ قرآنی نائل آمد.
١. خانواده
خانواده، خصوصاً مادر، در ایجاد باورهای اعتقادی همسر و فرزندان، نقش کلیدی و تعیین‌کننده دارد. خوش‌بختانه امروز، استقبال بانوان از برنامه‌های آموزشی قرآنی، چشم‌گیر بوده و امید است با هدایت صحیح، زمینه این مهم فراهم گردد.
 

آموزش و پرورش با وسعت فراگیر خود می‌تواند در فرهنگ‌سازی نقش اساسی داشته باشد. تربیت معلمان و دبیران موحد و دل‌سوز، نقش بسیار تعیین‌کننده در آموزش عقیدتی خردسالان و جوانان دارند، زیرا کودکان حالت انفعالی بیشتری دارند و تأثیر آموزش در آن‌ها سریع‌تر و پایدارتر و چون نقشِ بر روی سنگ است.
تألیف یک کتاب درسی برای آموزش‌های اعتقادی، خوب، اما کافی نیست. در ساختار بسیاری از کتاب‌های درسی، چون: علوم، فیزیک، ریاضی، شیمی، زیست‌شناسی، علوم ‌انسانی متناسب با موضوع خالقیت عظمت و قدرت خداوند در حد اشاره‌های کوتاه، قابل طرح و تعیین‌کننده است.
 

مؤسسات قرآنی، منادیان رسمی فرهنگ‌سازی قرآنی هستند. این ارگان‌های مردمی و خودجوش در سایه انقلاب اسلامی، رشدی فراگیر داشته‌اند. اما توجه به چند نکته کلیدی در آموزش‌ها لازم است.
ترجمه و مفاهیم قرآن مجید باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد تا فراگیران، خصوصاً حافظان قرآن، بهره کامل‌تری از آیات داشته باشند. کاربردی کردن آیات در زندگی روزمره، نیاز بسیار اساسی است. هر مربی در تدریس یک یا چند آیه باید به تبیین کاربردی موضوع آیه در تقویت باورها، اخلاق و منش فردی و اجتماعی بپردازد و بپرسد این آیه امروز چه کاربردی در زندگی ما دارد؟
 

مسئولان اجرایی کشور با شناسایی چهره‌های واقعی و خادمان حقیقی قرآن مجید و دوری از هرگونه خود‌محوری، باید طرح‌ها و ایده‌های جدید قرآنی را دقیقا بررسی و با قضاوت عادلانه و حمایت از تلاش‌های صادقانه، به این فرهنگ‌سازی بپردازند. ندای هر فریادگر قرآنی را باید شنید و تلاش او را ارج نهاد و طرح‌های قابل قبول را بدون در نظر گرفتن رابطه‌ها، حمایت جدی نمود تا زمینه الگوپذیری و رشد بیشتر فعالیت‌های قرآنی فراهم گردد.
برای جوانان و قشرهایی که در سنگر خانواده‌های ایمانی رشد نیافته و کمتر جذب مراکز قرآنی می‌شوند، تمهیدات دیگری باید اندیشید. آموزش‌های قرآنی غیرمستقیم، به صورت آموزه‌های انسانی و اخلاقی در کلیپ‌های توحیدی در تلفن همراه و یا شبکه‌های اجتماعی، گام‌های نخست این حرکت هستند. در گام‌های بعد، گسترش و ارتقاء فرهنگ قرآنی جامعه می‌تواند زمینه مناسب‌تری برای این فرهنگ‌پذیری فراهم نمود.
 

قرآن، کتاب آسمانی ما مسلمانان، و فرهنگ‌سازی آن از نیازهای اساسی جامعه اسلامی است. مجموعه آموزه‌های قرآن مجید، ندای توحید و یکتاپرستی و زبان فطرت انسان است. پیوند قرآن و فطرت راه‌کار اساسی فرهنگ‌سازی قرآنی است. اگرچه موانع و چالش‌هایی چون هجوم فرهنگی دشمنان اسلام، دین‌گریزی قرآن، مساوی با عزاداری و طرح شبهات، می‌تواند موانع این حرکت باشد، اما با ایجاد احساس نیاز و ضعف نسبت به عدم شناخت یک مسلمان از پیام معبود خود و بهره‌برداری از الگوهای حقیقی و روش هدایتی بیان شده آنان، که با تأسی به آن، می‌توان الگوهای هدایتی را برداشت و اجرا نمود.
برای قشرهای گوناگون، با راه‌کارهای ویژه می‌توان به اهداف قرآنی رسید. آموزش و پرورش، حوزه‌های علمیه، رسانه‌های جمعی، مؤسسات قرآنی و شناسایی چهره‌های خادم قرآن و ارزش‌گذاری به تلاش‌های آنان می‌تواند راه‌گشا باشد.
برای خانواده‌ها، جوانان و قشرهایی که تمایلی به آموزش‌های قرآنی ندارند، می‌توان به طور غیرمستقیم و در قالب آموزه‌های انسانی و اخلاقی معارف قرآنی را در قالب کلیپ‌های تلفن همراه با استفاده از شبکه‌های اجتماعی آموزش داد و سپس با رشد فرهنگ عمومی جامعه، زمینه را برای فرهنگ‌پذیری مهیا نمود.
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. ادوارد تایلرTYLOR  (۱۸۳۲-۱۹۱۷)، فرهنگ ابتدایی، دانش‌نامه رشد، سایت ویکی‌پدیا.
[2]. سوره اسراء (۱۷)؛ آیه۷۰.
[3]. روایت قرآن جلوه ذات پاک.
[4]. سوره روم (۳۰)؛ آیه۲۰.
[5]. سوره حجر (۱۵)؛ آیه۲۹.
[6]. سوره توبه (۹)؛ آیه۱۲۴.
[7]. سوره احزاب (۳۳)؛ آیه۲۱.
[8]. سوره کهف (۱۸)؛ آیه۶.
[9]. سوره انعام (۶)؛ آیات۷۶-۷۹.
[10]. سوره تحریم (۶۶)؛ آیه۱۲.
[11]. سوره تحریم (۶۶)؛ آیه۱۱.

 منبع: کتاب گفتارها و نوشتارها؛ ارائه‌شده در همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیش‌کسوتان قرآنی؛ وزارت فرهنگ و ارشاد، تابستان 1396.